Кистээмэ эн намчы тапталгын

ДьолуКуус Анатолий Кириллин

Кистээмэ эн намчы тапталгын

Сиппэтэх сүрэх

Бүгүн халлаан сылаас. Мап-маҥан кылбачыйар хаар сарсыардааҥҥы күн уотугар сыламныы сытара астыгын!

Омос көрдөххө, кыырпах алмааһы саккыраппыт кэриэтэ, хаар үрдэ эрэ барыта кустук өҥүнэн оонньуур, дьирибиниир. Хайа бэйэлээх киһи бу үтүө кэмҥэ таһырдьаттан араҕыа суоҕай? Ким кыахтаах уонна көрдөөх, хайыһар кэтэн, хаар кырсын устун тыалы сырса дайыа, ким барбах чараас куппай кэтэн, этин сааһын аһан, ыллыгы батыһа дьаарбайыа.

Андрей бу үтүөнэн саҕаламмыт күнү түннүгүн аттыгар туран көрүстэ. Туохха эрэ олус ымсыырбыттыы олбуорун кэннигэр көстөр ойууру одуулуур, быһыыта, араас санаалар үөрдэн, ол быыһыгар хомотон да ааһаллар.

Уол куттубут кофетын ситэри испэккэ одуулаан турбут түннүгүн анныгар ууран кэбистэ, сып-сап таһырдьа ынахтарын ыыталыы таҕыста. Кини эбиэккэ диэри хотонуттан арахпат – бастаан отун бэлэмниир, онтон сүөһүлэрин таһаартыа, кэлин сааҕын күрдьэн, ыраастаан таһыгар таһааран балбаахтыа.

Иллэрээ күн иккис бургунастара ньирэй бэлэхтээтэ, оҕустаммыт. Инньэ гынан хотоҥҥо икки ынаҕы уулатар-аһатар. Түбүк үөһэ түбүк.

Мэлдьи да буоларын курдук, ийэтэ үлэтиттэн кэлэн аһылык бэлэмнии сылдьар кэмигэр, уол хотонуттан бүтэн киирдэ. «Сарсыарда аһаан тахсыаххын, нокоо, харыаннаах аһылыгы таах хааллараҥҥын…» – диэн ийэ киһи уолун мөҕөр-этэр. «Бөтөскө бэриллиэ, ыт иһитигэр кутан кэбис ээ», – уол хоруйдуу оҕуста. Ийэтэ өссө өһүргэннэ. Буһарбыт аһылыгын сөбүлээбэккэ ыт аһылыгар тэҥниир быһыылаах дии санаата. Кыыһырбычча иһитин-хомуоһун төлө тутуох курдук. Уол сэрэйдэ эрээри, сарсыарда аппетит суох, аһылык кыайан киирбэт диэн уҕарытан эппэтэ. Хаһан сарсыарда аһаабытыгар дылы, мэлдьи хаалбыт аһылыгы тута ыкка таһааран биэрэр этэ, бүгүн умнан кэбиспит. «Чэ, кыыһырар буоллаххына кыыһыр ээ…» – диэтэ уонна хоһугар ааһа турда.

Ийэтэ Андрейка диэн сөбүлээн ааттыыр уола быйыл саҥа сүүрбэтин туолла. Иллэрээ сыл оскуоланы бүтэрээт куоракка баран абитуриеннаабыта, үөрэххэ киирбит сурахтааҕа да, төттөрү куотан кэлбитэ, кимиэхэ да туох буолбутун кэпсээбэт. «Үөрэммэппин» диир, куоракка барыан баҕарбат. Былырыын саас ийэтин улахан көрдөһүүтүнэн ЕГЭ диир эксээмэннэрин туттартаабыта да, ыһыах саҕана улууспут түгэҕэр баар дэриэбинэҕэ аймаҕар баран саспыта, куоракка барбатаҕа. Дьэ ити курдук, аҕата этэринии «ситэ улааппатах оҕо» буола сырыттаҕа. Оттон Андрейка өйүн-сүрэҕин туох сүүйэрин ким да билбэт…

Аҕалара Сэргиэй, маҥхайа быһыытыйбыт уһун, сыҥааҕар тиийэ умса ыйа сылдьар бытыктаах кырдьаҕас, кырыа-хаар буолан киирэн кэллэ. «Ыччуу-ычча! Тымныыта сүрүн», – дии-дии сулбу сыгынньахтанан дьыбаанын була оҕуста. Куруук итинник, тэлэбииһэргэ туох эрэ интэриэһинэй буолуохтааҕын курдук, холбоон баран олорор: реклама буоллун, иннин көрбөтөх сериал киинэтэ да буоллун, көрөн олорор, туохха да аахайбат. Кэргэнэ онтон кыыһырара чуолкай, эбиитин бүгүн соҕотох уола өһүргэттэ. Инньэ гынан эбиэт да эбиэт курдук буолбата, үһүөн тус-туспа аһаатылар. «Уу, чэ, отой да аһаамаҥ, ытаабат оҕону эмсэхтэниллибэт», – дии-дии ийэ ботугураан ыла-ыла иэдэһин устун сүүрэн түһэр хараҕын уутун сотто олордо.

