Харах баайыыта

Убай киһи Уйбаан өйүн үлэлэтиэ эбит да, аҕыйах ыйынан аҕата аахсыллар үһүө – тэҥҥэ тэлээрэллэр, бииргэ тэлбистииллэр. Оттон үһүстэрэ Үстүүн отойун да күлүҥкээр. Аймахтыылар эрээри ханан да маарын суох дьоно. Уйбааммыт сап-саха, Үстүүммүт куп-кугас, бааһынай киэнэ бэрдэ. Куоста диэн Куоста. Үһүөн да син мээнэ уолаттар. Тыалырбабыт эрэ атахтыыр, аһара үчүгэй буолуох дьону буортулуур.

Үөрэнэр сирдэрэ Араҕас Агыраадаттан бу турар. Кыһаллыбыт киһи биэс мүнүүтэнэн элэстэнэн тиийэр ини. Быһалыы барар суолу булан абыраныахтарын, орохторугар тоһуйааччылар көстөннөр моһуоктаатылар. Кэм да харчыга наадыйбыт аармыйатыттан харса суохтар халыы сатыыллар. Охсон ылыахтарын биһиги дьоммутугар суоҕа бэрт буоллаҕа. Харчыга ыйыахтарын биһиэттэрэ халбархайдара диэн бэйэлэрин киэнэ. Ол мучумааннана туран бэйэ-бэйэлэрин үөрэтиһэ түспүттэрэ – охсооччулартан биирдэстэрэ хатыҥнаах эбит.

– Ха доо! Миигин билбэккин дуо? – Үстүүн чаҕаарара кэмнээх буолуо дуо.

– Ноо, халдьаайылар!

Биир хатыҥнаахтар бэйэ-бэйэлэрин халаһа сырыттахтарына сүрэ бэрт. Куосталаах харчылара суоҕа биирдэ туһалаатаҕа. Онтон атын хатыҥнаах хатыҥнааҕы өйүөхтээх диэн бырахсалларыгар тиийиэ этилэр. Суох аата суох. Онно туох суота наада.

Хатыҥнаахтар хартыыҥкаттан түспэттэр. Ханна барытыгар кинилэр бааллар, балаһыанньаны кинилэр оҥороллор. Куосталаах үөрэнэр сирдэринэн тараахтаан дьону хомуйар идэлээхтэр эбит. Мустууга киирбэт буоллаххына моһуогуҥ элбиир. Өйөбүлэ суох хаалаҕын, хара испииһэккэ киирэҕин, харчыга да ыйаныаххын сөп. Билиҥҥитэ биһиэттэрэ куотуна сатыыллар. Мустуута да суох сылдьыллыа эрээри, хатыҥнаахтартан ханна куотаахтыахтарай. Туох да диэбит иһин өйөбүл наада. Һааска баар ахан. Кини обургу онтон матыа дуо. Оросбуорка, охсуһуу, охсуу – кини истихиийэтэ буоллаҕа. Үөрэнэринээҕэр ол кистэлэҥ олоҕу ордорор быһыылаах.

– Если чуо – Һааска баар, – дэһэллэр биһиги дьоммут.

– Атыттар да көстүөхтэрэ, – Үстүүн да санаатын түһэрбэт.

Сураҕа кини туох эрэ оһуобай убайдаах үһү. Сир аннынан кэпсииллэринэн сылыктаатахха, онто букатын курутуой, бэйэтэ хаама сылдьар маапыйа үһү. Дьэ, абыраммыт абааһы. Ол курутуойдуун хаамаайы аҕалара биир. Оттон Үстүүннээх Куоста ийэлэринэн аймахтыылар.

– Хаан-уруу да буолбатар, син ханан эмэ… – бэйи, Куостаҥ суоттуур-суоттуур. – Өлөр-хаалар күҥҥэ өрүһүлтэ наада.

Бу оҕолорбут туох айылаах өйөбүлгэ-өрүһүлтэҕэ наадыйалларый, ээ? «Олоҕуҥ оннук – соҕотоҕу сойуолаһыахтара, мөлтөҕү мөрөйдүөхтэрэ», – диэн бэйэм-бэйэбэр хап-сабар хардарарбар тиийэбин. Олоҕуҥ охсуулаах, күннээҕиҥ кутталлаах – билэн этэбин…

Оһуобай убайбыт өр күүттэрбэтэ. Үстүүн сирэйэ нарына, сырдыга – киһибит хайдах эрэ кыыстыҥы. Убайа Онтуон олох атын киһи. Хаачыктыҥы диэҕи сахата баһыйбыкка дылы. Күлтэччи көрөн дьэ «һаллыы» киһи эбит. Күлэр диэни билиммэт күтүр – кэнкириэтинэйэ биллэр. Уҥуоҕунан орто, эбиитин хачаайы соҕус. Харса суоҕунан, бардамынан баһыйан балаһыанньас аатырдаҕа. Көннөрү күлүгээн диэххэ айылаах. Итинтиҥ бэйэтэ курутуойун ааһан, аҕата өссө курутуой үһү. Эмиэ да милииссийэ, эмиэ да арыый атын аптарытыат. Онтуону сокуоннай уола, төһө да билигин саҥа ойохтоннор. Үстүүнү ойоҕос оҕото. Көссүү оҕото көрбүтүнэн төрүүр дииллэр да, биһиги киһибитигэр аҕатын «бэрдэ» бэриллибитэ кэмчи быһыылаах. Халдьаайыга эрдэҕинэ отой көрсүө оҕо этэ. Куоратымсыйан дьэ хайыыр. Бу иннинэ убайын туһунан «чып кистэлэҥинэн» быһыта-орута кэпсээмэхтээбитэ:

