Кистээмэ эн намчы тапталгын

Саннаҕа миигин үөхпэтэх да, үҥсэргээбэтэх да этэ: "Атын кыһалҕаттан кыһайтаран редколлегия үлэтигэр сөбүлэспэппин, аккаастанабын", – диэбит этэ. Онуоха Санна миигиттэн ыйытар:

– Шура саҕа үчүгэй эрэдээктэр суох буолбаат?

– Мһы… – диэн аат эрэ харата сөбүлэстэҕэ буолабын.

– Бу уол эрэдээктэр эбээһинэһигэр толору эппиэттэһэр… – диэн ботугуруур, онтон өссө күүскэ көҕүллэн, ынчыктаан ылар.

– Шура, оннук айылаах туох тус кыһалҕаланныҥ? Тоҕо сөбүлүүр үлэҕин быраҕа сатаатыҥ? Сатаспаккыт дуу, хайыы үлүгэр дуу? – Санна мин диэки көрүтэлиир.

– Санна! – диэн быһа түһэбин. – Шура, уоскуйа түстүнүүй, баҕар, санаатын уларытыа дии…

Сымыйанан Шураны көмүскээтэҕэ буолан дьүһүлэммиппиттэн Шура өссө оргуйан туран кэлбитэ:

– Суох, мин санаам биир! Уурайабын, онон бүттэ! – диэтэ да, остуолга уурбут ачыкытын хаба тардан ылан, эргиллээт да тахса турда.

Мин күлүөхчэ сирэйбин туттубуппар Санна: "Тоҕо күлэҕин? Кыыс кими эрэ таптаабыт дуу, хайаабыт дуу, алҕаска эйигин буолаарай?" – диэн бэлиэтээн эппитигэр, "эчи суо-ох!" диэн хоруйдаабыппын өйдөөбөккө да хааллым. Чахчы, тоҕо ол туһунан санаабакка сылдьыбыппыный? Өйбөр Хотунша көстөн кэлбитэ уонна биир уол, эмис, эбиитин ачыкылаах кыыс тапталга билинэрэ көстөр. Онуоха уол хоруйдуур: "Суох, оттон мин эйигин таптаабаппын дии…". Онуоха Хотунша бу билигин аҕай курдук ыгылыйа кытаран баран, ытаан тоҕо барар. Буолуон да сөп. Вариант. Оччоҕо мин ууттан ыраас тахсабын, мин киҥнээн уураппыт курдук көстүбэт эбиппин…

Киэһэлик Хотуншабыт, ол күнтэн ыла Хотунша буолан бүппүтэ, "Ачыкы" диэн аата хос күөрэйэн тахсыбыта. Воот, Хотуншабыт мин хоһум ааныгар кэлэн тоҥсуйа турара. Илиитигэр паапка кыбыныылаах, биллэ уоскуйбут, уруккутун курдук утуктаабыт сирэйин холбообут. Миэхэ утары ууммута уонна дьэ бэрт киитэрэйдик: "Эрэдээктэр буолбуккунан эҕэрдэ!" – диэтэ. Махтал. Эргиллэн баран истэҕинэ ыаһах оҥостубут ыйытыыбын син биир ыйытарга сананным. "Тоҕо… Тоҕо эрэдээктэрдээн бүттүҥ?". Шура нап-намыыннык эргиллэ биэрдэ, өһүрбүт хараҕынан киһини курдары көрөн кэбистэ уонна: "Бу сылга сиэмэхтэр аһара элбээбиттэр…" – диэтэ.

Түүнү быһа санааҕа ылларбытым. Сөпкө оҥордум дуо? Сиэмэхпин дуо? Санаабар, өлөн баран Арай ааныгар кэлэн турабын уонна онно турар аанньаллар миигин сууттууллар: "Бу киһи сиэмэх… бу киһи – абааһы! Киэр буол! Эн умса тимириэхтээххин, тоҕо үөһэ дабайан астынан ахан ааһаары тураҕын?".

Хата хаһыаппыт сатаммыта. Уопсай олоҕо уһуктубута. Хайдах эрэ бары түмсүүлээх буола түспүппүт. Биирин үксүн таһырдьа тымныылар саҕаламмыттарынан сибээстээн устудьуон үксэ уопсайтан тахсыбатыттан ини. Тэрээһин үрдүгэр тэрээһиннэр саҕаламмыттара, хаһыаппыт толору баран, аны ыстатыйалары сыымайдыырбыт. Эбии көр-күлүү рубрикатын уонна билсиһии колонкатын арыйтарбытым. Анонимнай сурук үлүгэрэ тиһиллэрэ. Күн, нэдиэлэ аастаҕын аайытын сөпкө оҥорбуппун итэҕэйэн испитим.

Арай үөрэхпэр быстар мөлтөх этим. Мөлтөх да диэн, ончу кыһаллыбат, ээл-дээл сыһыаннаһарым. Таах даҕаны оннук устудьуоннар элбэхтэрэ, кыһыны сылаас уопсайга кыстаары үөрэххэ киирбиттэр. Олор быыстарыгар мин. Тыл үөрэҕэр киирсиэхтээх уол техникаҕа тугу быһаарсыахпыный, оскуолаҕа сылдьан "Восход" матаһыыкылы эрэ ыһар-таҥар киһи. Преподавателлар сэрэйэллэрэ, бу уол туһата суох диэн. Ол эрээри актыбыыс аатыран, завуч уонна организатор курдук күүстээх араҥаччылардаахпын, ол иһин да миигин кыайбат-хоппот эбиттэр.