– Маа! Маама! Мин бүгүн математикаҕа биэс сыана ыллым, – диэн аны кыра кыыстара Айталинка курдары ийэтигэр сүүрэн киирдэ.

– Оо, оҕом котоку, маладьыас да маладьыас! Сыгынньахтана оҕус, тоом, тоҥмутуҥ буолуо, таһырдьа тымныы… – ийэ ойон туран, шарфигын устан биэрдэ, оҕотун тула кулахычыйа сырытта.

– Аччыктаабытың буолуо, ийэҥ эйиэхэ мип-минньигэс аһылык буһарда, илиигин суунан баран кэлэн аһаа.

Ийэ билигин аҕай мунчаара олорбута суох буолла. Сирэйэ сырдаан, сарсыардааҥҥы күнэ бу тиийэн кэлэн тыкпытын кэриэтэ дьолунан сыдьаайда.

– Маа, маа! Антония Павловна эттэ, кэлэр нэдиэлэҕэ куораттан улахан учууталлар кэлэллэр үһү, биһиги бэрээдэкпитин көрөр үһүлэр. Уонна, маама, истиий маа, уонна үчүгэй бэрээдэктээх оҕону уонна «биэскэ», «түөркэ» үөрэнэр оҕону каникулга куоракка күүлэйдэтэ илдьэ бараллар үһү. Маа, онно куоракка тыыннаах бөрбөлүүт баар үһү, циркэҕэ, маа истиий, уонна биһигитини ол циркэҕэ илдьэ бараллар үһү. Маа, тыыннаах бөрбөлүүтү көрбүтүҥ даа?

– Суох, тоом, көрбөтөҕүм. Хата, эн көрөн кэлиэҥ буоллаҕа, онон үчүгэйдик үөрэн, бэрээдэктээхтик сырыт.

– Бөрбөлүүт ити биһиги далбытыгар турар сылгы курдук, туох да улахан уратыта суох, – диэн аҕата саалаттан саҥа аллайда.

– Паа, эн бөрбөлүүтү көрбүтүҥ дуо?

– Көрбүтүм, Москубаҕа бара сылдьан көрбүтүм.

– Паа, онно бөрбөлүүт силлээбитэ? Бөрбөлүүккэ чугас кэллэххэ силлиир ээ…

– Силлээн буоллаҕа. Уп-улаханнык силлиир.

– Паа, Москуба ханна баарый? Амыарыкаҕа да? Дьүөгэм «Маню» паапата Амыарыкаҕа бара сылдьыбыт дии, онно син биир хаар түһэр үһү ээ…

– Москуба нуучча сиригэр баар, биһиги столицабыт. Онно да хаар түһэр.

– Оччоҕо биһиги ойуурдарбытыгар дьиикэй бөрбөлүүт баар буолуон сөп буо, биһиэхэ эмиэ хаар түһэр буолбат дуо?

– Суох, тоом, бөрбөлүүт сылаас сиргэ олорор, ол сылаас сиргэ кыһыннара син биир сайын курдук сып-сылаас буолар, ити кырдьыбыт паапаҥ тылын истимэ, түөһэйбит, кини бөрбөлүүтү көрбөтөҕө, тэлэбииһэргэ көрбүтүн кэпсиир.

Айталинка хап-сабар аһаан барда. Ыйытара-кэпсиирэ сол да бүппэтэ, ардыгар киһи эрэ күлүөҕүн курдук кэпсэтэлээн дьонун үөртэ, сүргэлэрин көтөхтө. Кыыһырсыбыттара суох буолла, чаанньыктарын хос сылытан үүттээх чэй иһэргэ сананнылар. Арай Андрейка эрэ онно кыһаммат, сол да хоһуттан тахсыбат.

– Маа, оттон убаай Андрейка ханна барда?

– Хоһугар баар, утуйан хаалбыт быһыылаах.

– Куоракка бара сылдьан бөрбөлүүт көрбөтөҕүттэн хомойбута буолуо.

– Тыый, убайгын инньэ диэн кыыһырдаайаххын, эмиэ таһыйа сатыаҕа.

– Убаай тоҕо кыыһыр да кыыһыр буоларый? Маа, эн ачаалатыаххын, ол иһин кыыһырар быһыылаах. Эһиги убаайы ачаалаппаккыт дии, ачаалатыҥ.

– Улахан оҕо ачаалаабат. Оскуолаҕа үөрэммэт.

Айталинка бэйэтэ үһүс кылааска үөрэнэр. Кыра эрдэҕиттэн элбэх саҥалаах оҕо. Андрейга холоотоххо олох төттөрүтэ. Чычып-чааптыы чаҥкынаабыт куолаһа дьиэни биир гына ылан кэбиһэриттэн, убайа Андрей ардыгар мөҕөн, ардыгар таһыйан да ылааччы. Ийэлээх аҕа муннун бүөтэ буолан олуһун ачаалаталлар, суос-соҕотох күннэрин-ыйдарын курдук көрөллөр, хаһан да мөҕө-буойа үөрэппэтэхтэр. Айталинка өссө Андрейтан биир уратыта диэн ырыа ыллыыр идэлээх. Билигин оскуолаҕа ырыа куруһуогар дьарыктанар, улуус киинигэр киирэн ыллаан, бу үс сыл иһигэр добуочча элбэх ситиһиилээх, наҕараадалаах. Бүгүн эмиэ эрчиллэ диэн эбиэт кэнниттэн оскуолатыгар ыстанна.

