Харах баайыыта

– Аа?! – сахата саба түһээри гынан баран истибэтэҕэ буолла.

Аматын да иһин, саха саханы самнарара диэн саата бэрт.

Нууччата суруксуттууртан соло буолбат. Уол билиммитин да, билиммэтэҕин да тиһэр аакка олордо. Куоста аата атын, устудьуон эҥин буолбатах. Кини куоракка мэнээк чэччийэ кэлбит оҕо. Хайдах эрэ өссө олуйаллар, ханна эрэ хаайаллар диэн таайа олорбут уолу таһааран кэбиһэллэр. Кэлин кэлээри дииллэр өссө. Эмиэ туох таабырынай? Итиччэ ыытар эрээри эмиэ тоҕо быардаабыттарай? Бэбиэскэтэ суох бэйэтинэн бэринэ кэлэн бэрт. Устар сэби бэйэтигэр уган ыыттахтара дуу? Хайаатыннар даҕаны, таска эрэ тахсыахха.

Уол киэһээҥҥи Дьокуускайы кэрэхсиирин быыһыгар кэтиир харахтары эркиннэртэн ааҕа булуталаата, ол эргини тумна сатаата. Кэһэйбит иккиһин түбэһэн бэрт. Ким билэр, эдэрин эрчимин хайдах гынан хаппахтаан сылдьыа эбитэ буолла…

Туох эрэ үчүгэй буолуон бүтэйдии күүппүтэ дуо? Хас эмэ күннээх ыһыаҕы бары даҕаны күүппүттэрэ ахан. Эрэкэлээмэтэ да сүрдээҕэ. Бэл, Аппанаастаах Аанча эрдэттэн тэринэн байбыттара. Суох дии-дии суланартан атыны билбэт бэйэлэрэ эмискэ харчыламмыттара. Бэйэлэрэ да таҥныбыттара, таҥнар-саптар саастарыгар үктэммит уолаттарыгар да балайда тиксибитэ.

Ыһыах күн Хатыҥнаахтыыр суолга хаһан да буолбатах буруопка этэ. Нэһиилэ быттаан тиийбиттэрэ – түһэр ыаллара тобус-толорулар. Онон, тус-туһунан хонорго күһэллибиттэрэ. Аны астарын сыаната диэн – били харчылара сонно тэбэммитэ. Ол диэн – аччык да искэ көрү көрөн көнньүөрэҕин. Көр баҕас барыларыгар тиксибитэ. Бэл, алаарыйан баран сылдьар Аппанаас аралдьыйбыта, түбүктэн төлө көппүт Аанча астыммыта. Оттон уолаттарга барыта баара – үҥкүү диэтэххэ үҥкүү, күрэх арааһа. Уонна кыыс да кыыс. Таалаҕа тала сатаан баран үлүбүөй тутуһар кыргыттарын тута умнан, аҥаар кырыытыттан билис да билис. Бииртэн биир үчүгэйи билиэн ылыахтыы булумахтаммыттара. Тутуһуу да баара, туһаммахтаан хаалыы да ханна барыай. Арыгы бобуллубутун үрдүнэн итирик эрэ муох курдуга. Биһиги дьоммут кэм үөрүнэн сылдьан дьон хараҕын аалбахтаабыттара да, кыыстан ордон кырбаспатахтара, эрийсэртэн ордон эттэспэтэхтэрэ, хата. Иилии сылдьар эҥин милииссийэлэр сити да күн сиппийбэхтээбиттэрэ. Ыччат бөҕөнү хомуйан илдьэ барбыттара. Туохтарыгар симпиттэрэ, хантыларыгар хаайбыттара буолла? Ол үлүгэр сумотуохаҕа биһиги Туолукпут туруо дуо, туттуммахтаан хаалбыта. Киһибит хаһыс эрэ кыыһыгар кэлэн харан хаалбыта. Харахтаат харааччы иирэр диэн баар ээ.

