Кистээмэ эн намчы тапталгын

–Мин эбэһээт ол үөрэхпинэн үлэҕэ киирэбин диэн буолбатах, тугу баҕарар гыныахпын сөп буоллаҕа.

– Оо, дьэ, оҕобут өйдөммүт эбиккин, маладьыас, оччоҕуна сарсыҥҥыттан эксээмэн туттарар курдук эрчиллэн бараҕын, хотон көрөр киһини туораттан да булуохпут. Буолбат дуо, Сэргиэй?

– Хотонун көрөр ини, солото толору дии, ама эрчиллиэ суоҕа дуо…

Сэттэ сыл ааспытын кэннэ Сэргиэйдээх сэлиэнньэҕэ баар баайдарын бүтүннүү атыылаан куоракка көспүттэрэ. Миисэ Чолбонноох Бөтөһү илдьэ атын сэлиэнньэҕэ көспүтэ, дьиэ туттан, кэргэн булунан син бэркэ олорор сурахтааҕа.

Андрей… Андрей хайдах буолуохтааҕын, быһата, ааҕааччым, эн, бэйэҥ сэрэйбитиҥ буолуо…

Балаҕаннаах балыксыттара

Сорулуку – оттуур сирбит. Оҕо сааһым чаҕылхай кэрэ кэмнэрэ бу ходуһаҕа ааспыттара диэтэхпинэ сыыспатым буолуо. Сорулуку – мэлдьи да ахтабын ээ.

Бүгүн эһиэхэ биир түбэлтэни кыратык тупсаран да, көҕүрэтэри көҕүрэтэн да кэпсиэм дуу, ол оҕо сааһым оттуур кэмнэриттэн быһа тардан…

Биирдэ соҕотох бэйэм саамай кыралара аатыран отуу кыра тойоно буола сырыттахпына, Сунтаартан күтүөт быраата диэн сиикэй тиэстэ курдук үп-үрүҥ сирэйдээх уол оттоһо кэллэ. Үйэтигэр оттооботох уол, мин саастыы эбит. Үчүгэйэ диэн, миигиттин хата биир күнүнэн кыра, инньэ гынан, уопуттаах улахан отчут буолан таҕыстым.

Иккиэн барытыгар бииргэ сылдьар буоллубут. Элбээммит оттуурбут түргэтээтэ, сынньанар кэмнэрбит уһаатылар. Дьоммут соло булан илим үтэллэр, атын ходуһаларга баран сэлэһэн кэлэллэр.

Арай биирдэ киэһээҥҥи күөс оллооҥҥо буһа турдаҕына «Уазик” кэлэн тохтоото. Биир бэйэм билбэт киһим, дьонум билэллэр, остуол тула олорон улахан дьон сиэринэн тугу эрэ кэпсэтэллэр. Биһиги бэйэбит ким ох саата, арагаайката кыахтааҕын бэрэбиэркэлии сылдьабыт. Кэлбит «Уазигы» көрбүппүт – кэннигэр биһиги саҕа кыргыттар былаат бөҕөтө буолан олороллор эбит. Уолбут хаана оонньоото буолуо, баран тоҥсуйан көрө-көрө кэннигэр саһабыт. Ньургун (күтүөт быраата) улаханнык кыбыстыбат буолан тыл быраҕыста. Дьоннорун кытта от кээсиһэ тахсан иһэллэр эбит. Үс-түөрт күн буолаллар үһү.

Кыргыттары көрөн кычылыкыламмыппытын улахан дьон сэрэйбиттэрэ, биһиги тоокколоһорбут да бэрт буо: "Кимнээхтэрий, ханна бардылар, ол сирдэрэ төһө ырааҕый?" – диэбит курдук.

Сарсыҥҥы күн киэһэтигэр иҥэ-бата сатыырбытын иһин, "хаартылыахха, лотолуохха" диэн хаайарбытын да иһин буолуо: "Чэ-чэ, ол Балаҕаннаахха баран кэлиҥ! Илим уларсыах буолтара, ону ылан күөллэригэр илимнэ үтүҥ", – диэбиттэрэ. Ньургун олох барабыт да сабаас буола түстэ. Ол эрээри кини сири-дойдуну билбэт буоллаҕа, мин даҕаны Балаҕаннаах диэн сирдэригэр үктэммэтэх киһибин, Сорулукуттан ыраах тэлэһийбитим диэн үрэх баһыгар биир суолунан баран эргиллэн кэлбиттээхпин.

Дьоммут быһаараллар: "Бу суолунан баран истэххинэ, уҥа өттүгэр буруопул (профиль) көстүөҕэ, онон киһи сылдьыбыт ыллыктаах, суолунан эргийэ-урбайа сатаабакка онон быһа түһүҥ. Биир оттоммот ходуһа кэлиэҕэ, уулаах. Ону тумнаҕыт, салгыы дьэ сырыы суола көстүө, ону батан бардаххытына, Балаҕаннааҕы булуоххут", – диэтилэр.

Улаханнара мин буолан оттомуран истэбин да, ыксал-тиэтэл Ньургун ыксатан, сүгүн-саҕын өйдөөбөккө хааллым.