Үөрэх кэмигэр таах сылдьыбатаҕым, "ботаннары" кытта доҕордоһуубун саҕалаабытым. Биир оннук вундеркинд уол, миигин кытта бииргэ үөрэнэр нуучча уола Хлопонин Олег түбэспитэ. Мииринэйтэн төрүттээх да буоллар, уопсайга олорбот этэ, быһата, куоракка дьоннордооҕо. Уһун, ырыган бэйэтэ, элбэх нуучча мустубут сиригэр сүтэрэн кэбиһиэххэ сөптөөх бары нууччаларга барсар сирэйдээҕэ. Төһө да киһи ымсыыра көрөр кыһыл көмүс цепочкалааҕын иһин, бу уол "ботан" аатыран олус кыбыстынньаҥа, чуҥкуга уонна оҕолортон туора көйөн сылдьара. Ол эрэн, кини да эдэр уол эдэрэ өтөн кыргыттары кытта билсиһиэн, кэпсэтиэн-ипсэтиэн баҕарара. Мин ону иилэ хабан ылан бэйэм сыалбар туһаммытым. "Миэхэ доҕор буол, мэлдьи аттыбар сырыт", – диэбитим. Ол оннугар мин ыарырҕатар предметтэрбэр кини көмөлөһүөхтээҕэ. Санаабар, ол уолу элбэххэ үөрэппитим. Бастакытынан, уонна саамай сүрүнэ – харса суох сыһыаннаһарга. Миэхэ махтала муҥура суоҕа, уонна кэпсээммин быһа түһэн этиэм дуу, ол үөрэхпин быраҕыахпар диэри көмөлөспүтэ.

Үөрэх чааһа тупсан барбыта, хаһыат киэркэйэн испитэ, иллэҥ кэм элбээбитэ: киэһэ аайы утуйаары сытан аны өссө тугу ситиспит киһии диэн толкуйдаан тахсарым. Фантазиябар группам старостата буолан көстөбүн, уопсайым лидерэ буолан киэбириҥниибин, үрдүк стипендия, тэрээһинтэн тэрээһин, кыраһыабай кыргыттар, кулууптан кулуупка үҥкүүлээн тиэриллэҥниибин…

Арба кыргыттар. Кыраһыабай кыргыттар бааллара, бэлиэтии көрөрүм да, бастаан аахайбат этим, балаһыанньабын оҥостуохпун наада эбээт. Тоҕо эрэ үрдүк былаастаах буоллахпына биирдэ саамай-саамай кыраһыабай кыыс миэхэ тиксиэхтээҕэ. Оннук халымардык таптал туһунан өйдөбүллээхпин.

Арай Инессаны сөбүлүүрүм. Сөбүлээн кэпсэтэрим, истиҥник сыһыаннаһа сатыырым. Инесса мин эрэдээктэрдии киирбитим кэнниттэн редколлегиябытыгар сыһыарыллыбыта. Хоту улуустан сылдьара, орто уҥуохтаах, арыый да эттээх-сииннээх кыыс этэ. Бастаан омос көрдөххө, атын кыргыттартан уратыта суоҕа, кинини майгыта-сигилитэ киэргэтэрэ: мэлдьи үөрэ-көтө сылдьар, ол үөрэр-көтөр ыарыытынан кэпсэтэр дьонун барыларын сутуйара, дьээбэлээх-хооболоох даҕаны, ханнык баҕарар бөлөххө киирдэҕинэ, кини саҥата-иҥэтэ ол бөлөҕү сомоҕолуур курдуга. Ким сөбүлүө суоҕай, оннук норуодунай кыыһы? Кини мин аттыбар сырыттаҕына, дьикти күүстээх курдук туттарым. Бэйэтэ Табыллыы-Куо. Ол иһин да барыта сатанан истэҕэ.

Ханнык баҕарар кыыс ис дууһата – кистэлэҥнээх. Сүрүнэ туох кистэммитий диэн ыйытар сыыһа, сүрүнэ туох эрэ өрүү кистэниэхтээх. Инесса кистэлэҥэ – кими да илии тайанарыттан бэттэх чугаһаппата. Биричиинэтин истибэтэрбин-билбэтэрбин даҕаны, биирдэ дьээбэҕэ кууһан ылан уураан көрүөхпүн баҕарбытым. "Лас" тыаһыыр лаҥкынас тыаһынан көрүөх бэтэрээ өттүгэр кыыһым ытыһа иэдэспин аһыппыта. Уонна дьэ күлэн лаһыгыраата: "Дьээбэлэнниҥ дии, дьээбэлэнним диэриий…" – дии-дии иэрийэ-иэрийэ күллэ ээ. Мин эмиэ "тоҕо түргэнэй…" диэн соһуйбутум бэрдиттэн күлэ-күлэ кэтэхпин тарбаннаҕым. Ол кэннэ сөбүлэҥэ суох уураан бэрт. Иэдэһим күнү быһа кытаран сылдьыбыта. Сөбүлэҥин ылаары минньигэс тылынан угуттуурум да, киинэҕэ эбэтэр ханнык эмит тэрээһиҥҥэ ыҥыра сатыырым да, хайатыгар да ончу сөбүлэспэтэҕэ. "Туох эрэ дии саныахтара…" – куотунар тыла ол. Хата миэхэ кыыс көрдөөн, сүбэлээн, билсиһиннэрэ сатаан бэйэтэ туспа муҥу-эрэйи көрөрө. Дьикти кыыс Инесса, тоҕо миигин чугаһаппатаҕын айбыт таҥара бэйэтэ биллэҕэ…