Хайа да кэмҥэ өтөн киир, ханна да ойон тиий – биир ээ барыта. Кэтэх ойуута, киэргэлэ, онто-манта эрэ уларыйан иһэр. Бу үйэҕэ өрүкүйэ оонньооботох сүрэҕиҥ өрө мөхсүүтэ, хас баарын эрэ ааҕан аралдьыйар хараҕыҥ бииргэ хатаныыта, санааҥ курдаттыы киниэхэ тардыстыыта, бүтүн бэйэҥ биири эрэ баҕарыыта – ким манныгы билэн дьолломмотох кистээн үөһэ тыыныаҕа, ким билэр ахан ыарыытын биттэнэн килбигийэ кыыһыаҕа. Туолук эрэйдээх туҥуй сүрэҕэр туох эрэ иитиллэн барбыта. Бүрэ бэйэтин биир түгэн аптаан уолан бэрдин курдук сананан ылбыта. Эмиэ да сэмэйэ киирэн бэйэтин сэнэнэ сыспыта. Кыл мүччү түгэҥҥэ, кылбас гыммыт кыра да кэмҥэ. Бу иннигэр Туолугуҥ туран хаалымына тутуспутунан барара, кыыс оҕо хараҕын баайары баҕас сатыырга дылыта. Тыл мүөттээх, кэмэлдьи кэмнээх, бу үйэҕэ хайдах да уол баҕалаах курдуга. Оттон бу кыыс… Кэрэ кыыс… Таалан турар уолу табаарыстара үтэн-анньан көрбүттэрэ да, киһилэрэ барыга бүтэйэн бүппүт этэ. Кимҥиний диэҕин килбигэ киирбитэ, аатыҥ кимий диэн айах атан кэпсэтиэҕин акаары баҕайы этэ. Уруккута буоллар, кими эрэ кигэн билсиһиннэттэрбитэ, кимэн киирбитэ ыраатыа этэ. Туолук туормастаабыта диэн бу тухары суоҕа.

Тыл диэн тыал кэриэтэ. Эппитиҥ элэс гыныа, саҥарбыккын салгын сайа охсуо. Саныыргын, саныахтааххын арай хараҕыҥ киниэхэ тиэрдиэ. Кэпсиир харахха хардарбыттара… Онтон ордук дьол баар үһүө бу омуннаах орто дойдуга? Салгыҥҥа ситэ ойуулана да илиги санааҕынан оҥорон көрүү, ол үргүүк көстүүнү илэҕэ дьүөрэлээн бу баары арыый да атыннык ылыныы, бу баартан улам суураллан ханна да суохха тиийии. Ол баар-суох ыккардынан көстүүнү алҕаска таарыйан талбааран ылыы. Таабырын талбаны таайа сатаан муҥнаныы. Бу түгэнинэн эрэ аны дьол кэмнэнэр. Атын аны суолтата, туһата суох буолар. Дьолу бас билиэҥ үһүө – түгэн төннөр төлкөлөөх, дьол түгэн үйэлээх… Бөрүлүүдьүйэ бүттэ диэххит. Биир түүн да баһа биллэр эрээри, сорох-сороҕор биир түүн иһигэр бүтүн олоҕу олорон көрүөххэ сөп. Олоҕуҥ устата муньунуохтаах дьолгун биирдэ баһан ылбыттыы.

Биэрэ. Бэрэньиикэ. Сып-сырдыгынан саймаарыччы көрбүт сып-сырдык кыыс. «Уу кыыһыгар дылы буолан», – хара бараан сирэйдээх ийэтэ сиилээн төннүө этэ. Ирээтиҥ атын диэн илэ эппэтэхтэрэ, хара бэйэҕэр ханыыта суох диэн хаайбатахтара. Сүрэх сипсийбитин харах хайгыыра буруй үһүө. Сүрэх тэһийбэтин харах хатылыырын хайдах гыныаҥ баарай.