Ийэлэрэ үлэтигэр сылдьан истибитин санаан оҕонньоругар: «Болот Сааска сотору Мииринэйдиир үһү дии, били убаһаларбыт этин кининэн ыытыахха баар этэ, өссө бэйэҥ барсан сыанатын киһилии быһаарсарыҥ буоллар, добуочча барыстаныа этибит, ол киһини киһи улаханнык эрэммэт», – диэтэ уонна кыыhын кэнниттэн батыhан таҕыста.

Кэтирииинэлээх Сэргиэй үс убаһалаахтарын атыылыы сатаабыттара ыраатта. Өссө да элбэх сылгылаах, дэриэбинэ биир сэниэлээх ыалыгар киирсэр дьон. Сэргиэй үөрүн Миисэ диэн киһи Маппый өтөҕөр сытан аһатар, көрөр. Ол үөрүттэн сыл аайы үс убаһаны ыла тураллар. Былырыын куоракка олорор убайдара атыылаһан эргиммитэ, быйыл ол сатаммата. Инньэ гынан бэйэлэрэ атыылыыр буоллулар. Болот Сааска диэн ааттыыр киһилэрэ «Камазтаах», саас аайы убаһа, сүөһү этин, отону Мииринэйгэ илдьэн туттарар, дьонтон эмиэ хомуйан илдьэ барааччы. Туттарыллыахтаах эт харчыта ханна барара былааннаммыта эмиэ ыраатта. Аҕа киһи Сэргиэй кытай тыраахтыра ылыан баҕарар, ийэ киһи Кэтириинэ кыыһыгар «на вырос» сыаналаах шуба уонна өссө персональнай компьютерга баҕарар этэ. «Бириэмэтигэр көрүллүө» диэн этистэллэр да, тыл-тылларыгар киирсибэтэхтэрэ, умнуллан хаалбыта. Билигин ол эт харчыта кэллэҕинэ аймалҕаннара эмиэ хат тириэ.

Андрей онно кыһаныаҕын кытыннарбаттар да, хаһан эрэ цифровой фотоаппарат диэн эппиттээҕэ да, болҕомтоҕо ылбатахтара. Саатар биир күн сынньаталлара баҕалаах, синэ биир диэн аҕатыгар эттэ: «Мин бүгүн ойуурга тахса сылдьыам, ыраатарым буолуо, киэһэ сүөһүлэри бэйэҥ баайталыырыҥ дуу?». Тэлэбииһэргэ аралдьыйа олорор аҕата: «Сөп, сөп, ханна да бар», – диэбитин өйдөөбөтө да быһыылаах. Уол үөрбүччэ холус-илис туттан таһырдьа ойон тахсаат хайыһардата турда.

«Ок-сиэ! Көрүүй ол, били мин иилбит көлүөһэм хаамырата ыйанан турар дуо? Ити мас дэлби улааппыт, киһи билбэт дойдута буолбут дии. Оттон соторутааҕыта эрэ ойон тахсан иилэр курдук этим, хатыҥ барахсан түргэнник улаатар эбит, бу дьиктитин! Оо, ол кэмнэри санатар кэтэх ойуурум барахсан тураахтыыр эбиккин. Манна хаһан эрэ эһэбин кытта арагаайка тыырааҕын көрдүү сүүрэккэлии сылдьыбытым, ити сүөһү ыллыгынан, бука, кыра, мара далаһата сытара буолуо, оо дьэ, итиннэ сатаан уйуммакка охтон түспүттээҕим… Билигин Тарыҥ Маарга тиийиэхтээхпин, сүөһүлэр уулуур ойбонноругар. Онтон курдары Алыһардааҕынан Маппый өтөҕөр Миисэҕэ тиийэ сылдьыбыт киһи дуу? Суол, ыллык баара буолуо дуо? Хайдах гыммыт киһи… Төннөрбөр Түҥкэни таарыйан туһах иитиэм этэ, оччоҕуна хараҥарыыта дьиэбин син булууһукпун. Ээ, дьэ, бэрт, Миисэҕэ ыстаннарыахха…».