Ити курдук ох саабытын, арагаайкабытын тутан айаннаатыбыт. Санаабытыгар, ол кыргыттар харахпытыгар көстөллөр. Ньургун ааттарын билэр этэ ээ, мин бу кэлин умнубуппун. "Волейболлуохпут, сөтүөлүөхпүт", – кини санаата барыта ол. Мин ньамахтан сиргэнэр буолан: "Оо, үчүгэй күөл буоллун эрэ", – диэн илиммин хайдах түһэрэрбин толкуйдуу иһэбин.

Сотору кэлиэхтээх буруопуллара кэлбэт да кэлбэт. Онтон дьэ Ньургун өйдөөн көрдө – талаҕынан үүнэн хаалбыт биир ньуур солооһуну. Ыллык баар курдук, ол эрэн сылгы үөрэ эрэ сылдьыбыт, киһи тэлбит ыллыга эрэ, биллибэт.

Мин куттана санаатарбын да, Ньургун бэйэтигэр эрэлэ миигин кытта көҕүттэ – бардыбыт. Эмиэ "сотору кэлиэхтээх" оттоммот ходуһа тиийэн кэлэн быстыбат.

Арай дьэ аһаҕас айаан тахсан кэлбитигэр үөрдүбүт ахан. Дьэ манан тумуннахха суол баар буолуохтаах диэн эргийэн көрдүбүт да, туох да суола-ииһэ суох. Саатар барыта талах дойду, инньэ гынан кэлбит суолбутун да сүтэрэн кэбистибит. Күммүтүн көрөн компастанабыт. Киһим төннүөн баҕарбат, суол баар буолуохтаах диэн ойуур иһигэр киирэ сатыыр.

Эргийэ сылдьан урут саһааннаммыт дэлээнэни бэлиэтии көрдүм. Онон суол баар буолуохтаах диэммит, дэлээнэҕэ тиийэн суол омоонун батыһан истибит. Мин санаабар, муннубут, аргыһым олох да приключения курдук санаан үөрбүтэ-көппүтэ сүрдээх.

Ити курдук айаннаан биир улахан ходуһаҕа тиийэн кэллибит. Түөрт бүтэй эргиччи күрүөлээх. Киэҥ сир. Ойуур баһыгар өссө дэриэбинэ көстөр курдук. Абааһылаах түбэлтэлэргэ муммут киһи дэриэбинэни көрөрүн элбэхтэ истэммин, онно барыахпын баҕарбаппын. Киһи кыһыйыах, өссө дьиэлэрэ уоттаах.

Бу сырыыга иккиэн уҥуохпут илибирээтэ. Ама, бэйэбит дэриэбинэбитигэр тиийэн кэллибит да? Ханан? Хайдах? Уонна дэриэбинэбэр маннык саҕаланар кытыылара суох да этилэр… Куттана-куттана чугаһаан истибит.

Киһим кутталы өссө күүркэтэр: "Арай абааһылар дэриэбинэлэрэ буоллун? Көрө-көрө көрбөтөҕө буолан ааһа туруохпут", – диир. Балачча чугаһаабыппытын кэннэ ыттар үрсэллэрэ ой дуорааннаата. Ол кэннэ син уоскуйдубут. Ол эрээри син биир сөҕөбүт, хайдах тайҕа ортотугар дэриэбинэ баар буолан хаалла диэн. Күрүөнү туораан, ол "дэриэбинэ" курдук көрбүт өтөхпүтүгэр киирдибит. Ыттар үрсэн сүрдээхтэр. Биир бөлөрүүс турар, үс дуу, түөрт дуу дьиэ турар эбит. Сайылык курдук. "Һуу" дэстибит.

Биир уоттаах дьиэҕэ киирэн кэпсэттибит. Олох да Дьиэлээх диэн оттуур ходуһаҕа кэлэ сылдьар эбиппит, добуочча ыраах үһү Сорулукуттан, "дьэ хаамыы бөҕөтүн хаампыккыт дии" диэн отчут киһи күлэр. Мин кыбыстыы бөҕөтө, сирдьит дуомабын дии, Сунтаартан кэлбит оҕону бэйэм сирбэр муннара сатыы сылдьабын…

Бу отчуттан эмиэ сирдэттибит. Илим түһэрэр эрэ, кыргыттары көрсөр эрэ, ол интэриэс ончу сүттэ, хайдах эмит гынан бэйэбит отуубутун булбут киһи диэн (күн саҕахха чугаһаабыт этэ). Арыый өйдөтөрдүк сирдээтэ: "Ити суолунан тахсан тыраахтыр суолунан бара тураҕыт, Тарыҥнаахха тахсыаххыт", – диэтэ. Тарыҥнааҕы мин билэбин, саас кустуу сылдьан тилэччи эргийбит сирим.

Тоҕо эбитэ буолла, киһибит аҥаардас сирдээбэтэ, эбии куттаата: "Сэрэнэ сылдьаарыҥ эрэ, бу соторутааҕыта манна кырдьаҕас суолун көрбүппүт. Бөрө да элбэхтик кэлэн ааһар", – диэтэ.