Муҥунан муусуканы иэйии истибэт, үлүгэр дьоҥҥо үтүө түгэн үтүрүйтэрбэт. Бу атааннаах аан дойдуга кинилэр эрэ арыыланан хаалбыттыы, бэйэ-бэйэлэригэр абылаппыттыы таалан турбуттара. Үҥкүүлүүр диэҕи үҥкүүлээбэккэ дылылара. Көстүбэт иэйии долгунугар уйдаран хамсаннаҕа буолаллара. Ол кэннэ Туолук таалата, Бэрэньиикэ халдьаайыта аахсыллыа дуо. Субу түгэн, билигин эрэ баарын кэннэ.

Соннук сиэтиспитинэн үс күннээх түүн ыһыахтаабыттара. Уонна сайыны быһа арыт Хатыҥнаахха, арыт Таалаҕа көрсүбүттэрэ. Төлөпүөнтэн түспэт буолбуттара. Төлөпүөн диэн, суоҕунааҕар эрэ. Саха оҕото санаатын сатаан этэр үһү дуо. Илэ көрүстэхтэринэ да итини-маны, олох атыны кэпсэттэҕэ буолаллар. Биирдэһин санаата биирин туһунан, биирин киэнэ син биир оннук. Салгыбакка санаһаллар, субу көрсөөт ахтыһаллар. Итинниги оттон дьол диэн эрэллэрэ дии… Ситинник сэмэйдик, сарсыҥҥыны сэгэтиминэ, инникини ирдэһиминэ, иэйиини ааттаамына устан истэрбиэн, ууллан ылларбыан…

Тэһийбэккин, тугу да атыны баҕарбаккын, ааһан-араҕан биэрбэт ахтылҕан аалар да аалар – таптал сибикитэ. Кыраттан сылтаан кынаттанан хаалаҕын, уоскуттан мичээр түспэт, сирэйгиттэн сыдьаай ааспат – эмиэ таптал сибикитэ. Биэрэ Халдьаайыга хаайтарар, Туолук Таалаҕа таскаатыйар. Ыаллыы нэһилиэк оҕолоро курдуктар да, Туолук Халдьаайылыыра сатаммат. Онтон атын уол оҕото күн аайы да онно тиэстиэ этэ. Ыксаабыт киһи ыллык устун сатыы тиийиэн сөптөөх сирэ ээ. Ону баара диэххэ, бу оҕолор оҥоһулла да иликтэринэ олохтоммут атааннаһыы саҥа тапталга быыс буолан эрдэҕэ. Биир сахалар, биир улуустар, уруккута биир сопхуостар – туохтарын былдьаһан өстүһэллэрин ким билиэ баарай. Кэлиҥҥинэн таала халдьаайылыын ханыыласпыта диэн суоҕун кэриэтэ буолла. Ханна көрсөн ханыылаһыахтара этэй. Ыһыахтан ыһыахха эрэ. Былыргылыы. Аппанаастаах Аанча холбоһорун холбоспуттара да, билиҥҥээҥҥэ диэри тыл-тылларыгар киирсибэт курдуктар. Халдьаайыга Биэрэ хаайтарар. Эмиэ даҕаны, Эмиэрикэҕэ буоллаҕай диэххит. Эмиэрикэтээҕэр ыраах курдук Таалаҕа Туола таскаатыйар. Биэрэ бэйэтинэн кэл да кэл буолуоҕун эмиэ хайдах эрэ. Уонна дьоно Халдьаайы «баайдара» Көстөкүүнэптэр кыыстарын күн сололооботтор.

Аппанаас аймахтарыгар хам-түм сылдьааччы. Аанчата суох. Туолуктааҕы кыра эрдэхтэринэ илдьэ барара. Бүтэһигэр кыра уолун халдьаайылар чокуйаннар, бэйэтэ эрэ сылдьар буолбута. Туолук Халдьаайыга барсабын диэн тылламмытыгар аҕата утарбатаҕа.

Бу үөрүүкэлэрин – дьоллоох да дьон диэх курдук. Дьокуускай төрөөбүт күнүн бэлиэтиибит, барыбытыгар бу күн дьол тиксиэ диэн эрэнэ күүтэбит. Халлааммыт хаһааммыт хаһыҥа, чуо бу күн түспүт сүр тыала үмүөрүспүт дьону үргүппэтэ, үөрүүнү үтэйбэтэ. Үөрүнэн сырыттахха үөрүүҥ үс бүк үрдүүр. Уонна атыылаһан ылбыт үөрүүгүн харыстыырыҥ оҕото сыттаҕа.