– Ол-бу оросбуоркаларга уолуҥ таах «калаһын» сүгэ сылдьар үһү, – уоргаҥҥа тойон аҕалаах «Калашниковы» ама булуо суоҕа дуо.

Убайын букатын сололооботтор. Ыҥырыктан ыҥырыкка сылдьар. Хайысхатын булла да бэрэгиис. Ыар ыалдьыт буолан тиийиэ – салгыытын кириминээлинэй хуруоньукаттан ааҕаар. Аныгы үйэҕэ итинник ааттаахтары утары көрбөттөр, эгэ, үҥсэн иэдэйиэхтэрэ дуо. Хаһан эрэ син оҕо курдук оҕо эбитэ буолуо. Маҥнай бэргэһэ охсон усулуобунайдаммыт. Киһи тыыныгар туруоҕуттан букатын да туормаһа суох буолбукка дылы. Үстүүн ириэйтинэ тута үрдээтэ. Итинник убайдаах киһинэн оонньоммот. Уолуҥ хата киэптээбэтинэн уратылаах. Сэмэйбит дьэ хаһааҥҥа диэри атахтыыр?

– Кириискэттэн суотабайын суйдаабыттар. Мустууга киир диэн ыххайаллар үһү. Киһим куттана бөҕө сылдьар, – Куоста кылааһынньыктарын кэпсээн ыас гынара итээбит.

Ол Кирииһэтэ Халдьаайыга эрдэҕинэ атын аҕайдык туттара. Бөдөҥө да бэрт ээ. Киһи куттуо суох ыччата. Ол аата мустуу диэн улахан күүс буоллаҕа. Харахтарыгар дьэ дьиҥнээх бааһынай, күп-күөҕүнэн күлтэччи көрбүт Кирииһэ киппэ көрүҥэ ойуулана оҕуста.

– Блондиммыт хара маҥнайгыттан сатанымаары гыммыт ээ, – Уйбаан унаарытар.

– Бөдөҥүн бөдөҥ да көссүөтэ бэрт, – Үстүүн бэйэтин билиниминэ тыллаһар.

Убайын курутуойугар номнуо умньанан эрдэҕэ.

– Көссүө, һа-һа, атын көссүө ини, – Куоста кылааһынньыгын көмүскэһэр.

– Эс, ыал оҕото буо онтуҥ, – Уйбаан сэнээри гынар.

– Мин билэбин дуу, эн дуу? Аллар атаспын үөрэтэн-үөрэтэн баччаҕа кэллэҕим, – Куоста иннин биэрбэт. – Хата, Онтуоҥҥа…

– Ол аайы үҥсэ сылдьаары гынаҕын дуо? – дии охсор Үстүүн убайыттан көҥөммүттүү.

– Мустуу диэн туох да саба туппат күүһэ буоллаҕа. Оттон Онтуонуҥ куорат уола, көннөрү бандьыыт ини, – Уйбаан билээҕимсийэр.

– Инньэ диэмэ, киһиҥ онно эмиэ кыттыгастаах үһү ээ, – убайдаах уол билэрэ буолуо. – Ол эрээри чуолкай билбэппин, хатыҥнаахтар дуу, ханныктар дуу киэннэригэр баарын.

– Таах да… Бэт дии, – Куоста сөбүлэһэ охсор.

Уолаттарыҥ сылдьан эрэ кырыыһаланан хааллылар. Бэйэлэрин ыккардыларыгар ол эрэ туһунан кэпсэтэр буоллулар. Оннооҕор төрүү нигилиис, бэртээхэй бэссимиис, аныгыта анархыыс Куоста Онтуону оһуобай, куруубайы курутуой диэн билиннэ. Иннилэрэ-кэннилэрэ биллэ илик уолаттарбыт итинник үҥэр таҥараланан ханнах-ханна тиксээхтииллэр. Тылларын баһа биир кэм кириминээл, биригээдэ, мустуу. Халдьаайыга эрдэхтэринэ, наай гыннар, охсуһуунан-оросбуорканан иирэллэрэ.