Уол оҕото, эр бэрдэ туут хайыһарынан саҥа суолу анньан алааһы курдаран ойуурга астара турда. Кыһыҥҥы хаарынан бүрүллүбүт сыһыы бастакы сааскы күн уотугар сыламныы сытара, төгүрүччү алмаас хоруоҥкаларын ыспыт курдук күлүмүрдээн, чөмчүүк тааһын төкүнүппүт кэриэтэ килбэчийэн көстөрө! Уонна туох үчүгэй көстүүнү көрдүөххүнүй, тыйыс тымныылаах Сахабыт сирин кэрэтэ бу кылгас түгэннэргэ таптал иэйиитин сүрэххэ саҕан саха киһитин олоҕун киэргэттэҕэ, үлэтин, кыһалҕатын аралдьыттаҕа. Андрей, санаабытын курдук, Тарыҥ Маар сыһыытын курдарылаан, халыҥ сис ойуурунан Алыһардаах диэки хайысхаланна. Саҥа Дьыл эрэ кэнниттэн от тиэнэ сылдьыбыттар быһыылаах, хаар баттаабыт суола сытар. Манан син айаннатарга чэпчэки, уол өссө түргэтээтэ.

Саха киһитэ бириэмэни билиммэт диэн сөпкө этэллэр, уол чаас иһигэр Маппый өтөҕүн булбутун өйдөөбөккө да хаалла. «Тоҕо түргэнэй…» – дии-дии хайыһарын устан үүтээн эркинигэр өйөннөрдө, хаарын-кырыатын тэбэнэн үүтээн иһигэр киирдэ.

Хараҥа, барбах күн уота түннүгүнэн сыдьаайан сырдатар хараҥата эбит. Миисэ наара оронугар сытан кинигэ ааҕар, киһи кэллэ диэн соһуйбата даҕаны. Уол:

– Хайа, туох кэпсээннээххин, Миисэ?

– Ээ, суох, туох кэлиэй, эйиэхэ буоллаҕа…

– Бөһүөлэктэн кэллим, ити Алыһардаах уҥуор Түҥкэн диэн сир баара дии, аҥалахтардаах, айаан курдук сир. Онно туһах ииппит киһи дии санаатым. Куобах онно баара дуу?

– Атаҕыттан баайа сыппыт суох. Орохтоох буоллаҕына баар ини, сатана. Ырааҕа бэрт буолбатах дуо, Түҥкэн?

– Ол иһин сиэлэр ат уларсаары гыммытым, Чолбону.

– Ыл ээ, бэйэҥ атын дии.

– Дьэ, сөп, табахтыы түһэн барыллыа…

Уол олоро түһэн, табах тарта, оһох иннигэр ыһылла сытар хаһыат тоорохойдорун ылан аахтаҕа буолла. Ити олорон Миисэни саныыр ээ, эмиэ биир улахан саҥата суох киһи. Ол эрэн холуочуйуо эрэ кэрэх, туох өйгө көтөн түспүтүн саҥаран айаҕа хам барааччыта суох.

Миисэ – сахалартан биир мындыр киһи. Кини толкуйугар тэҥнэспит, арааһа, суох буолуо. Арай куорат кытыытынааҕы улуустан кэлбит эрэ буолан, улаханнык сиилии барбатахтара, онно маннык чочуонай дьоннор олороллоро буолуо диэн, бадађа, этиһэ барбатахтара буолуо. Ити Миисэ бэйэтин туспа остуоруйата.

Эдэр эрдэҕинэ Андрей эһэтин кытта балык туттарар артыалга үлэлии сылдьыбыттара. Сэрии тулаайаҕа буолан, ыалтан ыалга олорор киһи этэ, эһэтэ ону өйдөөн манна илдьэ кэлбиттээҕэ. Эһэтэ бэйэтин уолун курдук көрөн үрдүк үөрэххэ үөрэттэрбитэ, «толкуйдаах уол» диэн ол саҕанааҕы салайар аппараат уорганнарыгар киллэрэ сатаабыта. Кэмэ атын этэ, Миисэ биир баартыйа салайан, ыйан-кэрдэн олорорун сөбүлээбэт, партком чилиэттэрэ кэлэн төһө да агытаассыйа ыыппыттарын иһин, Миисэ комсомуол буолбатаҕа. Ол иһин кыра дьыалаҕа уорбалаан хаайыыга ыытан өйүн-санаатын хаайбыттара. Уларыта тутуу саҕана босхолонон син биир бу алааһы булбута. Ол кэннэ ойохтоно сатаабыта, кинилиин үс сыл олордо эрэ суох, чүөчэтэ арахсан атын эр киһиэхэ куоппута. Тоҕо эрэ оҕоломмотохторо, баҕар, ол иһин дьахтар араҕыстаҕа. Паай үллэстии сылларыгар Миисэ туохха да тииһэрэ суох этэ, ол иһин эһэтигэр сыбанан дьиэ үлэһитэ буолбута. Кэлин, эһэтэ олохтон туораабытын кэннэ тыаҕа тахсан сылгы көрөр, аһылыгын, сэбиргэлин Сэргиэй хааччыйа олорор, эбии кыра биэнсийэ дуомнаах да, Миисэ онно кыһаммат, кини аһылыгын үксүн бэйэтэ булунар. Сайыҥҥы өттүгэр от охсо сылдьарын көрүө этигит, соҕотох бэйэтэ биир күҥҥэ биир кээһиилээх от сирин охсубуттааҕа. Соҕотоҕун мунньар, кээһэр. Былырыын алта оту туруорбута, өссө Сэргиэйгэ кэлэн бүтэһик күннэргэ көмө буолбута. Дьэ дьикти үлэһит уонна мындыр киһи. Сэлиэнньэбит кылабаата Миисэни, үрдүк үөрэхтээх киһини, үрдүк сололоох үлэҕэ ыҥыра сатаабыта, биирэ аккаас биэрдэҕэ. Ити биири этэр – дьиҥ саха дьоно харчыга хараҥарбаттар, баайга харбыаласпаттар.