Уолаттар истэрэ итийэн тыалга сайа оҕустарыыһылар дуо – халҕаһа дьону кытта хаамсаллар. Элбэх дьоҥҥо балыйтаран элбэхтэрэ биллибэт. Үчүгэйин үчүгэй да, сэмээр хаһан киэһэ буоларын күүтэллэр – хараҥаны хайҕаабат ыччаты ханна көрбүккүтүй? Ол сылдьан үөр хаҥаатар хаҥыыр. Ити илии тутуһаллар, бу санныларын таптаһаллар – Хатыҥнаах халыҥ аармыйата куораты тутан олорор дуу диэххэ айылаах.

– Һааска! Манна баар эбиккин дуу?

– Баарбын бакаа. Кумааҕы, ээ, чуорт, Куоста, хайа, ханнык үөрэххэ киирдиҥ?

Таала Һааската, Халдьаайы Куостата манна кэлэн биир хатыҥнаахтар, эбиитин биир үөрэх тэрилтэтигэр киирбиттэр эбит. Салаалара эрэ атын-атын.

– Хатыҥнаахтар хаскытый куурускутугар?

– Ээ, элбэхпит быһыылаах. Чуолкай билбэппин ээ.

– Биһиэхэ да элбэхтэр. Ханна көр – хатыҥнаах. Үһүс эҥин куурустарга үгүс буолуохтаахтар.

– Бэт дии. Байдьыаска наада.

– Этимэ даҕаны.

Уулуссаҕа улахан саҕа буолааччылар күн сарсын маҥнайгы куурустар дэнэн куруустанан да бардахтарына көҥүл. Сатаатар, бука бары уон бииристэн үөрэниэхтээхтэр. Күн сарсын атын олоҕу саҕалыахха диэтэххэ ыарахан. Үөрэнэргэ үөрдүһэ сылдьыбатыҥ биллэр. Алена Свиридованан манчыыктаан дьон бөҕөнү үлүттүлэр. Кыра ойоҕос кэнсиэр баҕас буолунай да, ким да ону сэҥээрбэт.

– Хаһан саҕаланар кэнсиэрий бу?! – уолаттар тэһийиминэ тэпсэӨнии сатаан баран.

– Ээ, даа! Хаама түһүөҕүҥ эрэ, – ким эрэ өй угар.

– Чэ, дабаай! – үөр үрүө-тараа тарҕаһымына хайысхалана түһэр.

Дьон силэллэн биэрэр. Үлүгэр уолтан тугу баҕарар күүтүөххэ сөп. Соннук суолларын солонон иннилэрин хоту баран истилэр. Кинилэр эрэ үөрдүһүөхтэрэ дуо – добуочча доруобай уолаттар суолларын туора турдулар.

– Тугуй, дыа?!

– Аа?!

Хардарыта хадаардаһыы, үтэн-анньан көрөөһүн. Онтон ким эрэ туораттан «Чэ!» диэбитинии далбаатаһан киирэн бараллар. Анарааҥҥылар арыый да аҕыйах буоланнар, солуобатыгар охсуһа түһээт атахха биллэрэллэр. Кытыгырастара да бэрт ээ. Биһиги дьоммут сойуолаһа барбатылар. Кыра аайы мачааккарбат дьон буоллахтара.

Уонна өссө? Ханна? Ким баарый? Иирсиэх айылааҕы көрсүмүнэ көннөрү көтүөккэлээтилэр, охсуһуох айылааҕы олоон ылымына салгыны тэбиэлээтилэр. Ол ыккардыгар Свиридовалара ыллаан барда. Онтон сотору бырааһынньык бэйэрбиэркэтэ саҕаланна. Өрөгөй өрө уһуурар уота аралдьытан абыраата. Халлаан тымныытынан хам ылан истэ. Бэл, чаҕылыһа сыппыт чалбахтара бүтэйэ тоҥнулар. Бадарааннаах балаҕан ыйыгар халлаан ханыылаахпыт тоҕо эмиэ кэмиэдьирдэҕэй? Тус-туһунан халлааннаах, түөстэрин иһигэр бэйэлэрэ күннээх дьон айылҕаны кытта аахсаары аллааҕымсыйаллар. Хаппах халлаан ол аайы сэгэс гынан нөҥүөттэн үчүгэй аҕайын үүрэн аҕалыа диэтэхтэрэ дуу.