Биһиги харахпыт быччайда. Ордук Ньургун уолуйда. Хоно хаала сатаата. Мин син кырдьаҕас, бөрө туһунан элбэхтэ кэпсииллэрин истибит буолан, соччо улахаҥҥа уурбатым. Холобур, эһэни көрүстэххэ, куттанан куотуо суохтааххын, утары тонолуччу көрүөхтээх үһүгүн. Эһэ да, бөрө да уоттан куттаналлар, онон аттыгар баарын сэрэйдэххинэ факелланар туһунан диэбит курдук.

Ити курдук төнүннүбүт. Тыраахтыр суолунан барарбыт туох эрэ эрэлин саҕар. Халлаан боруҥуран ойуур быыһыгар ону-маны куттанарбытын көрөрбүт элбээтэ. Туох да саҥата-иҥэтэ суох хаам да хаам.

Хонууга кэллибит, Тарыҥнаах буолбатаҕын биллим, тыраахтыр суола салгыы барар. Арай ол хонууга улахан булгунньах турар, суолтан тэйиччи. Ол булгунньах үрдүгэр киһи уҥуоҕа бадалыйан көстөр. Саҥата-иҥэтэ суох хаамсан истэхпитинэ, Ньургун куттаммыт баҕайы куолаһынан сибигинэйэн саҥарда: "Көрүүй…".

Дьэ дуо, өйдөөн көрбүтүм, булгунньах кэннигэр сиикээн баар буолан туманнырбыт, дьэ ол туманыттан улахан баҕайы төбөлөөх дьахтар хап-хара харахтарынан көрөн турар эбээт! Харахтара тонолуччу көрөллөрө ордук киһи хараҕар быраҕыллар. "Уо-аай!" – диэбитинэн, муҥур тэстэринэн сүүрдүбүт ээ. Тарыҥнааҕы начаас буллубут.

Мантан инньэ мин суолу билэбин, сирдээн инники сүүрэн иһэбин. Хоруулары, ойуурдары тумнан биһиги отуубут турар бэс чагдатыгар тиийдибит. Тыын ыла таарыйа тохтоон уоскуйдубут. Халлаан биллэ хараҥарбыт. Дьэ онтон хаамсан иһэн мин ыйытабын:

– Эн эмиэ көрдүҥ даа?

– Көрөн, саллыы улахан этэ, биһиги диэки сүүрэн кэлбитэ дии.

– Суох, тонолуччу көрөн баран турар этэ буолбат дуо.

– Сүүрэр этэ дии, тыаһа кытта "дьинг-дьинг" гына тыаһыыра.

– Эс, туман быыһыттан көрөн турар этэ.

– Суох, киһи уҥуоҕун кэнниттэн сүүрэн тахсыбыта уонна биһигини көрөн баран, биһиэхэ сүүрбүтэ.

Ити курдук этиһэн ким да иннин биэрбэтэ. Бүтэр уһугар мин эрэ улахан төбөлөөх дьахтары көрбүппүн, кини буоллаҕына, кытарбыт харахтардаах дьиикэй кырдьаҕаһы көрбүт буолан тахсыбыта. Ким тугу көрбүтүн соннук бэйэбит ыккардыбытыгар хаалларбыппыт. Дьоммутугар кэпсээбэтэхпит.

Дьоммут муна сылдьыбыппыт билэн күлэн эрэ кэбиспиттэрэ.

Кэлин Дьиэлээх диэн сирдэригэр элбэхтэ сырыттым эрээри, бу Дьиэлээх уонна Тарыҥнаах ыккардыгар булгунньахтаах хонуу суох эбит.

Оччотугар биһиги иккиэн аһара куттанаммыт массовай глюкка ылларбыппыт буолуо дуо ама?

Былыргыттан быраһаай

Икки оһохпун ыраастаан, чох быраҕан операторскайбар төттөрү киирэн астына табахтаан бүттүм. Дьэ, онтон буруо куурдубут айаҕын инчэтээри куруускабар уу куттан эрдэхпинэ, чох киллэрэр аан аһыллан дьон бодолоро тымныы салгын туманын быыһыгар көһүннүлэр. Ситэри айахпар тиэрдибэккэ эрэ, оһох уотун кыыма быһа сиэбит үтүлүкпүн кэппитинэн утары таҕыстым.

Начаалыстыба эбит. Бэйэм маастарбын уонна электрикпын кытта илии тутустум, олор үлэ үөһүгэр сылдьар дьон “туох сонун” да дэспэккэ курдары дизельнэй хоско аастылар. Онтон бу чороччу туттан турар, хонноҕор паапка тутуурдаах, миигиттэн эдэрчи да диэххэ сөп эдэр киһи мин айахпыттан ас тахсарын кэтэһэн турар курдук. Инструктаж. Филиалтан кэлбит саҥа киһи быһыылаах, сабыс-саҥа үлэбит таҥаһа өтүүгүн да тутуута сүтэ илик. Киһибин төбөбүнэн кыҥнайан сирдээн операторскайга киирдибит.