Хата биир кыыс миэхэ хоһооннору суруйара, английскайдыы "Z" буукубанан илии баттаан ыыппыт буолара. Бастаан тоҕо миэхэ ыытарын аахайбат этим, кыһаллыбакка хаһыаппыт уус-уран айымньы балаһатыгар анньан иһэрим. Таптал туһунан наһаа да иэйэн-куойан туран бэркэ да суруйара ээ ол кыыс. Кэнникинэн сэрэйэн барбытым, бу кыыс, арааһа, миэхэ суруйар быһыылаах диэн. Суругу анал дьааһыкка укпат этэ, худуоһунньукпут Өлүөскэ "эйиэхэ ыыттылар" диэн тус бэйэбэр биэрэрэ. Ол иһин биир үтүө күн Өлүөскэни ыган-хаайан туран туоһуласпытым да, бартыһааннааҕар кытаанах "гот" буолан биэрбитэ: "Эппэппин, эрэннэрбитим, инникитин да этиэм суоҕа. Бэйэҥ тулаҕын өйдөөн көрүүй, таба тайан, сэрэй…" – диэбитэ.

Оо, ол "З" буукуба "Зинесса" диэн аакка кубулуйуоҕун наһаа да баҕарбытым ээ! Итэҕэйбэккэ Инесса паспорын туох эрэ диэн балыйсан, уларсан көрбүттээҕим. Инесса Инессатынан. Оччоҕуна мин тулалыыр эйгэбэр нуучча кыыһа Зина уонна чугастыы Зоя эрэ бааллара. Зина хайдах да сахалыы суруйбат. Өйдүүрүн өйдүүр диэбиттэрэ. Зоя аны туран тоҕо миэхэ суруйуой? Кыһалыннаҕына тылынан эппэт үһү дуо? Хаста да иккиэйэх хоско хаалан хаһыат кыһалҕатын быһаарсааччыбыт. Чугасыһан, элбиих-элбэҕи аһаҕастык кэпсэтиһэн доҕордоспуппут ырааппыта дии. Этэргэ дылы, абырыыр-көмөлөһөр балтыкааным. Зоя биһикки Бүлүү эҥээриттэн сылдьар буоламмыт чахчы бэйэбитин тоҕо эрэ тыл аҥаарыттан өйдөһөрбүт, хаһыаппытын оҥорорбутугар ол наһаа да көмөлөһөрө. Ол эрэн, Зоя курдук кыыс миэхэ хоһооннору анаабат, хоһоону да сатаан хоһуйбат ини.

Кэлин, өссө биир Зоя баарын билбитим да, тоҕо кини миигин билэрдии суруйуоҕай диэн саарбахтаабытым. Онон оннук, итинник илии баттааһыннаах ким баҕарар суруйуон сөп, баҕар "Ачыкы" да буолуон сөп диэн, аахайбат аакка барбытым. Тиһигин быспакка хоһооннор тиийэн кэлэ тураллара. Ардыгар кыланан да ыларым, оннук итэҕэтиилээхтик, киһини аһыннарардыы суруйара. "Ачыкы" да буоллаҕына, ол кыыс сордооҕу кууһан ыламмын, "ытамньыйыма, сэгэттэйиэм…" диэх айылааҕым. Ол эрээри, тирээн кэллэҕинэ, илэ бэйэтин көрдөхпүнэ, ол хоһооннор төбөбүттэн тахсан хаалаллара.

Күн-нэдиэлэ ааһан испитэ. Эппитим курдук, бэйэбэр сөрү-сөп үлэни, үөрэҕи булунан иллэҥ кэмим дэлэй этэ. Розалия Санна иллэҥ кэмнээхпин бэлиэтии көрөн биирдэ тыл бырахпыта, сыбаайбаҕа барса сылдьаҕын дуо диэн. Харчы кырыымчык кэмнэригэр баспытааталбыт тамадалаан эбии харчы булунар эбит этэ. Бэһиэлэй, бэрт эйэҕэс саҥалаах-иҥэлээх, дьээбэлээх да дьахтар чахчы даҕаны тамадалыан эрэ сөптөөҕө. Мин, тылбынан-өспүнэн кини кэнниттэн саппай уопсан иһэр киһи, дьэ ол сыбаайбаларыгар баран бэтиэхэттэн бэтиэхэни, көрү-нары үрдүттэн тутаммыт сыбаайбалары өссө киэргэппиппит. Кэлин өссө Зоялаах Инесса кыттыһан, олох да биир творческай хамаандаҕа кубулуйбуппут. Мин Хлопонины да, Өлүөскэни да угуйа сатыырым, кыбыстан төбөлөрүн быһа илгистэллэрэ, соҕотох уол буоларбыттан толло саныырым. Эмиэ да миэхэ ымсыырар этилэр, "кыраһыабай эйгэни" кытта алтыһарым иһин.