Күммүт бүттээ-бүттэ. Хатаммыт аһыллар, сатаммат да кыаллар түгэнэ кэллээ-кэллэ. Түүҥҥү төлөрүттэҕинэ туох бэйэлээҕэ төлө биэриэ эбитэ буолла?

Халдьаайы бу турар буоллаҕа – начаас элээрдэн тиийбиттэрэ. Ааҕан таһаардахха, Халдьаайы аҥаара Аппанаас аймаҕа. Ол дьону аҕата биир күнүнэн кэрийэн бүппэт. Туолук биир ыалга баара, иккискэ эмиэ киирсэргэ дылыта. Онтон сүтэн хаалбыта. Аппанаас халдьаайылардыын биир буолан ыларыгар хата мэһэйдэтиэм суоҕа диэн күлүгэр имнэннэҕэ. Туолук Көстөкүүнэптэр олбуордарыттан иҥнэн эргийэ сылдьыбыта. Киириэн хайдах эрэ, бачча кэлэн баран синньэ төннүөн сүрэ бэрт. Олбуор иһигэр олох күөстүү оргуйара. Киирии-тахсыы, сүүрүү-көтүү. Таах сылдьааччы диэн онно дьэ суоҕа. Кымырдаҕастар саарыстыбалара диэххэ айылааҕа. Арай, Туолук… Чэ, билигин да буолбатар, кэлин, хаһан эрэ күндү күтүөт аатырдын. Таалатын таала, син ханан эрэ халдьаайы хаана баар ини. Кэбис диэбэтиннэр, киллэрдиннэр, арай? Кымырдаҕас аармыйата бииринэн элбиэ этэ… Ити баламат бантааһыйа уол өйүгэр оннун булумуна умуллан хаалбыта. Билиҥҥини билиҥҥинэн хаалларбыт ордуга. Уол ол билиҥҥитин мичээринэн минньиппитэ уонна харса суоҕун холбоон хаһыытыан оннугар иһиирбитэ олохсуйбут биир кэм бииргэ омуотук иһиллибитэ. Иһиирбит аайы кыыс быгыа үһү. Атын күтүрдэри угуйан ылбыта. Уулуссаны тарахтааччыларга тараччы тутуллубута. Олор бэйэтинэн кэлэн биэрбит тааланы тараҥната барбакка, таһыйа түһэн биэрбиттэрэ, уол сүрэҕэр умуллан испит өһү күөдьүтэн кэбиспиттэрэ. Дьэ, бэйикэй уус, халы-мааргы халдьаайылар олорбохтоон эриҥ дии санаабыта таала кырыыламмыт Таала уола хаанынан силлии-силлии.

Оттон Биэрэ? Үчүгэй Биэрэ үтүө сэбэрэтэ үүт туман быыһынан көстөрүн көстөрө. Халдьаайылары үөҕүүтэ курустааллыы ыраас уобараһы үлтүрүппэтэр ханнык.

Сайын аата сайын. Саха ырайа дьэ саҕаланнаҕа. Таптаабат да табыллар кэмэ буоллаҕа. Туолук онон-манан аралдьыйан син сылдьыбыта. Биэрэттэн атыттар да диэки көрүтэлиэх курдуга. Хайа да бэйэлээх таптал күөдьүүтэ суох күүдэпчилэммэт. Төлөпүөннээтэҕин аайы Биэрэ окко, сир астыыр, ынах хомуйа барбыта диэн иһэллэрэ. Кыыс бэйэтэ да эрийиэ эбит – түүнүн кытта үлэлиир баҕайы дуу. Сибээс алдьанан Халдьаайы эмиэ аан дойдуттан арыыланан хаалбыта. Бүттэхпит дии. Арай, атыны билиммэт сүрэх сүгүннээбэтэ, оҕо киһини буулаабыт ыарыы ааһан-араҕан быстыбата.