Чох ньиксик сыта иҥэн хаалбыт операторскайбыт хоһугар уолбут одьукулуона хонтуора киһитэ буоларын бигэргэтэр. Олоробун дуу, олорбоппун дуу диэбиттии сытан сис көннөрөр наарабытын тутан-хабан көрөр, уонна чэ, киһи этитиитэ суох син олордо, паапкатыттан сурунаал хостоон тугу эрэ дьоһумсуйан туран суруйар.

– Туохпут инструктаһай? – кэмниэ-кэнэҕэс, билбэт дьону кытта кэпсэтэ үөрэммит киһи, бу саҥа инструкторы кэпсэтиигэ тардаары ыйытан көрдүм.

– Ээ, ТБ уонна ППБ… – уол тугу эрэ суруйар да суруйар. – Аатыҥ ким диэний?

Ааппын толору ааттаабыппар киһим билэр киһитин аатын истибит курдук умса туттан суруйа олорон хараҕа сирэйбэр хатана түстэ. Боччумурбут уоһа үөрэн мичийбиттии ньалбайда, хараҕа уоттанан ылла. Мин эмиэ билэр киһим буолаарай диэн, аҕыйах сөкүүндэ өй-мэй буолан өйдүү сатыы турдум. Олоҕум устата элбэх киһини көрдүм ини, көрбөтүм ини, бу курдук эдэр уолу харахтаан көрбөтөх курдукпун. Көрбүт да буоллахпына, “эн-мин” дэһэн кэпсэппэтэх инибит, билбэт эбиппин.

Куруускабар турбут уубун иһэн сирилэтэн баран туох айылааҕын суруйарый диэн сурунаалы кыҥастаспытым – буочарбыт сүрдээх мөлтөх, оскуола оҕотун киэнэ. Син элбэх буочары аахпыт, ырыппыт киһи быһыытынан, бу буочарынан боростуой, норуодунай көҕүстээх киһи суруйарын билэбин. Биллэн турар, криминалист да идэлэммэтэрбин, быһаара үөрэнэн хаалбыппын.

Уолум дьэ, туох баарын бичийэн бүтэн “илиигин баттаа” диэн сурунаалын уунна. Бэйэтэ пепельница буолбут кофе баанкатын көрөн табах уматынна.

– Мишканы билэҕин дуо? – уолбут кууркатын сэгэтэн элэккэй санаата киирэн дьэ кэпсэтэргэ сананна быһыылаах.

– Элбэх Мишканы билэбиин… – бэйэм испэр “бу” диэн үс эрэ Мишканы билэбин, олортон биирдэстэрэ да буолбатах, баҕар бырааттара, аймахтара… – Ол?

– Миркин Мишканы? – уол хаһааҥҥы эрэ доҕор буола сылдьыбыт киһибин санатар курдук туттар, мин өйбөр “Миркин” диэн олус туспатык, хаһан да иһиллибэтэхтик киирдэ.

Миркин…

– Уу… дьэ, куорат буоллаҕына умнубутум да буолуо, хаһан сырыттым этэй онно… Эн ол кинини туоххунуй? – туох эмэ сибээс-ситим булаары киһибин туоһулаһабын.

– Мин Мэҥэ Хаҥаластан кэлбитим. Миркин Мишка эйигин аһара бэркэ билэр этэ дии, элбэҕи кэпсээбитэ…

Дьэ өйдөөтүм ити саната сатыыр киһитин – колледж уопсайыгар олоро сырыттахпына биир “зайчиктыыр” уол баар этэ. Ол эрээри мин кинилиин илии тутуһан да ааспатаҕым, миигин хантан билэн оннук айылаах мин туспунан туора дьоҥҥо кэпсиэр диэри ахтар баҕайытай? Кини сырсар кыыһа миэхэ сурук үлүгэрин суруйарын билэбин, эрээри ол кыыс туһа туһунан буолуохтаах этэ…

Мин куоракка колледжка үөрэнэ сылдьан үөрэхпин ситэри бүтэрбэккэ бырахпытым. Ол эрээри онно үөрэммит биир толору сылым, иккис ситэтэ суох сыл сороҕо үчүгэй өйдөбүллэри мин олохпор хааллартаабыта. Эдэр саас, таптал, чэпчэки өйдөөх-санаалаах олох диэ! Астык да этэ чахчы… Бу баар курдук көстөллөр эрээри, ол кэнниттэн олоҕум хаста-хаста тосту уларыйда, тарбахха баттанар сыл ааста эрээри, хаһан эрэ онно, олоҕум бастакы хардыыларыгар, түгэҕэр баар курдук көстөллөр.

Уруккуну санаппыт уолу син биир өйдөөбөтүм, тоҕо кини миигин билэр курдук туттан, саната сатыы олороруй?

– Ээ, Миркин Мишка диэ… Билэр эбиппин. Колледжка үөрэнэ сылдьан алтыһан ааспыттаахпын. Эн кинини туоҕуҥ буоларый? Ханна барда, тугу гынар? – дьиҥинэн миэхэ ол киһи олоҕун сонуна туһата да суох буоллар, интэриэс тардар баҕаттан сахалыы сиэринэн ыйыттым.

