Харах баайыыта

– Барыта мин үрдүбүнэн буолуо. Уон бииристэр эрэ айдааннара. Ол аайы мин аатым ааттанар, мин аптарытыатым түһэр. Оттон мин бэйэм… Хаһан эрэ саас буолан абырыыр.

Ол да иһин оҕолор кинини учууталларын курдук буолбакка, ыаллара дьахтар курдук саныыллар. Этиһэллэрэ-эйэлэһэллэрэ көҥүл. Уон биирискэ тахсалларын Анна Дмитриевна хас сыл күүттэ этэй? Тугу бэлэхтиэхтэрин таайа оонньоон соҕотохсуйбут сүрэҕин сылаанньытар быһыылаах. Кыратык энньэҕэрин аахсыбатахха син мээнэ көрүҥнээх ээ. Кырааската-майыра суох бэйэтинэн үчүгэй. Бүгүүрэтэ да сөрү-сөп. Тоҕо кинини эрэ арыылаан хаалларбыттара буолла? Сытыыта бэйэтин киэнэ, сырыыта бэрдэ дуу? Итинтиҥ атын улуустан бэлэм оҕолоох тиийэн кэлбитэ. Таалалар саҥаҕа саба түһэр бэйэлэрэ тоҕо эрэ чугаһаабатахтар. Таах да, баардааҕа буоллар син тугу эмэни гыныа этэ. Ол иһиллиэ этэ. Таалаҕа таайына диэн суох.

Маҥнай син бэрт этэ. Үөрүнньэҥэ, оҕолорго да чугаһа. Онтон куһаҕана улам эбиллэн, кинилэртэн тэйдэр тэйэн испитэ. Бүтэһик сылларыгар «истиэрбэттэн» атыннык ааттаммат.

– Букатын най бараары гынныгыт. Итак, у нас повторение. Нуучча тылын эгиэтэ ханнык да үөрэххэ барбыккыт иһин состоруунньа буолан сылдьар. Оо, дьэ! Сатаан санаабаппын, хайдах туттарыаххытын, – кини сатаан санаабат буоллаҕына биһиги дьоммут саныы да сатаабаттар.

Эгиэнэн иирдэн, оҕолор наадалаах эрэ үөрэхтэрин киэнигэр кыһаллаллар. Атынын «чыхаал» дииллэр. Куманьытаарынайдар ахсааҥҥа, туочунай үөрэххэ нууллар. Атыттар тыл-өс, ааҕыы өттүгэр баллыкылар. Барытын билэри ирдээбэт да буоллулар. Уруок аайы хатылааһын. Былыр үйэҕэ умнуллубуту сөргүтэ сатааһын. Кыһаллара кыһаллар. Уолаттар да кыһаллыа эбиттэр – били бэйэлэрин кыһалҕалара кыаһыы буолла. Өлүөчүк олох да үөрэммэт. Анна Дмитриевна сиэтэн аҕалыам дуо диэн силбиэтэнэр. Онто да суох иэдэйэ сылдьар оҕону өйдөөтөҕүнэ кини өйдүө эбит. Таах да, оннооҕор табаарыстарын чугаһаппат. Син биир хаайыллабын дии сылдьан тоҕо эмиэ үөрэниэй. Уонна ийэтэ суох хаалар. Туолук бэйэтин эрэ айдаана. Дьиҥэр, кини кыттыспыт эрэ. Оттон таптала? Тапталы оттон ааһар албын дииллэр дии.

– Хаста-сүүстэ таптыаҥ биллибэт. Бу да оҕо, Биэрэнэн кыыс бараныа буоллаҕай, – Аанча уолун арыт аһынар ээ.

Өлүөчүккэ төһө эрэ ыарахан. Онно холоотоххо Туолук эрэйэ диэн оҕо оонньуута. Барытын холоон, тэҥнээн эрэ өйдүүбүт, онон эрэ уҕарытынабыт. Сороҕор онтубут да туһалаабат.

– Сүүстэ таптыах биллибэт. Биирим да сөп гынна, – Туолук санаата ийэтин утарар. – Бириэмэ эмтиэхтээҕэр эрэйбин эбэн иһэр курдук.

Дьол диэбит таптала сору суоллаата. Эрэйинэн эттэнэ илик эдэр оҕону эҥиҥҥэ тиэрдэрэ буолла. Аан дойдуну апчарыйбыт төлөпүөн ньим курдук. Биирдэ эмит төлө биэрдэҕинэ, Туолук сүрэҕэ толугуруу мөхсөр. Барыта мээнэ, таһынааҕы дьахталлар Аанчалыын ыастыйалаһаары эрийбит буолан иһэллэр. Биэрэ син биир эрийиэ суоҕа. Бэйэтинэн, өссө урутунан. Уол санаата эрэ төлөпүөҥҥэ. Оскуолаҕа барара киниэхэ аны ыар эбээһинэс. Онно төлөпүөн суох. Суотабай дьэ манныкка наадалаах тэрил. Мэлдьи бэйэҕин кытары. Алҕаска түүн эрийдин, «аҕынным» диэн биир эрэ тылы эттин – аан дойдуну айхаллыыртан ордуо суох этэ. Ол иннигэр барыта атын, туора, туһата суох. Аан дойду киниэхэ аны аат. Эбиитин күһүн кэллэ. Биир-биир тугу эрэ суох гынар, көҕүрэтэр, өлбөөдүрдэр. Ама, кини таптала сайыҥҥылаах эрэ буолуо дуо? Күһүнү кытары күрэнэн, кыһын сурахтыын сүтүө дуо? (Үөр, акаары, үөр! Эрэйин этэҥҥэ аһаран эрэҕин. Киһи эрэ тапталга хаарыллар. Син хайдах эрэ аһарынан олох олороллор дии).