Уол табахтаан бүттэ, саһыл бэргэһэтин өрө анньынан тахсан истэҕинэ, Миисэ кэнниттэн: «Кэлэн иһэҥҥин күөл аттыгар турар күрүөттэн сылгыларга отто биэрээр, ол диэки чугас сылдьаллар», – диэтэ. Андрей таһырдьа тахсан атын көлүйдэ уонна барбах дөбөрүҥнэтэн бара турда.

Күн уһаан киэһэ алтаҕа диэри таһырдьа син биир сырдык, чаҕылхай күн кыыма саҕахтан хаарынан сууламмыт мас төбөлөрүн кытарта. Сэргиэй ойоҕо Кэтириинэ дьиэтигэр кэллэ, эмиэ куукунаҕа аһылык астаан барда. Ыт иһитигэр хаалбыт аһылыгы Бөтөскө таһааран биэрдилэр, моойторугуттан сүөрэн босхо ыыттылар. Ыт тоҕо эрэ аһаабакка, босхо барбыт бөрө курдук ойуур диэки ыстанна. Сэргиэй: «Таах ыыттым ээ…» – дии-дии ыҥыра сатаата да, төннүбэтэ.

Бөтөс хайыһар суолун батыһан Маппый өтөҕүн була оҕуста, хаһаайынын сытын сүтэрэн дуу, «син биир манна кэлиэхтээх» диэбиттии дуу, аан аттыгар маныы, кэтэһэ сытта. Уол өр буолбата, маҥхайар хонуу түгэҕэр кытарар кыһыл бэргэһэтэ ойуур быыһыттан тахсан көстөр буолла. Тиийэн кэллэ: «Хайа-а! Бөтөс хаһан кэлэ оҕустуҥ? Оо, дьэ, акаарылар босхо ыыта охсубуттара баар ээ, кэл, Бөтөс, чу-чу, мэ – аһылык баар», – ыт өйдөөх буолан дуу, тугу эрэ сэрэйэн, соруйан чугаһаан туттаран биэрбэтэ. Барыан баҕарбатын биллэрдэ. Андрей тута сатаата, кыаллыбатаҕын иһин үүтээнигэр киирдэ.

Мантан инньэ үс хонук ааһа оҕуста, уол төрөппүттэрин буруйдуур сылтах булан дьиэтигэр барбакка сырытта. Оруобуна өрөбүллэр түбэстилэр, онон хотон көрөр киһи баар, уол сынньана түстэҕинэ туохтаах үһүнүй. Бүгүн бараары оҥостон, сарсыарда туһахтарын көрөн кэллэ. Эбиэккэ тиийэн кэлбитигэр сибиэһэй тыраахтар суола сытар, аҕата Сэргиэй кэлэ сылдьыбыт быһыылаах.

Үүтээҥҥэ астыммыт сирэйдээх бэһиэлэй Миисэ олорор. Биллэн турар, Сэргиэй арыгы угуттаан барбыт, билигин эмиэ сэттэ этээстээх сэһэммит, аҕыс халлааннаах араллааммыт саҕаланнаҕа ити. Андрей тугу да билбэтэх-көрбөтөх курдук туттан таҥаһын сыбыдахтанна.

– Хайа, ноо! Куобах бөҕөтүн кыдыйбыккын дуу? Төһө иҥнибит? – тиис быыһыттан ыыра тардан Миисэ ыйытыахтааҕын саҥарда.

– Ээ, дьэ, икки баҕас баар, – Андрей добуочча үөрбүттүү эттэ.

– Ол төһө туһахтан иккини эрэ ыллыҥ?

– Иккини эрэ диэмэ, өссө Байанайбыт баччаны бэрсибитэ баһыыба, – дуоспуруннаахтык, оруннаахтык эттэ.

– Ээх, чэ, бу киһи туох ааттаах байанайымсыйда, оннооҕор буолуох сахалар сүүсчэнэн куобаҕы кыргаллар да, Байанайга махтаммыттара суох дии, – Миисэ, истибэтэҕин истибит курдук өрө кыынньа түстэ.