– Мин Мишка быраатабын. Ийэбит өлөн хаалбытыгар бүтэһик оскуола сылларын киниэхэ олорон бүтэрбитим. Саҥаһым Зойка миэхэ…

Аа! Потапова Зоя… Дьэ дьэ, ол иһин даҕаны… Били уопсайбытыгар олорбут сырсан муҥнанар кыыһын син биир эрийсэн кэргэн ылбыт эбит дии. Миэхэ Зоя чахчы суруйар да этэ, хоһоонунан. Ол сахтарга мин уопсайбытыгар тахсар хаһыат эрэдээктэрэ буолан хоһооннорун ырылыччы хаһыакка таһааран иһэрим. Бэрдимсик, хорсун буолан симик кыыһы болҕомтоҕо уурбат этим, үрдүктэн үрдүккэ талаһа сатыыр киһи. Иэдээн, билигин кэлэн кэмсинэбин, кыыһы эрэйдээбиппиттэн.

Бу уол кэпсээбитин аҥаар кулгаахпынан таһаара олордум. Бэйэм санаабар хойуостан… “Мэлдьи да ахтан-санаан тахсаллара”, – диэн истэҕинэ маастары кытта электрик киирэн кэллилэр.

– Бардыбыт дуо? – маастар табахтаан бүппүт уолу ыҥырар.

– Сир-дойду кыараҕас диэн маны этэллэр эбит.

– Тугу?

– Онтон бу ончу истэн билэр киһим эбит буолбаат, тахсан испит тамадаһыт бэрдэ… – уол мин киэҥник биллэ сылдьыбыппын билэрин үөрэ иһиттим эрээри, ол эмиэ атын остуоруйа, атын олоҕум хаттыгаһа.

– Мантыкаҥ билигин даҕаны манна “звезда”… – маастар этэрин кулгааҕым таһынан иһиттим.

Кини мэлдьи итинник, киһини киҥниир кэриэтэ этэриттэн иһим да буһар. “Звезда” диэн ити мунньахтарга үлэ хайысхатын быһаарсарга саамай куолуһуттара буоларбын этэр. Мап-маҥан ырбаахылаах буоллубут да, тугу саҥарарбыт көҥүл диэбиттии кэпсии сатыылларын таастаах ууга түһэрэммин начаалыстыбаны эрэйдиирим. Биһиги, хочуолунай үлэһиттэрэ, курдары толорор эбээһинэспитин кинилэр ол сымыйа тириинэн тиһиллибит кириэһилэҕэ олорон хантан билиэхтэрэй. Дьэ “хара үлэ” эрэ диэн үрдүттэн дьаһамсыйалларын утаран, чахчыны була сатаан куолулуурум. Маастарбын да өйдүүбүн, кини эмиэ биһиги курдук киһи, бэйэтин эрэ эбээһинэһин толоро сатаахтыыр.

Төһө да “начаалыстыбаны утары”, оппозиционер буолан көһүннэрбин, миигин билэр, “биллэ-көстө сылдьыбыт” диирэ миэхэ “очко” буолла. Одьукулуонун сыта да миэхэ барсымахтаһыыһык.

– Тугу көрдүгүт? – диэн мин маастарга аахайбакка эрэ электриктэн курдары ыйытан иһэ истээх теманы уларытан кэбистим.

– Дизельнэйгэ саҥа автомат туруохтаах, кабель кээмэйдээтибит.

Тахсан бардылар.

Мэһэйдээннэр. Таах даҕаны оһохторум саҥа оттулуннулар, тураллар ини, бээ, ол олоҕум кэрчигин саныы таарыйа табахтыахха…

Иккис сылыгар этии киллэрбиттэригэр, дьон эппитин хоту диэххэ сөбө дуу, Мииринэйдээҕи техникумҥа көһөн хаалбытым. Эдэр буолан уларыйа сылдьар дьон-сэргэ, тулалыыр эйгэ миэхэ туох эрэ күннээҕи түбүк буоларын курдуга. Саҥаттан саҥа. Бэйэм да туохтан да иҥнэн турбат иннин хоту айаннатан иһэр хорсун ыччат буоллаҕым. Миэхэ биир изюминка баара – саҥаран, ситэритин хоһулуу хоһуйан баран кэлээр диэбит киһилэрэ этим. Онуоха иитиспит эһэм оруола улахан. Кини маҕаһыыҥҥа атыыланар табаҕы сөбүлээбэт этэ. Мэлдьитин хайытыллар халандаар кумааҕытыгар табах мохуоркатын кутан, эрийэ тутан, силинэн ситимнээн тардар идэлээҕэ. Дьэ мин ити дьарыгын сөбүлээн, кыра эрдэхпиттэн табаҕын оҥорон биэрэрим. Туох кистэлэҥэ кэлиэй, оҕо киһи уопут оҥорор баҕата киирэн эһэм табаҕар куобах сааҕын, тууһу-саахары, чэй быыбайкатын булкуйан, чэ буолар-буолбат симиэһи оҥорон таһаарарым. “Хайдаҕый?” – диэн ыйыттахпына ардыгар "па" диирэ, ардыгар билбэккэ да хаалара. Ити дьарыкпын эһэм хоһугар киирэн дьарыктана олорор кэммэр эһэм олоҥхолуур, тойуктуур идэлээҕэ. Арааһа, бэйэтин олоҕун туойара буолуо, бу диэн билигин кэлэн өйдөөбөппүн эрээри, дьэ биир сүрүн герой, "Микиитэ Бэргэн" диэн этэ дуу, мүччүргэннээх сырыыларын кэпсиир эбит этэ. Хойут өйдөөтөхпүнэ, эһэм үс кэргэннэнэ, сири-дойдуну тэлэһийэ кэрийэн олоро сылдьыбыт оҕонньор, бэйэтин олоҕун туһунан олоҥхолообут да буоллаҕына көҥүлэ. Чэ, ол историялар сюжеттарын ончу умнан кэбиспиппин, арай кырдьаҕас киһи сытыы тыллара мин өйбөр хатанан, сааһыланан, инникитин бэйэм санаабын толору этэрбэр элбэхтик көмөлөспүттэрэ.