Хас уруок аайы хатылааһын, эргийэн кэлэ-кэлэ эрчиллээһин. Уолаттар улам уоскуйан хомууттарын кэтитэлээн бардылар. Бэл, Өлүөчүк кэлэн олорсор. Санаатыгар буолан, өйдөөн-дьүүллээн истибэтэр да. Туолук хаҕа хамаанданан сылдьар, үөрэнэр аатын ылар. Анна Дмитриевна айманара аччаата. Уон бииристэр сүүс бырыһыан бааллар. Аны кини аймаммат, ньиэрбинэйдиир эрэ.

– Аҕыйах эрэ ый хаалла. Хаһан барытын хатылаан бүтэҕит? Барыны умнуҥ, инникигитин, бэйэҕитин эрэ санааҥ. Саввинов! Алеша, эн хас көтүтүүлээххин билэҕин дуо? Эгиэни хайдах мүччү көтүөм дии саныыгын? Милииссийэлэриҥ кэлэн быһа туруортарыахтара дии саныыгын дуу? Саввинов! Эйигин кытары кэпсэтэбин дии, – саатар кинини тыытыа суох эбит.

– Толя, хаһан уһуктаҕын? Миэхэ өсөһөн өрүөл буолуом диигин дуу? – хахха уонна хараҕа наар иҥнэр.

Ыххайарын ыххайар, уруогуттан халыйара түргэн. Субу кыыһыран иһэн күлэрэ киирэр. Кыргыттардыын сипсиһэ да түһэр. Үлэлээбитэ ыраатта да, атын учууталлардыын чугаһаспыта көстүбэт. Итиччэ тыллаах дьахтар кинилэри кытары тылынан оонньоон тыынын таһаарар быһыылаах.

Уруок быыһыгар уолаттар убуорунайтан арахпаттар. Билигин өссө сылаас буолан абырыыр. Кыһын тымныыга син биир манна табахтыыллар. Кэккэлэһэн туран дьонуҥ өссө кэпсэтэллэр. Ол-бу, дьиэ таһынааҕы туһунан. Били күһүҥҥүлэрин эрэ тумналлар. Өлүөчүк олох да кэпсэппэт. Айтаал атаһын аралдьыта сатыыр да, киһитэ иһигэр киллэрэн бэрт. Туолук ыйыттахха син хардарсар. Бэрэмиэнэ да баһа биллэр. Оскуола диэки тэбинэн истэҕинэ ким эрэ:

– Толя! Эн Толяҕын батта? – диэбитигэр уол тохтуу биэрдэ.

Хайа эрэ кыыс. Тоҕо эмиэ бэһирдэҕэй? Суолга бопуутка тута турар быһыылаах.

– Туолуккун дии?

– Ону?

– Көстөкүүнэбэ Биэрэттэн бирибиэт үһү.

Атыҥырыы көрбүт хайа эрэ кыыһа сонно хаан-уруу балтын курдук буола түстэ.

– Даа? Эн халдьаайыгын дуо? Хаһан төннөҕүн?

– Хатыҥнаахтаан иһэбин. Эн субуоннуоххун. Биэрэ мин бодуруугам ээ. Кини эйигин… буруйдаабаппын диэбитэ. Чэ, бэйэҕит кэпсэтиэххит буо. Эн субуоннаар, эбэһээт, сөп?

Туоланан туола түспүт хах уонна оскуолаҕа ыстанна. Чаҕыл өҥүн төнүннэрбит аан дойду аны аат аатырдаҕай.

Оҕолорбут олохторо көнөн отой атын дьон буола түстүлэр. Киһилии аһыыллар, киинэҕэ эҥин сылдьаллар. Кэрээннэригэр дуу, соруйан дуу, арай, тэлэбииһэр ылбаттар. Уон аҕыстарын кынаттаах көмпүүтэр өрөмүөнүгэр диэн уура сыталлар. Атынын үллэстэн баран хайдах үлүннэриэхтэрин толкуйдууллар.

– Улахан баайдар олох кыраттан саҕалыыллар үһү дии, – үп-үчүгэйин бэлиэр билбит Үстүүн биир эрэ тиэмэни аны биһириир.

– Копейка рубль бережет, – Уйбаан биир өс хоһоонун билэр эбит ээ.