Таалаҕа түүннэри түрүлүөн. Хатыҥнаахтан милииссийэ бөҕөтө сарсыардааҥҥы дьыаланы силиэстийэлии кэллэ. Халдьаайылартан хапсыһыыга кыттыспыт оҕолор дьонноро Таалаҕа биирдэ баар буолан хааллылар. Көстөкүүнэптэр бары көһөн кэлбиттэр. Ол ыккардыгар буолбуту эҥин араастык ханалытан букатын сэриини кэпсээн ырааттылар. Сэрии диэҕи олуоната бэрт, охсуһуу диэҕи олуһа бэрт. Халдьаайылар туспа, таалалар туспа бөлөхтөспүттэр. Сол туран Туолук сүрэҕэр ыттарда. Биэрэ кэлбит. Кэлиминэ – убайын саанан ыппыттарын кэннэ. Көстөкүүнэптэр сибилигин да сууттуур кыахтаахтар ини. Уоллара хайдах туруктааҕа буолла. Хатыҥнаахтан ускуорай кэлэрин кэлбитэ. Илдьэ барбатылар… Сонно аҕа Көстөкүүнэп таҕыста. Дьоно киниэхэ саба сүүрэн тиийдилэр. Туолук Биэрэтин эрэ манаһар. Биэрэ ытаан барда. Ийэлээх аҕата балыыһаҕа киирдилэр. Һылааба быйыл эрэ оскуоланы бүтэрбитэ. Туох туһугар? Тоҕо? Таах, мэнээк. Мэник буулдьа түбэһиэх охторор. Сэрии эбитэ буоллар өссө син этэ. Оттон бу көннөрү күн хайаан буулдьа мэнээктиир. Һылааба… Биэрэ убайа. Дьонугар көмөлөһөн эбээри үөрэххэ бара да сорумматах үһү. Бааһынайдаан да аһыа, куоракка оҕобут уччуйан хаалыа, онно-манна тиксиэ диэтэхтэрэ. Санааларыгар, бэйэлэрин кытары илдьэ сылдьаллара ордук курдук буолуо. Онтулара ити курдук эргийэн таҕыстаҕа. Сүтүктээхтэр, халдьаайылар бары да дойдулаатылар. Буруйдаах дьон, таалалар, тарҕаһан хаалыахтара дуо – балыыһа, хонтуора ыккардыгар аалыҥнаһа сырыттылар. Охсуһуу буолбут. Быһылаан тахсыбыт. Уолаттар буруйдаахтар. Уонтан биирдэрэ киһи тыыныгар турдаҕа. Ким? Ити ыйытык салгыҥҥа ыйанна. Хонтуораҕа кими да килэрбэттэр. Уолаттары милииссийэлэр доппуруостуу олороллор. Онто да суох ыарга иннэ-кэннэ биллибэт ыйааһын буолан эбилиннэ. Төрөппүттэр букатын иэдэйдилэр. Субу оскуоланы бүтэриэхтээх оҕоҥ холуобунай буруйга тиксиитэ диэн тустаахха ынырык. Аанча соҕотох. Аппайа сытыйбыта ханна дьөлө түспүтэ буолла. Куһаҕан сураҕы истээт били былдьаһыктаах сааны көрдүү сатаабыта – хантан кэлиэй. Киһитэ кини буолан тулуйан тураахтыыр. Өлүөчүк ийэтэ, сүрэх ыарыһах эрэйдээх, тута балыыһаламмыта. Атыттар да айманан дьиктилэр. Оо дьэ, Туолук, Туолук. Оҕо туһугар олоробут диэхтиибит. Аһыыр аһа баар, таҥастаах, син этэҥҥэ үөрэнэр. Онон уоскуйан сылдьаахтыыбыт. Уол оҕону уонна маныаҥ дуу, дьиэҕэ хаайан олоруоҥ дуу. Аанчалаах оҕо эрдэхтэринэ олоруу атына. Уонна ас-таҥас эрэ туһугар мөхсүллүбэтэ. Ол саҕана оҕо оҕо курдуга, барыта бэйэтэ оҥоһуллан, суола солонон иһэрэ. Оробуочай дьоно Аанчалааҕы анаан-минээн ииппиттэр үһү дуо, үлэттэн ордубат этилэр буоллаҕа. Оҕо дьонун холобуругар үөрэнэрэ, оскуолаҕа такайыллара. Хата уонна биэнньиэр, хомсомуол баара дии. Оҕону сырдыкка-кэрэҕэ олох бэйэтэ уһуйара. Билигин иит-иитимэ, оҕоҥ хайдах буолуон ким да билбэт. Оннооҕор хараҕыҥ далыгар сылдьан ити айылаахха тиксэллэр. Оҕо эрэ туһугар мөхсөр, олох олордоҕо буолар курдуккун – түмүгэ ити баар.

Сити курдук ийэ киһи оҕотун туһунан санаа саныы турда. Оҕотун эмиэ да аһынар, эмэ да өйгө баппат быһыыны кини оҥордоҕо диэн дьиксинэр. Уолга аҕата ордук чугас буолуохтаах этэ. Онтубут хайа баар. Ханна наадата суохха киһи хараҕын аалыаҕа. Аҕа холобуругар олох олоро үөрэниэхтээхтэрэ. Аанча эрин үөхтэҕинэ хайдах эрэ чэпчээн хаалар. Аппанаас ол эрэ өттүгэр туһалаах курдук.