– Ол саха – саха буолбатах. Дьиҥнээх саха киһитэ айылҕалыын тэңңэ алтыһа сылдьан Байанайтан сөптөөҕү көрдүөхтээх, онтон аһара бардаҕына, Байанайтан эрэ буолбакка, араас иччилэртэн атааҕстаныаҕа. Байанай бэйэтэ эмиэ дьикти иччи ээ, холобур, кини ыллыыр-үҥкүүлүүр булчуттары аһара сэҥээрэр, дьахтар аймаҕы көрдөҕүнэ, хараҕа иирэн булт бэрсэрин туһунан умнан кэбиһэр. Ол иһин дьахтар барсар түгэннээх да буоллаҕына, кини хараҕын албынныыр курдук, эр киһи таҥаһын кэтиэхтээх уонна сытын-сымарын сүтэрээри айылҕа ханнык эмэ сыттаах, холобур, харыйа угун сиэбигэр укта сылдьыахтаах. Аны туран, Байанай албынныылларын олох сөбүлээбэт, холобур, ол дьахтар били «наадатыгар» сүүрэр эбит буоллаҕына, уонна ону көрөн дьахтар буоларын биллэҕинэ, ынырыктык өһүргэнэр, булт бэрсибэтэҕиттэн ордон атаҕастыан сөп.

– Бу да киһи, ол Байанай эйиэхэ оннук диэн кэпсээтэ дуо?

– Суох, булт уопута. Өссө биири этиэм этэ. Холобур, кустуу сылдьан атын омук ырыатын ыллыыр үчүгэй. Кус атын сиртэн кэлэн ол ырыаны ыллыы сатыыр, истибитин кэпсии сатыыр. Байанай ол ырыаны киһиттэн иһиттэҕинэ, астынар, булдун бэрсэр. Аны сынньалаҥ кэмигэр булчуттар этиһэллэрин, киһиргээн куоталаһалларын сөбүлүүр. Кимиэхэ Байанай элбэх булду бэрсибит буолар да, ол булчукка хос дьол тосхойор. Аны туран, сынньалаҥҥа дьахтар туһунан кэпсэтэр сыыһа. Оччоҕо Байанай ситэри истиэн баҕаран, бу дьоннор элбэхтик сынньаналларын баҕарар, ол иһин эрэйдиир. Хата, бултаан бүтэн баран кэпсэтэр үчүгэй. Холобур, бараары туран: «Оо, дьиэбин-уоппун, ойохтоох ороммун аҕынным да аҕынным», – диэтэххэ, баран иһэр булчукка бэйэтэ булду сиэтэн аҕалыан сөп. Ити дьиктигэ эрэн, Байанай иччи майгыта оннук.

– Өйүҥ-санааҥ барыта ити эрэ туһунан буолан, дьону кытта сатаан кэпсэппэт эбиккин дии. Мээнэ дьоҥҥо итинник кэпсии сылдьыма, бу киһи «сарайа хамсаабыт» диэхтэрэ, – Миисэ үгэһин курдук сыҥааҕын дабатта уонна тойоттор кэриэтэ туора-маара көрбөхтөөтө, табах уматынна.

– Оттон олоххо баар кырдьыгы ырытан, оҥорон таһаарбыт толкуйум буоллаҕа. Бэйэм санаабын этэр буоллахпына, тоҕо «сарай хамсыахтааҕый»?

– Эн өйдүөхтээх этиҥ. Ханнык баҕарар киһи бэйэтин толкуйунан саңара сырыттаҕына, олох диир устуукабыт, уопсастыба дэнэр дьоннордоох олох тус-туспа барарыгар тиийэр дии. Эн Байанай – маннык-оннук дии сырыттаххына, атыттарыҥ Аан Алахчын Хотун маннык-оннук диэхтэрэ дии. Оччоҕуна уопсастыбаҕа хайдыһыы үөскүүр, дьон бэйэ-бэйэлэрин өйдөспөт буолуохтара, бүтэһик уһугар ол иччилэри умнан туран, бэйэ-бэйэбитин сиэһэбит, өлөрсөбүт. Билигин да эйигиннээҕэр ордук толкуйдаах дьон биир кыра Саха сиригэр бэйэ-бэйэлэрин өйдөспөттөр, ким эрэ этэрэ сөрү-сөп, онтон атын оннооҕор сөпкө этэр. Ол иһин арахсыы үөскүүр. Сомоҕолоһуу – биир күүстээх идеологияны эрэйэр. Ол эрэ тула түмсэр буоллахха, саха дьоно биир киһи курдук хамсаан, култуурабытын өрө көтөҕөр кыахтаах. Демократия үйэтэ диибит, ким ханнык баҕарар санаалаах буолуохтаах диибит. Ол эрэн демократия – биһиги курдук ыраах-ыраах олорор, бэйэлэрин күүһүнэн өрүһүнэр кыађа суох омукка өлүү-кэхтии төрүөтэ. Арай урут-уруккуттан менталитеппытыгар бэйэ-бэйэни харыһыйсар, куһаҕан кэмңэ көмө буолар майгы баара эбитэ буоллар, демократия саха өйүн-санаатын сиэ суоҕа этэ.

– Демократия, менталитет, сомоҕолоһуу диигин. Ити саха киһитигэр туһата суох. Эн – бэйэҥ алааскын харыстыыр, бэйэң өтөххүн таптыыр буоллаххына, дьиҥнээх саха киһитэҕин. Уопсастыбата да суох, алааһыҥ иһигэр дьоллоохтук олоруоххун сөп буоллађа, саамай сүрүнэ, эн онтон ыраатыма ээ.