– Харчы диэн биэчинэй тиэмэ. Биһиги дьоммут харчы туһугар олоруохтарын хайдах эрэ курдук. Иитиллиилэрэ атын буоллаҕа. Харчы дьиҥинэн туох куһаҕаннаах үһү. Кини сиимбэл эрэ. Суолтата – биэрэр уйгутугар. Билигин харчылаах эрэ үөрэнэр, киһилии олорор. Харчылаах эрэ көҥүл буолар. Харчы хантан булабын диэн ууга-уокка түспэккин, дьэ холкутуйан үйэлээҕи үөйэҕин, – харчыланан, дьэ «босхолонон» Куостаҥ куолулуура киирбит.

– Оттон өрөбөлүүссүйэбит? – Үстүүн үс муннугунан көрө-көрө үөннүрэр.

Куостаҥ сөбүлүүрэ, сатыыра диэн куолу. Үстүүн үөннүрэрин ордорор. Уйбааныҥ ыккардынан эрээри ыйааһыннаахтык саҥаран кини аҕай буолан тахсар.

– Өрөбөлүүссүйэ өрөбүлэ. Ону да харчы хамнатар. Наака… – Куостаҕа санатан кэбистэхтэрэ үһү.

Киһибитин уонна бантааһыйа иһиттэн куйуурдаан да булбат инибит.

Үс атастыылар тапсаллар ахан. Үһүөн бүөмнээн олорон аһыыллар, олох олоро үөрэнэллэр. Тиэмэлэрэ да биир, үлүһүйүүлэрэ да үкчү. Хайа, биир халдьаайылар, аймахтыылар буоллахтара дии. Дьонноро билэн бииргэ олохтоотохторо. Уопсай дьалхааныттан ыраахтар, хайа да хамсааһыҥҥа хабыллыбаттар. Кыра да буоллар аптаныамыйа. Көҥүл да курдуктар. Үөрэнэр сиргэр кэтэбил, уопсайга куруук куттал – айаката бэрт дии.

Үстүүн мантан киэһэ үктээн ылбыт үбүнэн тугу-тугу ылыан ыралаан чуумпуруо. Уйбаан тэллэҕин анныгар кистиирин ордорор. Сыттын ээ. Баарыттан манньыйыа. Үлүннэрэбин диэн атыттарга итэҕэйиэн санаата буолбат. Оттон Куостабыт аан дойдуну тилийэ көтөрүн, өрөбөлүүссүйэлээн тиргиллэрин быыһыгар санаатыгар суоттуур, өйө хайа да экэнэмиистээҕэр итэҕэһэ суох үлэлиир.

Киһи түргэнник уларыйар уонна үчүгэйгэ дөбөҥнүк үөрэнэр. Аччык Куоста син атыттар курдук бииргэ үөрэнэр кыргыттарын сирэйдэрин-харахтарын манаан тахсара. Ас тахсаарай диэн. Кыргыттар ыарааталлар да бэрсэллэрэ. Кэлин хал буолан, үөмэн тиийэн уоран аһаары гыннахтарына – син биир тоһуурга түбэһэллэрэ. Бүтүн кууруһунан харчыта суохтара. Үчүгэйэ диэн бары тэҥ этилэр. Баҕар, ким эмит кырыысалыыра да буолуо. Куоста шииттэр өс хоһоонноругар этиллэри үтүктэн, кимиэхэ да тугу да быктарбат. Кыргыттар таайыгастара дэлэ дуо, харчылааҕа сирэйигэр сурулла сылдьара дуу – аны бэйэтин манаһаллар, үчүгэй-үчүгэйдик көрөллөр. Төһө да шииттэр көмүскүн барытын бэйэҕин кытары илдьэ сырыт диэтэллэр, уол харчытын бакаа тэллэх бас билэр. Сыр харчыны укта сылдьар. Атыттарга ол да суох ээ. Һчүгэй-үчүгэйдик үгүстүк көрдөрөн, сөбүн эрэйдэтэлээн баран син бэрэскигэ, буулкаҕа успуонсардыыр. Абааһы аһаабыт сириттэн арахпат – кыргыттар сылама курдук сыста сылдьаллар. Куһаҕан, ээ суох, син мээнэ соҕус Куостабыт ириэйтинэ эмискэ үрдээтэ. Атын уолаттар ордугургуох, сорох-сороҕор боотургуох курдуктар. Киһибит ситинник тиэмпэнэн харчытын барыыһы. Уонна тэллэх эрэлэ суоҕукайа бэрт. Куоста ордук үбүн ханна батарар, хайдах гынан үлүннэрэр, баай төрдө гынар туһунан лиэксийэ да кэмигэр эргитэ саныыр, төбөтүн сынньар идэлэннэ.

Оттон били биисинэстэрин бакаа тохтоттулар. Ымсыыгар ыт буолуоҥ дии. Куруук табыллыаҥ үһү дуо, дьарыгы уларыта сырыттаххына харыгыттан харбаппаккын, хал да буолбаккын. Онтуоннарыгар барытын отчуоттаатылар, отторун тобоҕун олордьу төнүннэрдилэр. Хата, маладьыастарыҥ бэйэлэрэ ылларбатахтар. Харчы соноругар буолан, үөһүгэр киирбэтэхтэрэ. Онтуон быраатын өйүү таарыйа ити саарбах эргиэни эрэммит буолан, тохтуубут диэбиттэригэр утарбатаҕа.