Оппуонньа Һааскатын сааһыгар сылдьан хайа эрэ Аанчаҕа үөхтэрэн бэрт. Халдьаайы бастыҥ ыччата этэ буоллаҕа. Уочараттаах бачыымы өйөөн оскуола кэнниттэн бороон көрүүтүгэр үлэлээмэхтээн баран, атыттары батыһан куораттаабыта. Ирээтин үлэлээбит уолу баҕарбыт үөрэҕэр ылар буоллахтара. Соннук киирэн хаалбыта. Син этэҥҥэ үөрэнэн испитэ. Уопсайга симиллэн олорбута. Бэһиэлэй олох диэн онно этэ. Аһыыртан атын кыһалҕа суоҕа. Кимнээҕэр тэһийэрэ. Барыта оннук сатанан испитэ буоллар, баҕар, куоракка букатын хаалыа этэ. Кыыстыыр эҥин кэлиэ дуо – ол туһунан өйгө да суоҕа. Үҥкүүгэ сылдьарын сылдьара да, эркини эрэ өйөөн тахсара. Син кимиэхэ эмит хараҕа хатанара эбитэ буолуо. Ыччат киһи ыксаабата, ырай олоҕо, эрэйэ суох эдэр саас хаһан да бүтүө суох курдуга.

Билиҥҥи устудьуоннары манаан, куттаан туран үөрэтэллэр. Уопсай буоллун, үөрэнэр сирдэрэ буоллун – ахыраана, милииссийэ. Ол да үрдүнэн баппаттар дииллэр. Онно холоотоххо, урукку устудьуон быдан көҥүл эбит. Комсомуол, баартыйа, бүтүн систиэмэ ханна да бычыгыраппата – уонна көҥүл аатырдахтарай. Ол-бу охсуһуу, кыра ыстыычыка ол да сахха баара. Барыта тута өтүүктэнэн иһэрэ. Мэнээк айдаан, быстах быһылаан күннээҕиттэн тахсара, көннөрүттэн күөртэнэрэ. Былааһы үөҕэр, систиэмэни сирэр диэн өйгө да суоҕа. Олохтонон бүппүтү туох да бэйэлээҕэ оннуттан хамнатыа суоҕун курдуга. Утарыаҥ иһин – үөрэнэн хаалбыккыттан дьиэги булбаккын. Олох туох да айдаана, араллаана суох аа-дьуо устара.

Оппуонньа туохха да умньана илик муҥкук муҥутаан, бэйэтэ-бэйэтигэр сылдьара. Онтон кэллэктииптэн тэйиэм диэн барары кытта барсар, кэлэри кытта кэлсэр идэлэммитэ. Кэллэктиип туораппыт киһитин кырыы харахтарынан көрөллөрө, «көммүтүн» да иһин атыҥырыыллара. Арай билигин оннук киһи сороҕор илиичинэс, ураты аатырар. Оппуонньа охсуһар эӨин буолбута. Уолаттар хаһан да айдааннаахтар. Ол саҕана «охсубат», ол-бу кириминээлгэ киирбэт этилэр. Көннөрү ааһар айдаан, төлөрүйэр түрүлүөн эрэ баара. Интэринэлиисим дии-дии сахалар син биир сахалары тутуһаллара. Нууччаларга орооспот, нууччалары баайсыбат этилэр. Тыыттахтарына туран биэриэхтэрэ дуо – тутуһан кэбиһэллэрэ. Ол оннук ааһан иһэрэ.