– Оруобуна уон сэттис үйэ сахатын курдук толкуйдуугун! Билигин сүүрбэ биирис үйэ дии, саха киһитин өйө-санаата сайынна, ол эрэн олохпун оннутугар турар. Тоҕотун этэбин дуо? Биһиги үтүктүү, ылыныы быһыытынан сайынныбыт. Өйдөөх дьоммут үөрэнэ сылдьан арҕааны таптаан кэбиһэллэр, атын цивилизация сорҕото буолан, ол сайдыыны түстээри, төрөөбүт алаастарын умналлар, бэйэң да өйдөөрүүй, ханнык киһи олоҕун оҥостоору төттөрү төннүөҕэй? Манна аччыктыы, манна таах олоро, манна киһи быһыытынан түһээри, суох буола эрэ кэлэллэр. Онтон анараа – сайдыылаах сиргэ, кинитэ суох сатамматтар, кини онно улуу киһи.

– Оччоҕуна эн тоҕо төннүбүккүнүй?

– Мин да ол кэмнээҕи тутан олорор идеологияны сөбүлээбэтэҕим. Ол кэмңэ мин курдук сирэйдээх киһи хараңа эрэ күүһү туһанан онно олорор кыахтааҕым…

– Хараҥа күүс диэн тугу эттэххиний?

– Албыннааһын, түөкүннээһин, бэрт буолуу, суобаһы умнуу…

– Оттон билигин албыннаабаттара буолуо диигин дуо? Билигин оскуола ааныттан сымыйа олох саҕаланар. Учууталлар «үөрэхтээх эрэ буолуҥ» дии-дии биир кэлим эксээмэннэргэ бэйэлэрин өйдөрүнэн оҕолорго суоттаан, оҥорон биэрэллэр. Үөрэниэн да баҕарбат оҕону күүһүнэн куоракка ыыталлар, онно баран оҕо буортуйар, сымыйаччы буолар. Сымыйалаан үөрэҕин бүтэрэр, сымыйалаан үлэлиир. Уонна ол үлэ биһиги Сахабыт сирин сайыннарар үһү диигин, ол аата сайдыыбыт даҕаны сымыйа буоллаҕа! Ол кэриэтэ көнөтүк алааһым, өтөҕүм иччитигэр сүгүрүйэн олорон олохпун оҥостуом турдаҕа. Мин саха эр бэрдэ киһитэбин, мин сэлиэнньэм тайаан сытар сирдэрин биэс тарбах курдук билэбин, мин бэйэм дьиэ туттан өтөх булунар кыахтаахпын, мин бэйэм айгыраабыт айылҕабын харыстыыр кыахтаахпын!

– Чэ-чэ, эйигин кытта этиһэн да, өйдөтө да сатыыр туһата суох быһыылаах. Билигин эдэр буолаҥҥын дьиикэй сүрэҕиҥ атыннык салайар, тоң мэйиигинэн дьиҥ олоҕу хараххар көрөн билбэккин. Толкуйдаан көрдөххө, эн ол сымыйаччы оҕолортон туох уратылааххыный? Баҕар, эн эмиэ сымыйаччы буолуоҥ, аа? Ол иһин этэбин, төһө да «сымыйа» диэбитиҥ иһин, бары курдук сымыйанан үөрэххэ киир, сымыйанан бүтэр уонна сымыйанан харчыта өлөр. Оччоҕуна биирдэ уопсастыба дуоспуруннаах киһитэ буолаҕын, эн тылгын истиэхтэрэ, эн этэр санааҕын ылыныахтара. Ол кэнниттэн, бађар, бэйэң сүрэххинэн салайтаран алааскар төнүн, дьиэтэ тутун, маста олорт уонна уол оҕото төрөт. Оччоҕуна уопсастыба «бу киһи сыыһа гынар» диэн сиилиэ суоҕа. Өйдөө, хаһан баҕарар уопсастыба киһи олоҕор улахан оруолу оонньуур, онон уопсастыбаны утарыма, эн төттөрүтүн уопсастыбаҕа киирэн кини санаатын уларыт.

– Үөрэххэ киир диэн аҕам этэрин хатылыыгын, кэлэ сылдьан инньэ диэтэ диэриий? – Андрей үөрэххэ киирии туһунан кэпсэтии барда да, куотуна сатыыр идэлээх, онто да суох дьоно биир сылы быһа эрбээтилэр, сылаттылар.

– Аҕаҥ эттэ эрэ, ийэң эттэ эрэ, үөрэххэ киирэриҥ син биир наадалаах…

– Ээ, бар! – Андрей кыыһырда да, таҥнан-саптан барардыы оҥоһунна.