Харчы аата харчы. Төһөтө аахсыллыбат. Төбөнү эргитэр, өйү үлэлэтэр. Уолаттар ыаһахтара ол эрэ туһунан. Шииттэр муударастара иҥэн, ханна да уонна айахтатан алдьамматтар, бэйэлэрин эрэ ыккардыларыгар кэпсэтэллэр.

– Рокфеллеры баай-талым сиимбэлэ дииллэр дии. Кини туохтан саҕалаабытын билэҕит? – Куоста ыйытыахха эрэ диэн ыйытар ини, хантан билиэхтэрин баран. – Кини дьонуттан иэс ылбыт харчытыттан саҕалаабыт. Аҕата албын эминэн эргинэн син харчылаах эбит. Уолугар биир тыһыынча дуолларын уон бырыһыаҥҥа иэс биэрбит. Аҕа аҕа курдук аһынан, үс сыл устата харчыҥ бырыһыанын төлүүгүн, онтон тыһыынчаҕын мин бэлэҕим курдук саныаххын сөп диэбит. Рокфеллер туох да ынырыктык үлэлээбит, харчы туһугар аһара хабыр эбит. Отут аҕыһыгар кини Эмиэрикэҕэ нефть тэрилтэлэрин барыларын хонтуруоллуур буолбут. «Стандарт ойл компани» диэн кини тэрилтэтэ адьырҕа кыыл курдук атын кыра тэрилтэлэри барыларын ыйыстыбыт, – Куоста саха Рокфеллера буолаары тииһэрэ дуу.

– Баай туһугар баһыҥ барыа да, өйө-төйө суох хара өлүөххэр диэри үлэлээ да, өрөбүлэ-тойо суох – айаката бэрт дии. Сылга биирдэ икки-үс күн эрэ сынньаналлар үһү. Тугуй, мин ол уруобат үһүбүн дуо? Туох туһугар? Хаһан эрэ кырдьан баран кыһалҕата суох олоруом, сири-дойдуну кэрийиэм этэ диэн дуо? Лучше мин билигин баайдык да буолбатар, син бэртик олорбоппун дуо, – Уйбаан уоһа чорбоҥолоон олорор.

– Уоскуй доҕоор, тебе это все равно не грозит, – бааһынайдара нууччалаамахтыыр.

– Кырдьык да, ити Кэриэйэҕэ эҥин акаары курдук үлэлииллэр. Тохтоло суох, муҥ кыраайынан. Тулуйбаккалар, үлүгэр үрдүк дьиэлэриттэн ыстанан кэбиһэллэр үһү, – Куоста кымырдаҕас буолуон баҕарбата өтө көстөр.

– Дьэ оччоҕо туга ордугуй? Өйдөөбөтүм ээ, – Үстүүн ыйытан иһэринэн маладьыас.

– Сибилигин баара, бэйэтэ үллэ турара. Кымырдаҕас курдук кыпсыгылдьыйан акаары баҕайытык үлэлээ да үлэлээ буолумуна. Ол кырдьар сааскар тиийиэҥ эрэ, суох эрэ, – Уйбаан харчы сокуонун өйдөөтө быһыылаах.

– Буо-буо – бэйэтэ үллэ турара. Харчы харчыны төрөтөр, сытан эрэ бырыһыан ааҕыллар. Ити идиэйэ ээ! Маладьыас! Оттон кырдьар сааскар тиийбэтэххинэ, нэһилиэнньиктэриҥ абыраныахтара дии.

– Ханнааҕы нэһилиэнньиктэрим?

– Оттон баар буолуохтара буо, бу да киһи.

– Олор баҕас бэйэлэрэ баар буолбаттар. Онно эмиэ үлэлиэххэ наада, – Үстүүн үөрэ түһэр.

– Үлэ да үлэ. Айака доо, сорох сынньанар, – Уйбааннара туох бэйэлээҕи гынан сылайдаҕай.

– Эн кымырдаҕас буолуоххун баҕарбаккын. А зря! Кымырдаҕастар диэн идеальнай уопсастыбалаахтар. Кинилэр хаһан да ыһыллыбаттар. Ураты түмсүүлээх норуот. Кыра уруобат курдуктар. Биир кымырдаҕас диэн туптаа. Мөлүйүөн кымырдаҕас диэн иэдээн күүс. Уонна интэриэһинэйэ диэн – бары холбоон биир мэйии буолаллар. Ол мэйии тугу баҕарар тобулуон сөп. Ядернай сэрии кэнниттэн Сиргэ кымырдаҕастар эрэ хаалыахтара дииллэр. Уонна аан маҥнай манна кинилэр эрэ бааллар үһү.

– Живучие гады!

– Сиргэ хас-хас цивилизация үөскүү-үөскүү эстибитэй? Оттон кымырдаҕастар былыр сайдан баран биир кэм олорбуттарын курдук олороллор. Олох олорорго кинилэртэн үөрэниэххэ наада.