Улахан аймалҕан, долгуйуу төрүөтүнэн буолбут хатыыскалыыр сиргэ быһылаан эдэр саас эйэлээх биһигин ыҥырыа уйатыгар кубулуппута. Сахаҕа аһара кыраһыабайгын диэн баайсан кыыһы кыыллыы кырбаабыттарын истэн баран хайа саха сөп диэҕэй. Урут-хойут тахсыталаабыт быһылааннар онно эбилик буолан омугу омукка утары туруордаҕа. Улуу нуучча норуотугар махтаныах эрэ кэриҥнээххит диэҥҥэ үөрэнэн хаалбыт көлүөнэ уларыйа охсоро түргэн эбит этэ. Төһө да ханнык эрэ Халдьаайыга олордор, Оппуонньа нууччалары кыратыттан көрөр буолан кыһаллыбат этэ. Тутуу нууччалара туох да иҥэ-дьаҥа суохтара. Наай гыннар, иһэллэрэ эрэ. Кинилэри кытта биир сыл икки нуучча оҕото үөрэммитэ. Дьэ олору «уруус» дии-дии ыыстаан байар буолаллара. Көннөрү тылынан оонньууллара, тыыппат этилэр. Атыны атыҥыраамына. Норуоттар улуу доҕордоһуулара диэни истэн-истэн кэлбиттэрэ. Суруллубуту эрэ батыһа олох устар үһүө. Норуоттар доҕордоһор ааттаахтара – сахаҕын эрэ диэн сирэй-харах анньаллара, аһаҕастык сэнииллэрэ, үөҕэллэрэ даҕаны. Сатыыр-сатаабат нууччалаан муҥнанара, тойон өттө нуучча ойохтонорго кыһаллара. Нууччалыы саҥардыҥ да, күөх харахтаах ойохтоннуҥ да нуучча буолан хаалар үһүгүн дуо. Ыккардынан көрүҥнээх «бааһынайдар» арай элбииллэрэ, ыккардынан олохтонон муналлара-тэнэллэрэ. Ол барыта биллэрэ. Көннөрү кэпсэтии туох содуллаах үһү. Бу сырыыга кэпсэтииттэн кэпсэтии хамнатар күүскэ кубулуйбута. Санаа уһуктуута саҕаланнаҕа ол. Аҕа көлүөнэ анаарар толкуйунан айан таһаарбыт куолутунан утарылаһыа. Эдэриҥ санаат саҥарыа, саҥараат тэбиниэ. Оппуонньалаах кыттыспыт хамсааһыннара хайысхалаах, төрдүттэн төрүөттээх этэ. Төһөтүн да иһин омуктарын, баҕар, дойдуларын туһугар халҕаһанан тахсыбыттара, кэккэнэн барбыттара. Хайа да кэмҥэ, ханна даҕаны эдэрдэр инникилииллэр. Эдэр ыччат диэн туох да тохтоппот сүҥкэн күүһэ. Өрөбөлүүссүйэлэри кинилэр оҥороллор, сэриигэ да кинилэр урут охтоллор. Халыан күүһү кимнээх эрэ хайысхалаан биэрэллэр, кимнээх эрэ «тук» дии-дии туһаналлар. Оттон ол түгэҥҥэ туораттан кигиитэ суох бараары барбыттара. Онно Оппуонньа баара ахан. Тиһэҕэр диэри баара. Алдьатыылаах айдаан, түгэхтээх түрүлүөн киниэхэ улахан охсууламмыта. Чыыскаҕа түбэһэн үөрэҕиттэн көппүтэ. Хаайыллыбатаҕар баһыыба. Бастаан испиттэр бастара барбыта, батыһааччылар да хаарыллыбыттара. Ол да кинини сөп гыммыта. Дьоно тута ыҥыртаран ылбыттара. Сорохтор кэлин үөрэхтэригэр хат киирбиттэр үһү. Кини оробуочайдыырын ордорон дуу, куорат дьалхааныттан саллан хаалан дуу төннүбэтэҕэ. Устудьуон умсулҕаннаах олоҕо Оппуонньа туһугар күлүм гынан ааспыт биир түгэн этэ. Ол да күндү. Бииргэ үөрэммиттэриттэн саханы саха дэтэр бастыҥ дьон тахсыбыттара. Эдэрдэригэр эллэнэн этэҥҥэ киһи буолан, оннуларын булбуттара. Дьиҥэр, барыта бэйэтиттэн тутулуктааҕа. Үлэнэн да үүнэн бастыҥнар кэккэлэригэр кыбыллар кыахтааҕа. Ону бэйэтэ түһэн биэрэн иһэрэ. Бэйэни сууттаан тугу булан ылыаҥый – буолуох буолбутун, барыта оҥоһуллубутун кэннэ. Эмиэ да дьон тэҥинэн олорор курдуктар. Аанчата үлэһитэ диэн бэйэтин киэнэ. Эргэтик да буоллар син дьиэлээхтэр, сүөһүлээхтэр-астаахтар, оҕолордоохтор. Оҕолор… Кинилэр хаһан эдэр сылдьыы эрэйин ааһан киһи-хара буолуохтара остуоруйа. Кыраларыгар мэниктээн сылаталлара. Ол аайы хаһан улаатан сынньаталлар дэһэллэрэ. Сынньата сылдьыыһылар дуо, ити баар. Оҕолорун ииппит аҕай курдук сананар аҕабыт субу кэлээт суланан бардаҕа. Аппанаас саҥа таһааран мөҕүттэр үһүө, санаата эрэ ити. Кини киһи икки оҕотун санаатынан иитэн кэллэҕэ. Холобур буолуон олоҕо хобдох, барыта быстах. Кэлин-кэлин дии-дии тугу эрэ кэтэһэрэ, бэйэтэ оҥоһуллан хааларыгар эрэнэрэ. Кини буруйа суох – олох бэйэтэ оннук. Субу туран өйдөөтөҕүнэ – олоҕун улахан аҥаара, олоҕун үчүгэйэ ааһа охсубут, ханна да суох. Ол тухары тугу гына сылдьыбытын ыт билэр. «Ээ…» – идэтинэн бэйэлээх бэйэтиттэн күрэниэн, өйө-төйө суох арыгылыы барыан баҕаран кэллэ.

Куоста арыт Кирииһэтинээн, арыт бииргэ үөрэнэр уолаттарынаан суксуруһар. Үөрэх улам кытаатан иһэр. Биһиги киһибит син барсымалаһар. Куолуһута эрэ бэйэтин киэнэ. Ону баҕас манна сэргииллэр. Устудьуон үөрэнэр эрэ үһүө, атына эмиэ ааттаах буолуохтаах. Хаста да төхтүрүйэн билистилэр, кууруһунан көрсүһэбит диэн сылтахтанан аһаатылар. Киһи көрбөт сиригэр көрсө сатыыллар. Иһэн баран уулуссаҕа быктыҥ да быраһаай – саһан кэлэн саайааччы көстүө, тоһуйан туран тутааччы да баар буолуо. Күлүгээн күннүүрэ дуу, милииссийэ бэспэрэдиэллиирэ дуу – хайата да биир курдук. Куттана үөрэнэн хаалан кыһаллыбаппыт даҕаны. Куттана-куттана лыгыччы хатанан баран дьиэҕэр хам бааччы олор ээ. Эдэрдэри буоллаҕына уулусса угуйара бэрт.