Оскуоланы бүтэрэр бүтэһик сылларбар уол оҕото, сытыы тылынан быһа сытыйбыт киһи, тыл үөрэҕэр киириэхтээҕим биллэрэ. Саха тылын уруогун сүгүн-саҕын ыыттарбакка, билэрим бэрдиттэн диэххэ дуу, буруйдаах оҕо муннукка турарын курдук, доска ыйаммыт истиэнэтин муннугар устуулбун аҕалан олорунан кэбиһэрим. Сахам тылын учуутала киэҥ көҕүстээх киһи эбит. Уруок тас өттүнэн сайыннараары кинигэ бөҕөтүн аахтара сатыыра да, акаарыбар, барытын билэбин диэбиттии дьиэбэр аҕалан киэр илгэн иһэрим. Бүтэһик сылга оскуолам миэхэ эрэлэ улахан этэ: актыбыыс бэрдэ, сытыы-хотуу, киирбит-тахсыбыт уол оҕото бэйэтэ талбыт үөрэҕин хайаан да бүтэриэҕэ диэн. Мин онно астына сөбүлэһэрим, өссө киһиргээн, өссө киэбириҥнээн, мин саҕа оттойбут киһи суоҕун кэриэтэ.

Куорат миигин күүтэрэ. Куорат – толору дьолунан тосхойбут, аҥаар кырыытыттан араас аралдьыйар кииннэрдээх, хараҥа муннуктарынан ханыылаһа арахсыбыт тоһуурдардаах киэҥ дойду. Сыалым – хайаан да филологическай факультекка, саха тылын суруналыыстыкатыгар туттарсыахтаахпын. Биһиги саҕана БКЭ диэн эксээмэннэри саҥа эксперименниир кэмнэрэ. Ол иһин эбитэ дуу, саха тылын эксээмэнэ суох курдуга, бу эппит факультеппар бэйэтигэр туттарыахтаах быһыылааҕым. Эбиитин омук тылын. Саатар биһиги оскуолабытыгар учууталбыт "бонжур" диир этэ, куораттааҕы приемнай комиссия "гуд морнинг" диэн көрсүбүтэ.

Дьэ өйдөөҥ уонна ол саҕанааҕы балаһыанньабын: суос-соҕотох куоракка кэлбит, киирбит-тахсыбыт уол оҕото, хас киэһэ аайы "Оржанкаттан" саҕалаан доҕотторун кытта күүлэй тэбэр киһи, икки нэдиэлэ иһигэр икки араас эксээмэҥҥэ бэлэмнэнэн туттара охсуохтааҕа. Саха тылын сапсыйан кэбиспитим: "Ээ, билэр инибин, туттарыам. Биэскэ", – диэннээхпин, дьоммор инньэ диэн биллэрэбин. Оттон омук тыла… Приемнай комиссияҕа баран этэбин: «Мин "бонжур" дииргэ үөрэммит киһибин, хайдах "хай юдо юду" диэхпиний?» – диэн бөппүрүөктэһэн турабын. Приемнай хамыыһыйаҕа устудьуон кыргыттар олороллор, миигин аһыннылар диэххэ дуу эбэтэр ньоҕойум бэрдигэр бэринэн дуу, начаалынньыктарыгар диэххэ, бу диэн ким диэн дуоһунастаах киһитин билбэппин, киллэрэн биэрбиттэрэ. Мин барытын эттим-тыынным. Ол киһим истэн олорбохтуу түстэ уонна маннык тыллаах буолла: "Дьэ, уол бэрдэ эбиккин. Биһиги үөрэхпитигэр уолаттар аҕыйахтар. Икки илиибин уунан туран эйигин киллэриэ эбиппин да, эксээмэн аата эксээмэн. Ирдэбиллэри толоруох тустаахпыт. Чэ, баҕар английскай тылы иккигэ да туттар – ол эрэн эрчилин, үөрэт, мин онно харахпын быһа симиэм, сүрүнэ эн сахаҥ тылын баһылыы тут. Портфолиоҕын хаһыаттартан вырезкаларынан толорон, хомуйталаан аҕал, оччоҕо собеседование нөҥүө киллэриэхпит", – диэтэ. Мин үөрүүм бэрдиттэн тулабын барытын ыһыта-тоҕута тутуох курдукпун.