– Һы, кымырдаҕастары кыҥастаһарбыт итээбит дии, – убай өһүргэннэҕэ буолар.

– Дьэ түргэнник кылар буолар инигин, – Үстүүн убайын хаадьылаары хаайар.

– Кинилэр эрэ бааллар. Биһиги кинилэргэ суох курдукпут. Оттон биһиги үрдүбүтүнэн эмиэ баараҕай үөһэ баараҕай баара буолуо. Ону биһиги эмиэ кыайан көрбөппүт. Ким эрэ алҕаска кымырдаҕас уйатын үктүүр. Катастрофа! Онтуларыҥ бааньыкалаабаттарынан маладьыастар. МЧС-тара биһиэнинээҕэр үчүгэйдик үлэлиир. Атах суолун баҕас начаас суох гыныахтара. Хантан эрэ улахан метеорит кэлэн түһэр эбэтэр комета далбы таарыйан ааһар. Алдьархай, аймалҕан бөҕөтө. Ким эрэ соруйан бырахпыт буоллун? Биһиэхэ көстүбэт улахан?

– Киһини куттаама эрэ.

– Куттуур үһүбүн дуо, биэрсийэлиибин дии. Киһи диэн айылҕа алҕаһа быһыылаах, – уол эмискэ атын тиэмэҕэ көһөр.

– Эс, эн хайдах буоллуҥ? – киһи-аймах айбакаата дэтээри Уйбаан утарарга бэлэм.

– Туораттан кэлэн хаалбыт. Соруйан Сиргэ аҕалбыттара дуу? Алдьатар, ылар эрэ аналлаах харамай уонна баар дуо? Суох. Биһиги эрэ. Баппаппыт, баламаппыт, бардаммыт. Эбэтэр вирус курдук анаан үөрэтээри олохсуппуттара дуу?

– Олох диэн кистэлэҥ экиспэримиэн… – Уйбаан өйүгэр биирдэ баҕас чопчу тиийдэ быһыылаах.

– Оонньоон халлаан куупал, биһиги пробирка иһигэр баарбыт. Таһыттан кэтээн көрөллөр…

– Булан этэр ээ – вирус. Хата, бэйэҕин Вирус диэн ааттаайабыт. Хайа муҥун Кумааҕы Куоста дэниэххиний, – Үстүүн атаһын сүрэхтииргэ баҕата баһаам.

Киһитэ өһүргэммэт. Өйө үлэлиир кэмигэр итинтиҥ бүтэйэн хаалар. Вирус да буоллаҕына, өйдөөх вирус. Куһаҕан да буоллаҕына, үчүгэй куһаҕан, туһалаах куһаҕан. Итинник аптаныабынай өйгө туох үөрэҕэ наада. Хаарыан өйү хайысхалаан биэрбит киһи баар ини.

– Вируһу үөрэтэллэр. Сири исэлээссийэлээн баран. Вирус туһуттан Сиргэ харантыын биллэрилиннэҕэ.

– Үөрэтэн баран үүрэн кэбиһэллэр дуу?

– Тоҕо тарҕатыахтарай, ликибидээссийэлээн кэбиһиэхтэрэ буоллаҕа…

Ситинэн киэһээҥҥи бэсиэдэ бүттэ. Үс вирус сөп буолан сөҥнө, вирус буолан айыллан хаалбыттарыттан абатыйа сытан утуйан быыһаннылар. Түүллэригэр да син биир итинник хааһы ини. Вирус да кымырдаҕас, харчы да Рокфеллер.

– Оҕобут тиллибит дии. Бу дьолу! Сыалай бырааһынньык, – Аанча үөрүөн оннугар үгэргиир буоллаҕа.

Үгэҕэ-хоһооҥҥо эрэ кыһаллыбат – көтүөн кыната суох ыал кыра оҕото. Кини Биэрэлиин кэпсэппитэ. Төлөпүөн барахсан баар буолан. Бэйэм эрийиэм диэбитин иһин аны ол манааһына. Дьонуттан кистээн кэпсэтэр быһыылаах.

– Таһырдьа да быкпат буолбуккун дуу? Дьиэһиттээбиччэ аһы эн астыа, дьиэни да хомуйуо эбиккин.

Ас астаммытын кэннэ астаан да диэн. Тыла эрэ, барытын бэйэтэ гыммыта эрэ баар буолар. Ол туһуттан оҕолуун, оҕонньордуун сүрэҕэ суохтар диэххэ. Кини тиэрэ түһэн кэбистэр, бу дьонуҥ ханна барыахтарай, син хамсыа этилэр. Ийэтин саҥата да бүгүн муусука курдук иһиллэр. Киһи дьоллоноро диэн түргэн эбит. Оскуолаҕа барара син биир ыар эбээһинэс. Онно төлөпүөн суох. Хатыҥнаахха милииссийэлэргэ киирэ сылдьыыта букатын хаатырга.

Оо, төлөпүөн тырылаата! Туолук өрө көтүөн ыккардыгар ийэтэ туруупканы хаба тардан ыллаҕа үһү.