Биир үтүө күн Биэрэ бэйэтинэн киирэн кэлбитэ. Аанча саҥатыттан маппыта, Аппанаас айаҕын эрэ атан хаалбыта. Оҕо курдук оҕолоох этилэр. Мөҕөллөрө көҥүлэ, таптыыллара көҥүлэ. Онтуларыгар хайалара кэлэн кыттыстаҕай, балачча сиппит кыыс чуо кинилэр уолларыгар хараҕын хатаатаҕай. Оҕо эмискэ улаатар эбит. Оттон кыыс Туолук саастыыта этэ. Көннөрү, кыыс эрдэ сайдан эрэйдэнэр, оҕо көрүҥнээх эрээри эр киһи буола сатыыр уолаттары эрэйдэтэлиир. Аппанаас эрэ, Аанча эрэ – эдэрдэр кинилэри курдары көрөллөрө. Мэһэйдиэх айылааҕы мэлитиэх курдуктара. Таптал сайдыахтаах, биир кэм умайыктана оонньуохтаах. Саҥаттан саҥа өӨүнэн өрүкүйэ туруохтаах. Оҕолуу туӨуй сыһыан итинтэн ордук уһуо дуо, уһуутаппытынан илдьэ бара турбута. Улам минньийэн мэйиилэрин эргиппитэ. Улам уустугуран хаһан да сөллүө суохтуу хам баайыллыбыта. Кэрэ, кэрэ иһигэр өссө кэрэ кистэммитин булан, ону эрэ эрэйбитин сэрэйэн, онто эмискэ туолбутуттан толлон уол саҥатыттан маппыта. Саҥа бэйэтиттэн саллан кыыс киһи кыбыста быһыытыйбыта. Эр киһини илэ бэйэтинэн иирдиэн сөбүн сонно таайбыта. Таала сытан таптаспыттара, татакайдана талҕаламмыттара. Саҥа саҕаланан эрэр омуна дэлэ дуо – барытын ыла охсоору ыксыыллара. Минньигэстэн минньигэс диэн тугун дьэ билэн тохтуур аат диэн суоҕа.

Ол саҕана Һааска Таалаҕа баара. Убай киһи оннооҕор туттунар, кырабыт дьэ сүрдээх эбит диэн Аанчалаах Аппанаас сөрү диэн сөхпүттэрэ. Буойан туһа суох – буолуох буолбутун кэннэ. Арай:

– Бу оҕону дьоно сүтүктээбэт бэйэкэлэрэ дуу, – диэн биирдэ уол ийэтэ мөҕүттүөх курдук гыммыта.

Биэрэ биэрсийэтинэн кини Хатыҥнаахха этэ. Кыыс кыбыстан хостон быкпата.

– Улахан сарыыссаҕа аһын киллэрэн биэрэбин дуу? – ийэтэ сүгүннүө суох курдуга.

– Маа, эн кыттыһыма. Кэлин, кэлин. Маа, сөп? – Туолук ийэтин албыннаһары сатыыра.

– Чэ, ээх. Бэйэҕит дьыалаҕыт.

Атын кэмҥэ Аанча умайыктана түһүө этэ. Кыра аайы кыйаханан дьикти буолара. Тоҕо эрэ туттуммута, эдэрдэргэ орооһо барбатаҕа. Арай, күрүө намыһахтыы эрин үрдүгэр түспүтэ:

– Сууланан баран олоруохпут дуо, саатар эн хамсаа. Бу от саҕана аны эн биһи таптаһа оонньуубут дуу? Киһи эҥини көрөр. Кыыс бэйэтинэн кэлэн эриллэрэ диэни…

– Чэ-чэ, бүт, Аанча, уоскуй. Эмээхсиннээх оҕонньор оттон хайыахпытый, – Аппанаас Аанчатын бу үйэҕэ ааттаһан кэллэҕэ.