Куоста дьукаахтара хайа эрэ хаатаҕа бардылар. Таах табаарыс кыыстаахтара дьиэһиттии хаалла. Кирииһэ кэлбитигэр үһүөн истилэр. Куоста кылааһынньыгын атаарабын диэн тылланна. Кыыс тэлэбииһэр көрө сытарга дылыта. Тимир аан сэгэйбитинэн хаалла. Атаарааччыбыт арай кэлбэт да кэлбэт. Анарааҥҥытыгар иэһин атаартараары барсан хааллаҕа дуу. Кыыс саҥа нуктаан эрэргэ дылыта. Үс уол хос ортотугар биирдэ баар буолан хааллылар. Түүл дуу, илэ дуу диэххэ айылаах.

– Эн кимҥиний? – уот ааныттан күргүйдээн киирэн бардылар.

– Кыыспын! Тугуй онно?! – үс уолу утары көрөн туран куттаммата да бэрт ээ.

– Аа?! Тоҕо куруубайдыыгын?!

– Туохтааҕый онно?!

Куруубайдаһа сатаан баран сутуругунан киирсэр дьон буоллулар. Кыыһа-уола ол дьыалаҕа оруолу оонньообот эбит. Кыыспыт да тэҥ-тэҥҥэ киирсэр. Бары-барыта барчаланна, үлтүрүйүөх айылаах үлтүрүйдэ. Тэлэбииһэри көҥү көтөн кэбистилэр, чымадаан көмпүүтэр көтөн иһэргэ дылыта. Түннүктэн түннүк ордубата. Кыыс муннун тоҕо охсон кэбиспиттэрэ – дьиэ бүтүннүүтэ хаан буолла. Уонна өстүөкүлэҕэ илиитин быспыт. Куоста атаһын атааран нэһиилэ айгыстан кэлбитэ – дьиэтэ бардаак, хаан-сиин. Кими эрэ мачыы гыммыттар диэн маҥнай салла санаата. Кыыһа хата баар эбит. Куоста маатыралаат таһырдьа ойдо. Өлөн эрэри өрүһүйүөх дууһа үһү дуо. Куттанан куотта диэбиппит, бэлэм сылтах бүрүкүлүчүөнньэ көрдүү сүүрбүт. Иэстэһиэм диэбитэ – оччону оҥорон баран ол дьонуҥ кэтэһэн турууһулар дуо, суоллара былыр сойдоҕо. Кыһыытыгар ону-маны кырбыы сатаан баран, таах турар массыынаҕа күүһүмсүйдэ – тааһын үлтү сынньан кэбистэ. Онно сөп буолбакка, хайа эрэ аппаала атыылаһан испит кэриэйин лапсатын охсон ылла. Бу үлүгэргэ да айаҕын айдаана. Дьэ ыраатыах ыччат дии. Ол эрэ кэнниттэн уоскуйан дьиэтигэр киирбитэ – ускуорай диэн, милииссийэ диэн. Ким да өлбөтөх, кыыһы көрө да барбатылар. Түүҥҥү түрүлүөнү тардыбыт ыччаттары көрдүү сүүрүөхтээҕэр Куостаҕа бэйэтигэр баайсыах курдуктар. Дьиэ аана тоҕо аһаҕас турбутай да дииллэр, туох эрэ «косяктааххыт» буолуо, ол иһин иэстэстэхтэрэ да диэн сабаҕалыыллар. Кыыс сүгүн быһаарар аат диэн суох – биирин үксүн кини бутуйан силиэстийэни атахтаата. Аны туран тугу да ылбатахтар.

– Дьиэҕэ уораары-талаары көтөн түһэллэр. Бэйэҕин балконунан быраҕан баран малгытын барытын илдьэ тахсыа этилэр. Эбэтэр күүһүлүө этилэр. Билэр дьонуҥ буолуо, ээ? – кыыһы ыгаллар-ыгаллар, туһа суох.

– Хайдах тугу да өйдөөбөккүн? Итирик этиҥ дуо? – онтон олуйан киирэн бараллар.

Кыыстара «билбэппин», «оннук быһыылаах этэ», «ким билэр» диэн эрэ хоруйдуур. Милииссийэлэр «амнезиялаабыт» кыыһы манаан баран олоруохтара дуо, элэс гынан хааллылар. Дьэ онно эрэ тиллэн улаханы абырыах Онтуоннарын ыҥыран ыллылар. Оросбуорканан эрэ олорооччубут хайа эрэ халдьаайылар тустарыттан «марайсы» буолуом дуо диэтэ быһыылаах, туох да хамсааһыны оҥорбото. Түүҥҥү түбэлтэ төрдө-төрүөтэ биллиминэ соннук хаалла. Илиитин эчэппит кыыс бэлэм сылтах иһити сууйартан босхолонно. Туох да туһата суох «телканы» таах аһата олоруохтара дуо, сотору онтубут холдьоҕулунна. Уолаттар бэлэм итии ууга иһити баҕас бэйэлэрэ да сууйар инилэр.