Арай биир сыбаайбаҕа сырыттыбыт. Мин улууспуттан ыалдьыттардаахтар. Билэр дьонум үгүстэр, ол иһин да кыбыста быһыытыйдым эрээри, тамадаалааһын аһара бэркэ ааста. Биһиги Санналыын остуолунан диэбит кэриэтэ үллэстэрбит. Өскөтүн Санна бастакы остуолга ыалдьыттары, олбохторуттан “хоҥуннаран” диэбиккэ дылы, бэһиэлэйдэтэр турукка киллэрэн бэлэмниир курдуга, оччоҕо биһиги дьэ иккис остуолга оонньуу арааһын оонньотон, ыллаан-туойан ыалдьыттарбытын күө-дьаа ыыталыырбыт.

Иккис остуол кэнниттэн быыһык сынньалаҥ кэмигэр биир билэр киһим миэхэ чугаһаабыта. Аҕам доҕоро этэ, хам-түм дьоммор баар эрдэхпинэ ыалдьыттыы кэлээччи. Өйдүүрбүнэн, өссө туох эрэ тойоно быһыылааҕа. Бастаан утаа сэрэхэчэйбитэ быһыылааҕа, иҥэн-тоҥон туоһуласпыта, дьэ онтон “билэр күөлүн балыга” аатыраммын бу курдук кэпсээннээх буолбута: “Дьэ, нохоо, бэркэ тамадалыыр эбиккин. Эдэр уол бачча үчүгэйдик дьону көҕүлүө дии санаабатаҕым”, – диэбитэ. Мин: “Туох баарынан, туох баарынан…” – диэн өрүү да махтаналларыгар үөрэммит киһи кыһаллыбатым. Киһим арахпата, туоһулаһара элбээтэ, ити тамадаалаан төһөнү ыларбын, төһө элбэх сыбаайбалары кэрийэрбин барытын ыйытта. Мин холкутук хоруйдаан иһэбин. Өҥө сыанатын истэн баран быһыылаах: “Оо, дьэ, кыра да харчыны өссө хас да буолан үллэстээхтиир эбиккит. Соҕотох бэйэҥ барарга санамматаҕыҥ дуо? Бэйэҥ ботуччу да харчыланыаҥ этэ, уонна мин көрдүм, соҕотох да тэрийиэх, салайыах кыахтааххын…” – диэбитэ. Мин дуоспуруннанан туран: “Көрүөхпүт”, – диэн эттим. Ол эрээри ити барыта сыбаайба сүпсүлгэнигэр умнулла быһыытыйбыта.

Кэлин санаан кэлбитим, чахчы даҕаны, арай бэйэм туспа бардахпына? Санна да арыт-ардыгар биһигини илдьэ барааччыта суох дии. Арааһа, үгүөрү харчыны төлүүр буоллахтарына, биһигиттэн көҥөнөн туораталыыра дуу диэх быстах санаалар Санна туһунан үтүө өйдөбүлбүн быһыта кэбийэллэрэ. Бэйэтэ даҕаны, киһи ыйыталастаҕына: “Билбэтэҕиҥ ордук, ону-маны ыйыталаһыма”, – диэн баспытааталын хаанын киллэрэн хоруйтан куотара киниэхэ эрэлбин симэлиппитэ. Мин эрэммэт дьоммуттан тэскилиир идэлээхпин. Саатар аҕам доҕоро эппит тыллара туспа өй-санаа ситимэ буолан мин дууһабар былыр үйэ иҥэн, буһарыллан, фантазиянан тупсарыллан бу төлө көтүөх курдуктара.

Туохтан саҕалыахпын билбэт этим. Санна хайдах тамадалыырын чинчийэрим, ордук итэҕэстэригэр тохтоон, ымпыгын-чымпыгын быһаара сатыырым. Соҕотох буоллахпына кыайыа суохпун диэн билинэрим. Санна дьахтар буолан элбэх туһанар тэриэбэлээх курдуга, мин эр киһи буоламмын, ол “тэриэбэлэрин” кыайан туһаммаппын.

Күүстээх үөрэтээһин саҕаламмыта. Кэнсиэртэри кэрийэрим, киинэлэри көрөрүм, кинигэ да ааҕа сатыырым. Сахабыт сиригэр эр киһи тамадаалыыра, бөдүүссэйдиирэ бэрт сэдэх көстүү эбит дьэ, ол иһин да миигин сонурҕаабыттара буолуо диэн өйгө оҕустараммын, эбии бэйэм талааммын сайыннарарга күһэллибитим. Ыллыырга, чабырҕахтыырга үөрэнэ сатаабытым. Чэ, быһата эттэххэ, тугу дьарыктамматаҕым баарай, култуураҕа сыһыаннааҕы барытын толоро сатыырым.