Били сапсыйан кэбиһэр сахам тылын эксээмэнэ тиийэн кэллэ. Киирэн олорон, бэриллибит торуму ааҕан баран дэлби кэлэйдим: мин оскуолаҕа саха тылын үөрэппит буоллахпына, бу ханнык түүр тылын биһиги ырыта олоробутуй диэх айылаах. Өйдөөбөт тылларым эчи элбэхтэриттэн да салҕан, садаанньабын сүгүн-саҕын толорботум. Толордум эрээри, астымматым, сөпкө эрэ, сыыһа эрэ, биир улахан да улахан, сүдү улахан токур ыйытыы!

Онтон кэлэйэн английскайбар да бэлэмнэммэтим. Сырыттыым. Куорат сайыҥҥы көстүүтэ эчи үчүгэйиин, киһи күүлэй тэбэ сылдьыах курдук. Эксээмэн тирээн кэлбитигэр сурукка бочулларын үрдүнэн-аннынан толордоҕо буолбутум, тылынан этэргэ: "Ай доноткноу", – дииртэн уратыны билбэппин.

Түмүктэр таҕыстылар. Ээ, мин киһиргиир баҕа санаабар, былыр үйэ үөрэхпин бүтэрэн Саха сирин хаһыаттарыттан биирдэстэригэр үлэлии киирээри сылдьар курдукпун. Талабын-хайыыбын: "Ээ, суох, ол хаһыат политиканы эрэ эрдэн тахсар, онно киирбэппин", – диибин. Хантаан, абитуриент үлүгэрэ үмүөрүспүт көрүдүөрдэригэр быыс булан истиэнэҕэ ыйаммыт испииһэги көрөн айаҕым эрэ аллайбыта. Саҥата-иҥэтэ суох тахсан баран хаалбытым. Бэйэбин буруйдуом дуо, биилээх биитин харыстанар, "үөрэх миэстэлэрэ атыыламмыттар" диэн уоскутунабын.

Дойдубар төннүөхпүн саарыыбын. Хайа, били биэскэ эксээмэнин туттарыахтаах уоллара, баҕатын хоту ханнык баҕарар үөрэҕи бүтэриэх буолбут киһилэрэ эмэһэҕэ тэбиллэн тиийэн кэлиэ дуо? Дьоммор "биллэ илик" диэн биллэрэбин уонна быыс-арыт булан атын үөрэхтэри көрдүүргэ сыал-сорук туруоруммутум. Хос-хос эксээмэнэ суох, БКЭ түмүгүнэн эрэ киирэр үөрэх идэлэрин. БКЭ миэнэ үчүгэй.

Онуоха тылынан-өһүнэн хойуу уол оҕотугар киэһээҥҥи "Оржанка" көмөлөспүтэ. Хас биирдии алтыспыт ыччаппыттан ыйыталаһан, ким ханна туттарсарын, киирбитин, төһө куонкурустааҕын чопчулаһарым. Ол гынан саамай боростуой дии санаабыппар, политехническай дэнэрэ этэ дуу, колледжка, бэйэтэ общагалаах, аһатар-хоннорор эрэ диэн сылтаҕынан механик-суоппар идэтигэр киирбитим. Хоһум арендата эрдэ бүтэн, биир саҥа доҕорбор хорҕойбутум, бииһирэ сыспытым. Ол курдук уопсайга киириэхпэр диэри күннээҕи аһылык булуна-булуна сэбирдэхтии тэлэбириир күннэри таах барыыр курдугум.

Уопсай… Үс этээстээх эргэрбит таас дьиэ. Эргэ дьиэ буолан эбитэ дуу, түннүктэрэ быыкаайыктар. Алын куурус устудьуона аатыран алын этээскэ, бастакыга олохтоотулар. Онно, көрүдүөрбүтүгэр, кыра саала дуома баарыгар тэлэбииһэр эрэ турар. Иккис этээскэ теннис, үһүс этээскэ ол саҕанааҕы дьоһуннаах компьютер кабинета тураллара. Биллэн турар, хас биирдии этээскэ көрөөччүлэрдээх, онон атааннаһыы да тахсыталыыра. Чэ, ити хааллын. Ол оннугар бастакы этээскэ комендант хоһо уонна воспитательскай кабинет тураллара, онон уопсайбыт мунньаҕа, көрсүһүүлэр барыта манна тэриллэллэрэ. Бу санаатахха, уопсайбытыгар үксүн бастакы куурус оҕолорун ноҕоруускалыыр эбиттэр, үрдүкү куурустар ордук үөрэхтэригэр охтоллоро уонна туора үлэлээх буолан дуу, уопсай олоҕуттан тэйбит, кыһаллыбат курдуктара. Биирдиилээн актыбыыс баарын баар этэ.