– Дорообо. Аа, Биэрэҕин дуо? Хайа, хайдаххыный? Баар ахан. Нохоо! Төлөпүөҥҥэ, – диэн төлө биэрдэ.

Хостон тахсан бэрт. Кэтэххиттэн кэтээн турдахтарына тугу элбэҕи кэпсэтиэҥий.

– Маама! Эн ханна эмэ барбаккын дуо? – Туолук тулуйа сатаан баран ийэтин холдьоҕор.

– Ээйии, улахан эбит доҕор! Ити Биэрэҕинээн оннооҕор муннум анныгар мучумааннаммыккыт дии. Сарыысса көстөн санаата көммүт дии. Сөбө доҕор, – кэм да кини хос саҥалаах.

Ол да буоллар, айгыста түһэн баран син таҕыста. Һуу! Дьэ, этиэм-тыыныам диэбитэ тыл барыта хайдах эрэ.

– Аа! Манна таскаа! – аҕынным диирин оннугар.

– Манна эмиэ, – кыыс мин эмиэ диэтэ ити аата.

– Халдьаайыга туох баар? – эйиэхэ барыахпын баҕардым диир үһү.

– Туох кэлиэй, барыта уруккутунан, – дьэ ити тугу диэри гыммытын билбит суох.

Төлөпүөн айа дииһи дуо, туох да диэ тулуйуо. Аанча күлүгэр имнэнэр. Уол киһитийэн эрэригэр Биэрэҕэ махтаныан оннугар төлөпүөҥҥэ сүгүрүйүөх курдук. Анна Дмитриевна да үөрэр. Көннөрү кэҥии сатаан ньиэрбинэйдээтэҕэ буолар. Аппанаас барыта урукку чөлүгэр түһэн эрэр диэн ыытынан кэбиһээри ыксатар. Хос сааһыланан хаалыахтаахха куруук баар курус тыына арай мэҥэстэн салгыталыыра дуу. Уонна баҕас барыларын астыннарар сөптөөх барыйаан.

Уола кэһэйэн таһырдьа да быкпат буолла. Иһэр-аһыыр туһунан этэ барыллыбат. Куһаҕан да үчүгэйдээх, устунан букатын көнөн хаалаарай. Уолугар бүк эрэммэтэр да Аанча уоскуйан атыҥҥа, күннээҕигэ аралдьыйан тылынан оонньуура аччаата. Оонньуур да буоллаҕына мэнээк мээрилиир, үөрэнэн хаалбычча.

– Били көлөөк эмиэ ыарыыта киирэн эрэр. Бииртэн биир – барыта мин үрдүбүнэн. Куһаҕантан куотаары, үчүгэйтэн буоллаҕына үөрбүт аатыран кини киһи иһэн эбиэ, арыгылаан абырыа. Киниэхэ сылтах көстөрө дөбөҥ. Дьэ хара накаас диэтэҕиҥ.

Мээрин истэр тылларыгар Туолук кыһаллан эрэр. Аҕата арыгылаара сонун буоллаҕай.

– Адьарай арыгылаан баран өлөн да хаалбат. Сүөһүттэн оччоҕо саатар туһа тахсыа этэ, – диэбитигэр дьэ өйдөннө.

Итинник баҕас ийэтэ тылласпат этэ. Илэ өйүнэн эппитэ толооһун, аньыы даҕаны.

– Итинник аҕаттан ааньалаах айыллыа үһү… Кинини батан дьаабыланаллар… – аны Туолуктааҕы быһа этээри гынна.

Ийэтэ тугу-тугу тыллаһан барда? Ама да мөҕүттүбүт иһин. Бу үйэҕэ арыгылаан кэлбит Аппанааһын эмиэ тоҕо кыраатаҕай, онно өссө оҕолорун кыбыттаҕай. Сорох-сороҕор Туолук ийэтин өйдөөбөт. Тыллаах дьахтартан тугу булан ылыаҥый. Ол эрээри, наһаалыыр дии. Мэнээк тыл диэн биир, ити курдук мэнэрийии атын. Аанча алҕаска дуу, абаран дуу ыһыктыбыт тыллара уол мэйиитигэр бэркэ хатаннылар, хаарыаннаах эйпэриийэтин эһээри ыксаттылар. Аанча да соруйан саҥарбыт үһүө, айаҕа киниэнэ аптаныамыйалаах уорган. Ардыгар бэйэтин бэйэтэ өйдөөбөт. Гыныа суоҕун гыммыта, мэнээк тылласпыта эрэ баар буолар. Саҥаран баран саллар, этэн баран этин сааһа аһыллар. Тыл төлө көттө да бүтүүкэтэ, туох да тохтоппот күүстэнэр. Аанча көрдөххө көннөрү, төрдүн-ууһун ырытан киирэн бардахха, баҕар, баардааҕа буолуо. Киһибит сэрэнэр аат диэн суох, аптамаатынан субурутар. Аппанаас эрэйдээх өлөн да тугу туһалыай. Устурохуопка харчытын сиэхтэрин, ол туһунан өйгө да суох. Күнүнэн олорооччу өлөрүн былаанныы, өлөн да баран туһалыырын торумнуу сылдьыыһы дуо. Аанча аҥаардас хаалан абыраныа үһү – иккиһин эрдэммэтэ чахчы. Биир да сөп гынар.