– Оҕо ньээҥкэлиирбит эрэ хааллаҕа… – Аанча эрдэттэн эрэйин булан этэр ити идэтэ этэ.

– Аргыый, чэ, бүт, доҕоор, хата…

– Аны эн үөмэриҥ итээтэҕэ. Сааппат даҕаны. Күтүр көҕүйсээри гынна дуу… – Аанча кыыһырдар да кэбис диэбэт быһыылааҕа.

Көрдөххө көннөрү, уруккуттан уоллуҥу, билиҥҥитэ эр киһитиҥи Аанча бэртээҕэр бэрт буолан баччааҥҥа диэри эн-мин дэһэн олордохторо. Иҥиир дьахтар оттон имиллэҥнээн дьикти буолуо диэххэ.

Хайа муҥун хайҕаһыахтарай, Биэрэ Халдьаайылаабыта. Туола сол Таалатыгар хаалаахтаабыта. Итиччэ чугаһаспыт дьоҥҥо биир-икки көс диэн мэһэй үһү дуо – таптал тугу да билиммэт. Эдэр буолуу бэйэтинэн эрэ да дьол ээ. Баар эбэтэр суох – ыккардынан диэни ыччат билиммэт. Олоҕуҥ сарсыардата саманнык үчүгэй буоллаҕына, олох диэн дьол эрэ эбит. Субу оскуоланы бүтэрэн талбыт үөрэххэр бараары сылдьаҕын, таптыыгын, эйигин эмиэ таптыыллар – барыта табыллан иһэр, тиһиликкэ дьол эрэ тиһиллэр. Олус үчүгэй охсуулаах, бэртэн бэрт бүтэр уһуктаах диэн ким эрдэ сэрэтэн эрэйгэ тэбиэй.

Үчүгэй эрэ үктэллээх үтүөкэн көстүү үлүгэр тыастан үргэн үрэлиннэҕэ ити. Хас бытархайы хат хомуйан, үтүмэн үлтүркэйи төттөрү силимнээн уруккуну ким таҥан биэриэ баарай. Бүтүн бүттэҕэ, кэлимсэ кэһилиннэҕэ.

Тыас үстэ төхтүрүйэн долгуннаммыта тыаттан тыаҕа тарҕанна. Ол кэннэ олоҕунан оонньообуттары күһүҥҥү чуумпу иилээтэ. Туох буолла? Ким ытта? Хаһыытыах айылаах харса суох көстүбэтэ. Тыас таҕыста да тырагыадьыйа үһүө – мэнээк ини. Уолуйбут уолаттар охсуһа сылдьыбыттарын да умуннулар. Таалалартан ким эрэ уолаттары уоскутаары салгыҥҥа ытта ини.

– Һылаабык! Һылааба!!! – халдьаайылар хаһыылара били тыаһы батыһа тыа быыһынан тарҕанна.

Бу алдьархайы!

– Хайа дураак… – таалалартан ким эрэ үөхсэн эрдэҕинэ саба саҥардылар.

– Айдаарыма!

Халдьаайылар хайаларын эрэ төгүрүйэн кэбистилэр. Таалалар саба сүүрэн тиийиэхтэрин хайдах эрэ. Ол да буоллар, атамаанымсыйа сатыыр Айтаал ол дьоҥҥо чугаһаата.

– Хайыыбыт дыа? – анарааҥҥылар киниэхэ эрэ кыһаллыбатылар.

Бу ыксалга оросбуоркалаһа оонньуу сылдьыаҥ дуо.

– Хатыҥнаахха илдьиэххэ, массыына баар дии.

– Бэнсиинэ тиийиэ суоҕа.

– Халдьаайыга…

– Бу да киһи, хайдах төттөрү… Лучше чугастыы Таалаҕа.

– Оннук-оннук, наада буоллаҕына салгыы Хатыҥнаахтатыахтара, – Айтаал дьэ кыттыһар.