Милииссийэлэр кэлин эмиэ кэлэ сырыттылар. Сэсиэттэртэн ону-маны ыйыталаһан көрдүлэр. Ол дьонуҥ оҕолору бэйэлэрин үҥсэллэр.

– Куруук мусталлар. Кэлии-барыы, һуу-һаа, – Куосталааҕы кэтээбиттэрэ ырааппыт эбит буолбат дуо.

Түннүгү таастыахха, ол-бу малы өрөмүөннүөххэ наада. Кими харчыга ыйаан ороскуоту сабыахха? Барытын өтүүктүү охсуохха. Үс уол өйө үлэлиир. Өйдөөх буолар эмиэ да үчүгэй эрээри, өйүнэн харчыны бэчээттиэҥ дуо.

– Кысалҕа диэтэҕиҥ, – Куоста кыһыйар.

Кыһыйымына, кини ордук ночоотурдаҕа. Уонна түннүк.

– Нуу-наа! Түннүгэ-үөлэһэ суох богуон дьиэни куортамнаһыахха баара, – Үстүүн кыҥкыйдаан кыттыһар.

– Сити баар. Биллибэккэ-көстүбэккэ олоруохха баара, – убай киһи Уйбаан этэрэ-тыынара элбэх да, онто сирэйигэр суруллан испэт.

Кини биир кэм биир. Дьэ холку киһи. Холку буолумуна, кини ороскуота диэн кыра кини.

– Хайа дураактар буолуохтарай, ээ? Бэйэлэрин үчүгэй аҕайдык… – Куоста субу охсуһа барыахтыы сутуругун дуомун суураланар      .

Мантан киэһэ ханна «косяктаахтарын», хас өстөөхтөөхтөрүн ааҕан байыахтара. Аах-ааҕыма, ороскуоту тугунан сабаллар, хайдах гынан балаһыанньаттан тахсаллар? Үбэ суох өтүүктэммэт дьыала ини. Дьонноро биллэхтэринэ отой өлөрөллөр.

Хас да күн таах сырыттылар. Үөрэхтэрин хата көтүппэттэр. Маҥнайгы куурустар манабылга сылдьар буоллахтара. Хойутаатахтарына кытта эрэпириэссийэлиэх курдуктар. Билиҥҥитэ куруустана иликтэр. Сураҕа, «первачтары» үөрэтиигэ моротуоруй биллэриллибит үһү. Ол иһин чуумпу. Ким да чокуллубута иһиллибэт. Мустуулар да тараахтыыллара уурайда. Саатар эрэ үөрэн, үүн-сайын диэбит курдук. Биһиги киһибит өр тулуйан-тэһийэн сылдьыыһы дуо, үөннүрбэтэҕинэ сатаммат. Кини көрүлүө, иһиэ-хайыа. Түннүгэ буоллаҕына бэйэтэ оҥоһуллан, атын тэрилэ өрөмүөннэнэн хаалыа үһү. Өйдөөх оҕо истэҕинэ да өйүн маалас хаалларынар эбит. Субу соторутааҕыта аҕай ылбыт устудьуонун билиэтин, паапкатын киһиэхэ туттарда. Уонна уол оҕото көҥүл көттө. Мууһунан көрө охсубут уулусса устун таах хаамыы. Халтарыйдар да охсубат. Бэнидиэнньиктэн бэйдиэлээбит милииссийэлэр харахтарын аалла аҕай быһыылаах – тараччы тутан ыллылар. Итиригэ суоҕун да иһин испит уонна эдэрэ көстө сылдьар. Охсуһуу буола турар сирин ырааҕынан тумнар уолаттар эдэрдэри сойуолаһалларыгар бэртэр. Мөлтөх таҥастаах, мөкү көрүҥнээх өттүн тоҕо эрэ тута сатаабаттар ээ. Ылаллара суох буоллаҕа.

Үтүөлээн-анньыалаан массыынаҕа симтилэр. Арааһыгар иккис ГОМ-Өа илтилэр. Дьуһуурунай чааска бэйэтин курдук биир уоллуун олор да олор. Уола билэр киһилээх буолан сотору таҕыста. Боротокуол толороору Куостаны ыга сатаатылар да, туһаламматылар.

– Сааһыҥ хаһый?

– Уон сэттэм.

– Сымыйалаама!

– Кырдьык, уон сэттэм ээ.

– Ханна үөрэнэҕин?

– Суох.

– Хайдах? Оччоҕо тугу гынаҕын?

– Суох.

– Ханна олороҕун?

– Хатыҥнаахтан сылдьабын. Дьоммор күүлэйдии кэлбитим.

Куоста биэрсийэтин итэҕэйбэтэллэр да, оҕолору кытары бодьуустаһар сулууспаҕа утаардылар. Онно үчүгэйэ диэн быардаабаттар. Дьахтар саарыстыбата буоллаҕа. Тылынан баҕас кыайаллар. Куостаны биир иэдэһигэр мэҥнээх саха дьахтарыгар туттардылар. Онто кинитэ да суох киҥэ-наара холлон олороро. Силбиэтэнэн дьикти.