Туолук истэн эрэ кэбистэ. Бэттэх кэлэн эрэр киһи үчүгэйи эрэ өйдөөн истиэх курдук. Олохтон үчүгэйин үрүмэлээн, атын суох курдук санаан холкутук сылдьаары.

– Өлүөчүккүт баар дуу? Туох да буолбатаҕын курдук үөрэнэ сылдьаар? Дьикти үйэ дии – алҕаска өлөрбүт аатыран таах хаамыталыы сылдьаллар, – Аанча эйигин үрүмэлэтэн бэрт.

Эмиэ тоҕо Өлүөчүккэ ойон тиийдэҕэй. Үрүмэлиэн иһин үчүгэйбит да ордумаары гынна. Кылааһынньыга, бииргэ үөскээбит уола ити айылаах буола сырыттаҕына, кини бэйэтин эрэ айдаана. Бу үлүгэр сумотуохаҕа кини өссө тапталлаах. Туолук санаата түһэрэ түргэн. Кыраттан иҥнэн сылдьаахтыыр. Тыыттылар да тырыттан барыах курдук. Туох эрэ буолуохтааҕын сэмээр кэтэһэргэ дылы. Ханна эрэ ол «туох эрэ» тоһуйан турдаҕа. Ол үлүгэртэн тапталынан хаххаланыам диэтэҕиҥ дуу. Били быһылаантан ыла бары да уларыйдылар. Оҕо буолан бүттэхтэрэ, олох дьэбирин биллэхтэрэ. Биэрэтин саныы сатыыр. Сэгэрин оннугар Һылааба тартара сытара хараҕар көстөн кэлэ турар буоллаҕа.

Ыарахан. Саныахха, салгыы олоруохха. Ити үлүгэртэн хайдахтаах да үчүгэй үргэр буоллаҕа. Биэрэни аһынар, Өлүөчүгү аһынар. Хайыыр да кыаҕа суох. Урукку хаттаан таҥыллыбат. Өлүөчүк хайдах тулуйан сылдьаахтыыра буолла. Иэс иэскэ диэбит курдук, ийэтин сүтэрэр. Бэҕэһээ эмиэ үөрэммэтэҕэ. Аҕатын кытта иккиэйэҕин толугураһан олороохтууллар.

Ноутбук оҥоһулунна! Итиэннэ баҕас олох олоруохха сөп. Кыбартыыра кистэлэҥ устуудьуйаҕа кубулуйда. Үөһэ-аллара туруу буолла. Куостабыт биисинэһин умнан аны киинэ оҥорор. Биидьиккэ уһуллубуту таҥар, хартыыҥкалары, хаартыскалары киллэрэр, муусукалыыр, суруктуур. Онто син дьиҥнээх курдук. Киинэлэрбит ааттара да дьикти – «Однажды в Хальджае», «Мастурбатор», «Revolution». Били бантааһыйабыт ускуустубаҕа туһаайылынна, охсуһар адьынаппыт киинэ буолан туһаланна. Барыны-бары сирэн өрө туруохха эрэ диэн өрөбөлүүссүйэлиир баҕа үчүгэйи, үйэлээҕи айыах баҕаҕа баһыйтарда. Ол үйэлээхпит сатамньыта суох ис хоһооннооҕун да иһин. Баҕар, киһибит киинэ оҥорооччу буолабын диэн туруо. Ол идэ билигин сахаларга муодунай ээ. Киинэ эйгэтигэр өрөбөлүүссүйэни оҥордоҕуна да сөп. Айыллыбыт эйгэҕэ араллаан диэн суох. Бииртэн бииринэн үлүһүйээччи, саҥаттан саҥаны сэргээччи сайдан барааччы. Киһибит үчүгэйтэн үчүгэйгэ чоп гына түһэр үрүмэччи курдук дуу, куһаҕантан куһаҕаҥҥа көтө сылдьар саах сахсырҕата дуу – билиҥҥитэ иннэ-кэннэ биллибэт оҕо эрэ. Уон сэттэлээх диэн аны оҕо дуу, ойохтоноро субу кэлбит уолан бэрдэ дуу – барыта бутуур.

– Туох эрэ кампырамааты устан сантаастаан байыахха баара, – сити баар, киһибит тиэрэ эргийэрэ түргэнэ.

– Дьэ эрэ, дьэ эрэ! – бэлэмҥэ мэҥэстээччи Үстүүн тэптэрэн биэрэр.

Куостабыт устар тэрилэ быыкаа. Үспүйүөннүүргэ баҕас ааттаах тэрил. Онтун укта сылдьар идэлэннэ. Холку олоххо үөрэнэн хаалан дуу, бэйэтигэр эрэнэрэ оччото дуу – охсон ылыахтара диэн куттаммат. Бэлэм сырыттахха эйиэхэ таба туттаран бэртэр – охсооччулар, эҥин охсуһааччылар сурахтыын суохтар.