Ол сылдьан бэйэтэ бэйэтигэр ботугуруур: «Онно бар, маннык гын… сылаттыгыт дии! Мин киһибин ээ, бэйэм билиэхтээхпин…». Икки куобаҕын, үүтээн муннугуттан харааран хаалбыт куулга суулаан укта, кыаһыы быанан баайан, саннытыгар иҥиннэрэ баайда. Миисэ: «Нокоо, Чолбоҥҥун сэлиэнньэҕэ илдьэ киирэр үһүгүн, аҕаҥ инньэ диэн барда. Бүгүн киэһэ тиийдэххинэ сатанар, аҕаҥ сарсын Мииринэйдиибин диир, онон ыксаа!».

Уол үүтээн аанын ыараханнык быраҕан тахсан барда. Миисэ остуол анныгар кистээн олорбут бытыылкатын хостоото, куруускаҕа толору куттан тыл көтөхтө: «Дьэ, уолбут Андрей үөрэххэ киирииһик, Өндөрөй оҕонньор үөрдэҕэ эрэ буолуо… Чэ, ол туһугар!» – ап-аһыы утах Миисэ куртаҕар хонор сирин булла, оттон үүтээнэ Андрей кэнниттэн кыһыҥҥы айылҕа сорҕото курдук көстөн хаалан турда…

Андрей аны толкуйа Миисэ эппитин тула буолла. Чахчы, үөрэннэххэ эрэ эн эппиккин өйдүөх тустаахтар, хайдах ыллыҥ да, «маннык баҕарабын» диэххиний? Суох буоллаҕа. Куорат дьаабы, хайыаххыный, хас биирдии хараҥа муннуктан албын-түөкэй саба ойон тахсан быһыта сии сатыыр. Көрдөххө эрэ куорат, эрэстэрээн чаҕылхай уоттара угуйар курдуктар, циркэ төлөннөөх сырдыга ыҥырар курдуктар. Ис иһигэр киирдэххэ, хас хамсаныы аайы дьон олоҕун тосту уларытар билии-көрүү, салгынтан оҥоһуллар сымыйа. Ким эрэ сөптөөхтүк олоробун диэн алҕаһы оңорор, ким эрэ байар санааттан доҕотторун таҥнарар, ким эрэ кими эмит таптаан олох укулаатын туора-таары тутар. Бил, дьэ, куорат тыынар тыына онтон турар. Онон утуйа сытан үһүс хараххын аһан сытаҕын, куттанар сүрэҕи эрчийэҥҥин утары барар күүс булаҕын, суобаскын сүтэрэн сымыйалыы үөрэнэҕин… Уонна дьэ – тулуй, тулуй, тулуй! Арай мин тулуйдахпына? Баран үөрэнэр түгэннээх буоллахпына, куорат сокуонун ылынан тарбах быыһынан сылдьыам, кыайан-хотон төннүөм буоллаҕа.

Сэргиэй Мииринэйгэ барбыта иккис хонуга. Айталинка куораттыыр буолбут, кини ыллаһар ансаамбылын куоракка буолар күрэххэ ыҥырбыттар, ол сылдьан баҕалаах циркэлэригэр сылдьаллар үһү. Андрей хотонун көрөр. Саҥа төрөөбүт ньирэйэ атаҕар туран мэник аҕай буолбут, кыахтаммыт. «Миигин аһаан-сиэн, таҥнан олороору гынаҕын дуо? Ыл, үөрэнэ бар!» – диэбиттии көрүтэлиир, төбөтүн туора быраҕан, күкүртэн от ылан ыстаахтыыр. Андрей соһуйбучча: «Оннооҕор эһиги үөрэнэ бар диигит дуо, көр эрэ маны!» – дии саныыр.

Хотонуттан киирэн истэҕинэ, туһахха атаҕын өлөрбүт Бөтөһө: «Гав, гав! Үрдүк үөрэхтээх бэтэринээр буолаар, миигин кэлэн эмтиэҥ буо…» – диэн часкыйар, улуйар. «Бырастыы гын, Бөтөс, мин бэтэринээр буолбаппын, үөрэнэр да буоллахпына, историк буолуом…» – диэт, куоппуттуу дьиэтигэр киирдэ.

Киэһэлик Сэргиэй айаннаан кэлбитэ, дьиэҕэ харчытын туппутунан ойон киирбитэ – үөрүү-көтүү онно баар этэ. Аһаан-сиэн бүтэн баран, харчыларын ханна матайдыылларын ырытан, эмиэ этиһэн барбыттара. Андрей хоһуттан тахсан, дьонун кытта кэпсэтэр санаалаах кириэһилэҕэ кэлэн олордо: «Мин куоракка үөрэнэ барыахпын баҕардым, үрдүк үөрэххэ», – диэтэ. Этиһэ олорбут дьон тохтоон, уоллара хайдах-хайдах буоларый диэбиттии соһуйан омос көрө олордулар.

– Ханнык үөрэххэ диигин, истибэтибит? – диэн аҕата саҥа аллайда.

– Арааһа, историческай факультекка киирэрим дуу, эһиги этэр үөрэххит син биир техническэй өттүгэр буолуохтаах, ол иһин бэйэм баҕабынан историк буолуохпун баҕардым.

– Историк буолан тугу гынаҕын, таам, үөрэххин бүтэрдэххинэ үлэҥ суох буолуо дии.