Саннаҕа төһө да эрэммэтэрбин, онтукабын биллэрбэккэ сылдьаммын кинилиин сыбаайбаларга сылдьыһарым. Ол эрээри бэйэм саҥа оонньууларбын киллэртиир буолбутум. Сыбаайба ыалдьыттарыгар ол сонун көстүү интэриэһинэй этэ, онтон Саннаҕа биллэн турар, суох. “Кэпсэппит былааммытын тутуһуохтаахпыт…” – диирэ. Ол эрээри кэлин ити саҥа киллэриилэрбин хайҕыы саҥарара. Бука, сэрэйбитэ буолуо, бу уол үөрэннэр үөрэнэн бэйэтэ туспа баран эрэр диэн.

Колледжпыт биһиэнэ улахан. Элбэх устудьуон үөрэнэр. Олортон кыра аҥаардара эрэ уопсайга олороллор. Ол да үрдүнэн уопсайга олорор устудьуоннары үксүлэрин билэттээбэккин. Ол элбэх устудьуонтан син биир ким эмит да бу сыбаайбалаары таптал таайтарыылаах сыһыаныгар сылдьар кэмнэрэ. Оттон сорох устудьуоннар бэйэлэрэ да буолбаталлар, балтылара-бырааттара, эдьиийдэрэ-убайдара уруу киэһэтин тэрийиэхтэрин сөптөөҕө.

Мин, оннооҕор бу колледжка киирдэ киирээт агитационнай үлэни ыыппыт киһи, сыбаайбалары иилээн-саҕалаан тэрийэрим туһунан билэр-билбэт ыччакка барыларыгар үөрэ-көтө, рекламалыыр тэҥэ кэпсии сылдьабын. Ол эрээри Саннаттан саллан, хаһыатым үлэһиттэригэр, уопсайым актыыбыгар биллэрбэппин. Онуоха, уочараттаах хаһыат таҥыллар кэмигэр, Зоя биир түгэни иилэ хабан ылан, тугу истибитин эппитэ: “Бэйэҥ туспа тамадалыы барыаххын баҕараҕын дуо? Оттон биһиги? Санна?”.

Зояны илиититтэн сиэтэн ылан подсобкаҕа киллэрбитим уонна: “Тсс… Саҥара сылдьыма эрэ!” – диэтим. Зоя кутталыттан да ини: “Сөп”, – эрэ диэн хаалла. Тахсан истэхпинэ: “Миигин илдьэ сылдьыый…” – диэн ботугуруур кэриэтэ саҥа аллайда. Мин өйдөөбүтүм – кини да харчылаах сири батыһыан баҕардаҕа. Миэхэ хамаанда наадата чуолкай, ылы-чып бэйэм кини туох оруолу ылыаҕын толкуйдаабакка эрэ төннөн кэлэн: “Мантан инньэ оччоҕо мин хамаандабар баар буолаҕын. Кимиэхэ да кэпсээбэккин, эппэккин, ол эн биһикки кистэлэҥмит…” – диэн итэҕэйимтиэ кыыһы олус интригалаан кэбиспитим. «Сөп-сөп, клянусь своей матерью”, – диэннээх ээ өссө.

Нэдиэлэ ааста быһыылааҕа, ол кэнниттэн, биир кууруһунньугум уол көрдөһүүлээх тиийэн кэлбитэ. Убайа уол, тыаҕа, куорат аттынааҕы улууска, уруу киэһэтин тэрийиэхтээх эбит да, уйунар харчылара кырата бэрт буолан, үчүгэй тамаданы булбатахтар үһү, онон миигин, саҥа саҕалааччы киһи сыаната кыра буолаарай диэн, ыйытта. Мин үөрүүнү кытта этиллибит суумаҕа сөбүлэстим. Өссө бара-кэлэ бэйэлэрэ массыына булан биэриэх буолан үөртүлэр. Зояны саныы биэрэн, “иккиэбит” диэтим. Ээ, өссө үчүгэй дэстилэр. Инньэ гынан, кэлэр нэдиэлэ бээтинсэтигэр эбиэттэн тэринэн тиийиэхтээхпит этэ.

Зояҕа эппиппэр, бастаан тута сөбүлэһэн баран, уйатыгар уу киирбит курдук, баран хааллаҕына, тугу-тугу куоттарыаҕын ырыҥалыыра. Санаатыгар, үөрэҕин, уопсайын барытын таҥнарар курдук кэпсэнэрэ. Мин эппитим: “Ханнык баҕарар быһаарыныы ылынарга киһи хорсуннуруохтаах. Эн куттанар, ыйааһынныыр буоллаххына, баһаалыста хаал ээ, бэйэм да баран кэлиэм…” – диэбиппэр, ып-ырыган кыыс өссө ырыахча ыгылыйа түһэн баран “ончу барсабын!” диэбитэ.

Били кимиэхэ да кэпсиэ суохтааҕын бигэргэтээри миэхэ элиэтиирэ элбээбитэ. Оннооҕор таҥнар таҥаһын кэлэн ыйытар, ону мин бэйэҥ бил ээ диибин да: “Мин сыбаайбаҕа барарбар хайдах таҥаһы кэтэрбин Инесса сүбэлээн-амалаан биэрээччи дии, билигин хайдах киниэхэ этиэмий”, – диир. Хайыахпыный, конспирацияны тутуһан, түөртэ-биэстэ таҥаһын уларытта-уларытта көрдөрөрүн тулуйан-тэһийэн олороохтоотоҕум үһү.