– Ханна наадата суохха күн ахсын туох эрэ буолааччы. Туох эрэ реалити курдугу устан, таҥан, тупсаран интэриниэккэ саайыахха баара, – аны онтубут итээбит.

Ити кэриэтин оҕобут ортоһуор өйдөөҕө буоллар. Үүнэн иһэр оҕо эҥини сэргиирэ, холонон көрүөн баҕарара сокуон. Дьэ, баһа барар дьыалатын оҥостон эрэр. Бэйэтинэн аны кыттыспат, туораттан кэтиир идэлэннэ. Бэл, үөмэн хаамар, уоран көрөр бырыбыычыкаланна. Үчүгэй үспүйүөн доҕор дьэ.

Атастарын араллааныгар, төбөтүн иһигэр өрүү буолар өрөбөлүүссүйэҕэ үөрэнэн хаалан уолаттар кыһаллыбаттар. Уйбаан тэллэҕин анныгар ууруутун маныыр. Онтон ордон охсуһуо дуу, хайыа дуу. Бэл, кыыстыы барыан баҕарбат. Үстүүн сайдан кулгааҕын үүттэннэ. Ытарҕа ылынан аҥаарын иилиннэ. Аҥаарын ханна гыныан билиминэ бакаа кистээтэ.

– Чудик! Тугу артыыстыыгын? Педик буоларыҥ итээтэ дуо? – убайа кэлэйэн сиргэ силлээтэ.

– Туохтааҕый онно? – биирэ үкчү убайа этэр индибиидин курдук чаҥкыныыр.

– Кырбанар суолгун дьэ буллуҥ ини. Бырастыы гыныахтара суоҕа. Акаары, устан кэбис!

– Сонно куруустанаҕын буо, – Куоста тоһоҕолоон биэрэр. – Ытарҕаҕын уурунан кэбис. Көмүс диэн хамнаабат харчы.

– Оттон все золото держи на теле диэн этэ батта, – киһиҥ өссө аахсар.

– Араап үһүгүн дуо, ак-каары! – убай кыыһырыахча.

– Чэ, сөп, сөп, – Үстүүн ытарҕатын устар.

Ытарҕа онно туочука буолан хаалла. Уол оҕото биир түгэҥҥэ сыыстара сыспытын туоһутунан.

– Аптамаакка оонньоон көрүөххэ баара, – киинэнэн иирбиппит атыҥҥа ойоору ыксатар.

– Биирдэ да оонньоон көрө иликкин дуо? – ити өттүгэр доҕоруттан ордон тахсыбыт Үстүүн сөҕөр.

– Суох. Дьээбэлэнэн көрүөххэ баара. Уйбаан, эн?

– Эчи суох, харчыны марайдаан… – тэллэҕин маныыртан ордон онно ойуо дуо.

Эттилэр да эппиэт, Куосталааҕа тилир гынан хааллылар. Оонньуур сирдэрэ бу турар. Чугуйарга чугаһа үчүгэй. Аатырбыт аптамааттар туох да адьырҕа көрүҥнэрэ суох. Чөкө эрээри дьэрэкээннэрэ сүр. Харчы хамныахтаах, хаҥыахтаах. Уонна хаһан эмит арааһыгар аралдьыйыахтаах. Оонньуулара тус-туһунан ис хоһоонноохтор, эҥин ааттаахтар. Кулубуньуучука диэн, буруопкалар диэн, хараас диэн, эбисийээнэ диэн. Биһиги дьоммут арыый да судургутун – сурааһыннар диэни таллылар. Маҥнай балтыынньыгы сиэртибэлээтилэр.

Куоста билбэт буолан бэрт сэрэх. Биэрбиккин барытын ыйыстыах аптамааты кытары аахсан да диэн, кинини өйүнэн хаһан сүүйээри. Үстүүнэ бэйэтэ оонньуур саҕа асаартаах. Кини мииссийэтэ диэн ыйыы-кэрдии эрэ этэ. Киһибит ыйыан оннугар ыххайыах курдук. Ыйааччыта бааттааҕа дуу, оонньооччута оһуобайа дуу – сүүйдүлэр. Аан маҥнай оонньооччуну амтаһытар буоллахтара. Киһибит хараҕа уоттанна, аптамааты кытары аптамаатынан, үлүбүөй оонньоон барда. Үчүгэй күнтэн үчүгэйин барытын ыан ылыахха буоллаҕа. Табыллыбычча табыллаҕын. Бортууна ырбайарын тухары туттуммахтаан хаалаҕын. Бортууната ботуччу биэрдэ. Биэс уонун эргитэн үс тыһыынчаҕа тиэртэ. Үйэтин тухары оонньообуттуу сананна. Кулубуньууканы минньигэһиргэттэ, буруопкаҕа хаайтарбата, харааска муммата, эбисийээнэлиин да биир тылы булла. Буонустаата-хайаата, киһибит харчыта эргийэ-эргийэ эбиллэр. Бу үйэҕэ билбэтэх дьикти иэйиитигэр ылларан истэ. Өрөбөлүүссүйэньиэр дуома букатын бурсууй бодолоноору, хапыталыыс хааннанаары ыксатта.