– Туох күнэ үүннэҕэй. Бэнидиэнньиктэн бэһирбит бэдиктэрий. Бэйэм өйүм тахсаары олордоҕуна эҥин итириктэри аҕал да аҕал. Сорох эриттэн арахсан эрэр. Ол учуокка ылыллыыһы дуо. Ханнык оскуолаҕа үөрэнэҕин?

– Ханнык да буотах.

– Сүгүн кэпсэт!

– Кырдьык, мин Хатыҥнаахтан кэлбитим.

– Бүгүн хатыҥнаахтар күннэрэ үүммүт дуу, тугуй? Оччоҕо устудьуоҥҥун дуо?

– Һуох, мин таах күүлэйдии кэлбитим.

– Дьэ, бэркэ күүлэйдиир оҕо эбиккин. Кимнээххэ кэлбиккиний?

– Маамабар.

– Хайдах ол? Ийэҥ манна олорор, бэйэҥ Хатыҥнаахха дуо?

– Аһаа. Маамам манна олорор эрээри олорбот…

– Тугу-тугу туойаҕыный ээ? Киһи бэйэтэ нэһиилэ…

– Олорбот, ээ, олорор. Бырапыыската Хатыҥнаахха.

Киһибит өйө бааллан түҥ-таҥ бараары гынна. Өссө төлөпүөнүн нүөмэрин биэрдэҕэ үһү. Хата, кини дьолугар, ким да туруупканы ылбата. Кинитээҕэр кыһалҕалаах дьахтар түргэнник утаара эрэ охсоору бэбиэскэ суруйан биэрэн баран ыытан кэбистэ. Онто бэчээтэ да, илии баттааһына да суох.

– «Вызываетесь на допрос…». Тугу гыммыппар доппуруостууллар ол? «В мэрию…». Өссө мээрийэлээхтэр ээ, – Куоста уулуссаны булаат уларыйан хаалла.

Хараҥа. Хайа диэки хайысхаланар, хайдах дьиэтин булан тиийэр? Бэлиэ буолуох мэчиэт эрэ баар. Бу диэкини Куоста билээхтээбэт. Кини ыыра диэн устудьуоннар уокуруктара, Араҕас Агыраада, Хара Агыраада, куорат киинэ, паарка эҥин. Хайа эрэ кыргыттары баайсан син ыйдарда. Ыйбыттарын хоту уол оҕото сатыы түһүннэ. Ырааҕын ыраах да, дьиэҕэ, сылааска тиийэ охсор баҕа кымньыылаан түргэнэ дьикти. Ол иһэн хайаларын эрэ саннынан таарыйан ааста.

– Тугуй дыа?!

– Аа?!

Анарааҥҥыта өһүргэнэрэ сокуоннай курдук да, биһиги киһибит боотура бэрт. Милииссийэлэр кыыллаабыт өрүөллэрэ өһүргэтэрэ көҥүл, өһүргэнэрэ дөбөҥ. Ол иһин таарыллыбыт аахса-хайыы барбата, биир тылынан, баһыйтарда. Онтон эр ылан Куостабыт «Өссө ким баар?» диэбиттии ол-бу диэки көрүтэлээтэ. Киниэхэ тэҥнээх чугаһынан суох буолан абыраата. Дьиэтигэр тиийэн эрдэҕинэ эмиэ тохтоттулар.

– Кэл эрэ манна!

– Дьиэлээн иһэбин, дьиэлээн, – киһибит били боотура ханна да суох.

– Испитиҥ дуо? Бардыбыт массыынаҕа! – бааспыт байыаннай уонна араҕан бэрт.

Барсан истэ ээ, тук курдук. Онтон өй ылан:

– Ээ, мин торуой гуомтан иһэбин ээ, – дии оҕуста.

– Торуой даа?

– Кумааҕыбын да көрдөрүөхпүн сөп.

Онтун көрдөөһүнүгэр бириэмэ бөҕөтө барда. Сиэппит да элбэҕэ кыайда.

– Бу, – куһаҕан да кумааҕы ардыгар быыһаан ылааччы.

– Дьиэлээн иһэҕин дуо? Чэ, сөп, – баҕарбаталлар да ыыттылар.

Уол хараҥаны кытта хараҥа буолаат:

– Бөхтөөр! Захочу – замочу! – диэн саайда уонна дьиэтигэр дьылыс гынан хаалла.

Куостабыт дьоруой. Буолумуна – күҥҥэ иккилиитэ милииссийэҕэ тутуллар ыччат аҕыйах ини. Акаарылары албыннаталаата, бэйэни да түһэн биэрбэтэ, сибэтиис да гыммата уонна быардаммата. Уол оҕотугар уонна туох наада. Аан маҥнайгы бэбиэскэтин бүөбэйдээн байда.

– Бөхтөр диэн сүөһүлэр буоллаҕа дии. Бу кумааҕыбын уурунан кэбиһиэххэ наада. Кэллиэксийэлиэм дии-дии, һа-һа.