Бээтинсэ күн тирээн тиийэн кэлбитэ. Хомунуу-тэринии. Бу санаатахха, чахчы да Зоя биһикки ыккардыбытыгар “туох эрэ баарын” курдук иккиэн ыксаан-бохсоон, паараларбытыттан босхолонон, уопсайбытыгар тэҥҥэ кэриэтэ сүүрэн киирэн, таҥас уларыттан куотардыы ыстаннахпыт үһү.

Бастакы бэйэбит ыыппыт сыбаайбабыт диэтэххэ, син бэркэ ааспыта. Уонна, бары биир нэһилиэк олохтоохторо буоланнар дуу, куораттан кэлбит тамада ааттанаммыт дуу, биһигитини олус көрсүөтүк, иһирэхтик көрсүбүттэрэ.

Бүтэрин диэки, биллэн турар, тамада эрэ, ким эрэ, бары өйдөрүттэн көтөн хаалбыт дьон, айдаан-куйдаан, үөрүү-көтүү көмөтө суох көҕүлүттэн тардыллыбыта. Биһиги күлүккэ көһөммүт, барар эрэ кэммитин кэтэһэрбит. Эдэр ыаллар төрөппүттэрэ биһигини аҥаардас хамнаспытын эрэ биэрэн ыыппатахтара, устудьуон оҕо куруук аччык дии-дии ас-үөл бөҕөтүн көтөх муҥунан суулаан биэрбиттэрэ.

Дьэ ситигирдик бастакы холонуубут ааспыта. Уопсайбытыгар ким да билбэтэҕэ, билбит да буоллахтарына, кэпсэлгэ тарҕанан Санна кулгааҕар тиийбэтэх быһыылааҕа.

Үһүс этэ дуу, төрдүс дуу тэрээһиммит кэнниттэн, биир күн эмискэччи Саннаҕа барарга бирикээстээтилэр. Мин хаһыат туһата ини диэн туохха да кыһаллыбакка сүүрэн тиийдим. Кабинетыгар Зоя олороро. Инесса эмиэ баар буолуохтааҕа да, тоҕо эрэ суох этэ. Өлүөскэ мэлдьи суох. Санна эмиэ баспытааталын хаана киирэн тоҥуйдук кумааҕы хасыһа олороро:

– Бэҕэһээ вахтертан үҥсүү киирдэ, туох да көҥүлэ суох ханна эрэ барбыт үһүгүт дии?

– Бэҕэһээ?

– Иккиэн суоххут…

Мин туох диэн куотунуохпун толкуйдуу олордум, “билэр доҕорум сыбаайбатыгар буор босхо тамадалаан кэллибит” диирим дуу, онно саатар эмиэ тоҕо Зояны кыттыһыннардыҥ диэҕэ дии, туох диэбит киһии, вариантан варианы сыымайдыы олордохпуна:

– Чиэһинэ этэбит?

Оо, Зоя, киһини түһэн биэримэ даа…

– Биһиги дьоммутугар баран билсиһэн кэллибит, – диэт ойон туран миэхэ кэлэн санныбар сөрөннө.

Онно Розалия Санна сирэйин көрүө этигит, истиэ суоҕун истибит курдук хараҕын тиэрэ көрөн кэбистэ, айаҕын атыаҕынан атта, онтукайын илиитинэн эрэ саптарга күһэлиннэ.

– Ол иһин даҕаныы! Дьэ бэрт дии! Өссө мин “эс, ама бу иккиэн хайдах тапсан сылдьалларый диибин ээ”, чахчы оннук эбит дуу, эчитин истиэххэ үчүгэйиин! Туох диэхпиний, оттон, аныгыскыга миэхэ эбэтэр вахтерга сэрэтэн баран хойутуур буолуоххутун, биһиги икки холбоспут сүрэҕи араараары тугун бопсуохпутуй…

Мин да айахпын атыа эбиппин, Зоя хайдах уонна тоҕо түргэнник итинник толкуйдаан саҥара охсубута эбитэ буолла? Таах даҕаны кыыстаах уол туспа сылдьан хойутууллара, бииргэ кэлэллэрэ-бараллара онуоха эрэ тиэрдиэн сөптөөҕө. Ол эрээри, сыыһатык сымыйалаабыппыт. Сымыйалыы сорунан баран арыый атыннык, бэйэбитин албыннаппакка сылдьыахха баара…

Ити күн Зояны кытта улахан кэпсэтии барбыта. Чэ, ол мин кыыһа суоҕум иһин, Зояны биир ханнык эрэ уол сырсар үһү диэн истибиттээхпин, таһыттан үөрэнэр уол, уопсайга зайчиктаан киирэ-киирэ хоһун ааныгар маныыра, уонна тоҕо дьэ миэхэ сыыттанныҥ диэн ыйыпппытым. Зоя: “Өссө үчүгэй дии, айыкка, солуута суох киһини эрэйдиэхтэрэ суоҕа, уоллаахпын биллэхтэринэ, эрийсибэттэр ини”, – диэннээх. Онуоха: “Оттон мин? Арай биир эмэ кыыһы сөбүлүү көрдүм? Бу уол кыыстаах диэн тэйиччинэн сылдьыахтара дии…”.