Бастакы уопсай сүбэ мунньаҕа – старостаны, уопсай актыыбын талыы. Мин, тылы баһылыы-көһүлүү туппут киһи, маҥнай утаа редколлегияны тутаа инибин диэн бигэ эрэллээхпин, билсибит үөлэннээхтэрбин "миигин баҕатыйар" диэҥ, туһата тирээтэҕинэ куоластаарыҥ диэн агитационнай хампаанньабын ыыппытым быданнаабыт.

Ол эрээри редколлегия редакторынан үһүс куурус кыыһа, кэлин "Ачыкы" диэн ааттаммыт модьу-таҕа Шура буолбута. Шура кыра уҥуохтааҕа эрээри кэтит саннылааҕа, киһи мээнэ киирэн биэрэн былдьаныах айылаах кыыһа этэ. Ол гынан баран кэпсээн дуу, наадалааҕын дуу этэн киирэн бардаҕына, утуктуу быһыытыйан, сыҥааҕырдаабыппын да билбэккэ хаалабын – оннук намыыннык, интонацията суохтук, киһини интэриэһиргэппэттии саҥарара. Киниэхэ үс киһини – биһигини сыһыарбыттара. Биллэн турар, устудьуоннарынан күөйдэриллибит мин, ханнык эрэ Зоя – саҥата-иҥэтэ суох, тостуох бэтэрээтинэн ырыган кыыс, уонна "гот" соҕустук таҥнар, туттар-хаптар Өлүөскэ – худуоһунньукпут. Мин бу редколлегиябытыгар тутатына "Хотуншабыт" уҥа илиитигэр кубулуйбутум. Шура төһө да киһи утуктуох курдук саҥардар, аһара бэркэ быһаарар этэ, тугу оҥоруохтаахпын чуолкай этэрэ. "Онон бүттэ" диэн түмүктүүр, ачыкытын көннөрүнэр уонна тиэрэ хайыһан баран хаама турара.

Оскуола сахтарга барытын бэйэтэ иилээн-саҕалаан сылдьыбыт уол ону ончу сөбүлээбэтэҕим. Бастакы эрэ хаһыат тахсыытыгар бары эйэ-дэмнээхтик үлэлээбиппит. Ол эрэн хаһыаппыт Хотунша эппитин хоту оҥоһуллан уу нукаай тыынынан, нэһиилэ эрэ ааҕыахха сөптөөҕө. Хаһыаппыт тахсыбытын кэннэ баспытааталбытыгар тиийэн отчуоттуубут: хайдах үлэ барда, тугу сырдаттыбыт, туох итэҕэстэр баалларын бэлиэтиибит. Баспытааталбыт Розалия Санна (Александровнаны кылгатан) биир көрдөөх-нардаах, бэһиэлэй дьахтар этэ. Тута: «Хаһыат үчүгэйин үчүгэй эрээри, партком хаһыатын курдук, аныгыскыга көрү-күлүүнү эбэргит буоллар, эдэр ыччат маны ааҕыа суоҕа», – диэбитэ. Мин Санна эппитигэр ончу сөбүлэһэн: "Ити барыта Хотуншабыт дии – күлүүлээх буолла да, аморальнай, непристойнай аатырар…". Санна иннигэр Хотуншабытын кыайан-хотон күтүр өстөөҕүнэн ааҕыллыбытым булгуччу, кырыылаах хараҕынан көрбүтэ эрэ баар, ачыкыта хараҕын улаатыннаран сүр ыарахан көрөөһүн.

Мин Хотуншаны туоратарга күһэллибитим. Карьера оҥостооһуна диэн баар, киһи үрдүктэн үрдүккэ дабайыахтааҕа. Онуоха утуйан хаалбыт Шура – туормас уонна мэһэй.

Иккис хаһыаппыт улахан айдааннаахтык тахсыбыта. Мин соруйан Хотуншабытын кыыһырдарым, бэйэтиттэн таһаара сатыырым. Кытара-кытара куотар эрэ аакка барара. "Онон бүттэ!" – диэн нап-намыыннык хаһыытыыр уонна эргиллэ биэрэр да хаама турар. Элбэхтэ эрэйдээбиппэр Саннаҕа ыҥырдылар. Хаһыаппыт таҥыллан бүтэн саҥа бэччээттэнэ турар, үһүс этээскэ. Санна хоһугар киирбитим, ньаккыраччы ытаан хараҕын тулата кытарбыт Шура буруйдаах оҕо курдук бүк түһэн умса туттан олороро. Салла санаабытым. Суох, мөҕүллэрбиттэн толлубаппын. Киһини дууһатын кылын таарыйыар диэри кытаанахтык сөҥпүппүттэн саллыбытым. Дьиҥэр, кыыһы ытатыахпын баҕарбатаҕым. Былаан быһыытынан мин сатабылбар баһыйтаран, мин харизмабар бэринэн Хотунша бэйэтэ: "Эрэдээктэр буолар эн дьылҕаҥ эбит", – диэхтээҕэ. Суох, оннук сатамматах. Хас киһи санаатын таайыамый, Шура бу ытаан сыҥсырыйыар диэри кыһалҕаламмытыттан кыракый хараастыы баара…