Кэпсэтиибит түмүгэр син сөбүлэспиппит. Оонньуу-көр курдук сылдьыахха даҕаны. Саас даҕаны чугаһаабыта. Ол аата сотору үөрэнэн бүтүөхтээхпит. Аҕыйах нэдиэлэ биһиги кыыстаах уол курдук көстүөхтээх этибит, онтон сайын сатаспакка аатыран арахсыбыппыт эрэ баар буолуохтааҕа.

Дьэ ол эрэн, ити хорсун быһаарыныы, уонна ол иннигэр үөскээбит сымыйа мин олохпун тиэрэ туппут курдуга, олоҕум хара кэрчигэр көспүтүм…

Бастакытынан, тапталынан угуттанар, астына ааҕар хоһооннорум тиийэн кэлбэт буолбуттара. Мэктиэтигэр, суохтаабыт курдугум. Өлүөскэттэн ыйыппыппын, киһим баһын быһа илгистэр, “дьолун булбута” диир. Онно бастакытын кэлэйэ санаабытым, баҕар, ханнык эрэ кыраһаабысса кыыс суруйара буолуо дии, Зоялыын контракт түһэрсэн кэбиһэн, соҕотох сылдьар балаһыанньам суоҕуттан санаарҕаан ылбытым.

Иккиһинэн, Инесса. Саҥа билсэр сахпытыгар төһөтө кинини сырсаммын эрэйи көрбүппүнүй, төһөтө сыллыы-ууруу сатаабыппыный, ол тухары кини хараҕын халтаһата да хамсаабат этэ. Сөҕөрүм диэн, ол курдук кими да чугаһаппатаҕа, өрүү соҕотох эрээри, норуот кыыһа буолан, соҕотохсуйар диэни билбэт быһыылааҕа, мэлдьи хампаанньаҕа, мэлдьи үөрэ-көтө тугу эмэ да дьарыгыра сылдьарын көрөҕүн.

Доҕорго кубулуйбут кыыс, ити уларыйыылар тахсыбыттарын кэннэ эмиэ уларыйа түспүтэ. Мин сөҕөн эрэ кэбиспитим уонна Зоялыын туоралаан харчы өлөрөрбүтүн сэрэйэр дуу диэн кэпсэтиэхпиттэн толлорум. Син биир хаһан эмэ да кэпсэтиэххэ наада этэ. Тоҕо тосту уларыйбытын, тоҕо доҕордуу сыһыана сүтэн, күтүр өстөөҕөр кубулуйбуппун ыйыталаһаары, хаһыат таһаарыытыгар диэн сылтахтанан соҕотохтуу көрсүбүтүм:

– Инессаа, мин эйигин билбэт буолан эрэбин, туох буоллуҥ?

– Суох, туох буолуохпунуй? – ыйытыыга ыйытыынан хоруйдуур киһи ыйытыыттан халыйа сатыырын бэлиэтиир.

– Эт эрэ чэ, күнүүлээтиҥ дуо? Ити Зоя алҕаска саҥаран… – диэн истэхпинэ быһа түстэ:

– Мин эн тус олоххор ончу кыһаммаппын, – кэпсэтии уонна бүппүтүнүү туора тэлэн истэ.

– Эн саҕа тус олохпор кыһаллар киһи суоҕа дии?! Машалар, надялар, шуралар… тиксиһиннэртии сатыыргын умуннуҥ дуо? – диэбиппэр эргиллэн кэллэ, сирэйэ өссө кыырыктыйбыт:

– Миигиттэн эрэ тэйдин диэн. Уонна даҕаны, тоҕо өстүйбүппүн этэбин дуо?! Баар-суох дьүөгэбин албынныы сылдьаргын иһин! Эн курдук сүөһүгэ албыннатан, Зоя барахсан сымыйанан дьоллоно сылдьар. Эн сиэхсиккин киһи барыта билэр, бэйэҥ эрэ иннигин билинэҕин, дьону барытын абааһы көрөҕүн! Үтүө санаабар, баҕар, көнөөрөй, толкуйданаарай диэбитим, “горбатого только могила исправит!”.

Ити этэ-тыына турар кэмигэр өйбөр биир эрэ санаа: “Күнүүлээн кэбилэнэ турар”, – диэн буулаабыта. Эмиэ охсор буоллаҕына оҕустун диэн баран ыбылы кууһан ылбытым. Оннук уоскуйуор диэри, саҥарарын-үөхсэрин аахсыбакка тутан турбутум. Бүтэр уһугар: “Хайдах итинник быһыыланыахха сөбүй… Тоҕо куһаҕан майгылааххыный… Эйиэхэ туох итэҕэс баар буолан сүтэрбити көрдүүрдүү түүннэри-күнүстэри иирээки курдук тулалыыр дьоҥҥун муҥнуугун…”.

Өссө да элбэҕи ботугуруоҕун бэйэм барбытым. Суох, Инессаны аҥаардас сөбүлүү көрбөт эбиппин. Таптыыбын, хайыы сах дуу… Бэйэбинээҕэр ордук таптыыбын. Оо! Тоҕо мин куһаҕан адьынаттаах иитиллэн, улаатан тахсыбыппыный, тоҕо толкуйум эрэ барыта бэйэм туһата сылдьар идэлээхпиний? Сөпкө этэр Инесса, кини курдук кэрэ кыыс аттыгар мин баар буоларым сатаммат. Оттон Зоя, Зоя бэйэтэ билэр, биһиги иккиэн кистэлэҥнэнэн оонньуу сылдьабыт. Инессаҕа этиэхпин, туох туһа тахсыаҕай, син биир өйдүө суоҕа, син биир мин куһаҕаммыттан эрэ тахсыбыт быһаарыныы диэҕэ…

Өр бэйэбэр бүгэн сылдьыбытым. Элбэх санаалар, уһун-киэҥ анаарыылар мин төбөбүн буулаабыттара. Сүрүнэ – мин куһаҕан киһибин, бэйэмсэхпин, сөпкө да Аскалон Павлов ыллыыр – уһулуччу үчүгэй киһи диэн хаһан да суох. Мин көнүөм дуо? Суох. Саныыр санаам ньымата сылларга иҥэриллэн, хайдах даҕаны тосту уларыйар кыаҕым суох быһыыта. Хайдах баарынан эрэ диирбэр тиийэбин. Бэйэбэр сөптөөҕү олоҕум суолугар тобулуур инибин. Мин куһаҕан өрүттэрдээх да буолуубунуй, бу орто дойду сирин кырса миигин уйарын тухары олоруоҕум турдаҕа.

Быһылааннар Инессанан түмүктэммэтэхтэрэ. Этэргэ дылы, кистэлэҥмит ыраас мууска тахсыбыта. Ким эппитэ биллибэт, Санна биһиги Зоялыын туспа тамадалаан иирэ сылдьарбытын истибит этэ.

Дьиҥэр, оҕо санаабытыгар куһаҕаны оҥорон эрэбит диэбиттии кистии-саба сүүрэккэлээбит эбиппит. Санна ончу ол тамадаалаан харчы өлөрөрбүтүгэр кыһаллыбатаҕа. Хата, “маладьыастар”, кини үөрэҕин иилэ хабан ылан, бэйэбит оттомурбут тамадаһыт буолан эрэрбититтэн үөрэрин эрэ эппитэ. Кини кыыһырара, санаарҕыыра, киниттэн саһан, кистээн, албынныы-албынныы туора көйө сылдьарбытыттан этэ. Барытын эрдэттэн билэрэ эбитэ буоллар, биһиги өссө элбэҕи ситиһиэхпитин, өссө элбэххэ үөрэниэхпитин туһунан эппитэ-тыыммыта.

Зоя биһикки туох диэхпитий, саҥата суох, умса туттан муоста уруһуйун одуулуу турдахпыт. Арай Зоя эрэ ытыы сыспыта. Бастаан утаа ынчыктааһына суох “бырастыы гын” диэбит буоллаҕына, бүтэһигэр сыҥсырыйа-сыҥсырыйа, долгуйбут куолаһынан “бы-рас-тыы” диэни уоһуттан толугураппыта. Ол туран эмиэ бэйэбин кэһэтинэбин: “Акаары уол, таах сибиэ Зояны кыттыһыннаран. Билигин кини Саннаттан туора көрүллэн, албыннаабыт аатыран, бэйэтэ бэйэтин сэнэнэн сүгүн сылдьыа суоҕа. Дьүөгэтэ Инесса да өйдүүрэ биллибэт…”.

Мин бырастыы гын диэбэтэҕим. Өссө утары этиһиэх курдугум, “биһигини кыттыһыннарбакка хаалларан бэйэҥ тамадалыы барар этиҥ дии!” диэммин. Тоҕо онно ньоҕойдоһон тугу да саҥарбакка турбуппун айбыт таҥара билэр. Үөрэхпит бүтүөр диэри икки эрэ хаһыат тахсара хаалбыта, онон бэрт эйэ-дэмнээхтик үлэлэһэн бүтэриэххэ диэн, Санна бүтэһик уһугар эйэлэһэрдии эппитэ. Зоя Санна кабинетыгар хаалбыта. Мин, босхоломмут киһи, тахсан бардаҕым. Дьахталлар хайыахтарай, уоскутуна хааллахтара. “Сыыһатын билиммэт, сирэйэ кытаран да көрбөт” диэтэхтэрэ. Диэтиннэр.

Төһө да тула өттүбүттэн бары сиилиир харахтарынан көрө сылдьар курдуктарын иһин бэйэбэр эрэлбин ыһыктыбатаҕым. Хаһыаппытыгар ээл-дээл сыһыаннаһан үлэлиирбит. Бастакы кэмнэргэ хаһыат тахсарын аһара өйдүүбүн ээ, бары интэриэстээх ыччат остуол тула олорон ону-маны куолулууу-куолулуу илиискэ ол-бу уларытыы киллэрэрбитин. Билигин Зоялаах Инесса бэйэлэрэ да буолбатах, киминэн эбит да хаһыат матырыйаалларын хоспор аҕалан туумбабар хаалларбыт буолаллар. Төттөрүтүн, мин эмиэ кинилэри кыттыһаннарбакка, Өлүөскэҕэ тиийэммин: “Бу хаһыаты маннык таҥыахха”, – диэн быһааран биэрэбин.