Хааны көрбөккө буола сатыыр да, син биир ынырык. Уол тыынар-тыыммат барбах бырдыргыыр. Төбөтө бүтүҥҥэ дылы. Уоннааҕыта бүтүннүү хаан.

– Ыксыахха, уолаттар, хайдах эрэ гынан массыынаҕа туохтуохха…

– Сэрэнэн хайааҥ.

Айтаал мэһэй-таһай эрэ буолуох курдук. Хаан. Барыта хаан. Билиҥҥитэ кинилэртэн ким эрэ ыппыта, алдьархай аанын аспыта өйүгэр өтөн киирэ илик. Һылааба… Хайа Һылааба баҕайыный? Сурах хоту өстүйбэккин, өстөөххүн сирэй билиэхтээххин. Ол сиэринэн, икки нэһилиэктэр син бэйэ-бэйэлэрин көрөн билэллэрэ. Уолу массыынаҕа угар мучумааныгар уоран көрдө – Көстөкүүнэп Һылааба! Бу тухары ол-бу оросбуоркаҕа орооспотох, кыргыһыыга кыттыспатах уол этэ. Биирдэ сылдьыбыта ити баар… Туох иһин? Хайа эрэ Айтаал аччаҥалаан истириэлкэнэн иирдибитин иһин дуо?

– Кимий? Хайдаҕый? – таалалар саллыбыттара ааһан эрэр быһыылаах, киһилэрин ыххайа тоһуйдулар.

– Ээ, били Һылааба, били ким… – Айтаал этиэ буолуо эппэккэ эрэйдэтэлээтэ. – Көстөкүүнэп. Буо-буо, Көстөкүүнэп Һылааба.

– Аа?! Көстөкүүнэп… – Туолук сүрэҕэ «бар» гыннаҕа үһү.

Биэрэ убайа! Бу иэдээни… Хайалара да буоллун – хайдах да эргит иэдээн. Туолукка үс бүк иэдээн. Үчүгэйбит үлтүрүйдэҕэ, ынан кэлбит ыарга үтүрүйтэрдэҕэ ити. Алҕаска дуу, акаарытыгар дуу ким эрэ тарбаҕынан таарыйбытыгар үлүгэр күүс төлө биэрдэҕэ. Кыраттан сылтаан аҕыс айдаан, ааспат араллаан саҕаланнаҕа. Ол диэн, ким эрэ олоҕо сарсыардалаах эрэ буолаары гыннаҕа… Биэрээ! Туолук итэҕэйиминэ дуу, итэҕэйиэн баҕарымына дуу биир сиргэ тэпсэҥнии турда. Таалалар тарҕаһан хаалыахтара дуо – түрүлүөн бөҕөнү тэрийэн баран. Хайаларыгар да иэдээн – халдьаайылар киһилэрэ эчэйдэ, таалалартан ким эрэ холуобунай буруйу оҥордо. Ситинник кыл мүччү түгэҥҥэ барыта тиэрэ эргийэр, түҥнэстэр. Уонна тапталыҥ табыллыыһы дуу, олоҕуҥ олох буолууһу дуу – баар буоллаххына баһыыба.

– Ким да тарҕаспат! – тарҕаһар да санаата суох таалаларга хаһыытыыллар.

Маннык түгэҥҥэ хайаан да милииссийэ наада. Тааланы, Халдьаайыны тутан олоруохтаах учоскуобайдарын хантан куйуурдаан булаллар, дьэ? Биэрээ! Туолугу быыһыах күндү уобарас ол эрэ. Биэрэлэнэн бүттэҕэ… Суох! Кини өссө да итэҕэйбэт, ытарчалыы ылан эрэр ыар кэриҥҥэ бас бэриниэн баҕарбат. Баара-суоҕа охсуһуу этэ. Бу тухары охсуһан-охсуһан кэллэхтэрэ. Ол сэрии үһү дуо, мээнэ, көннөрү. Таах сылдьыахтааҕар, биир кэм биири эрэ утараары. Оттон ити?.. Төттөрү оҕотугар түспүт Туолук өйүгэр баппат быһыы. Оҕо оҕо курдук оонньуу сылдьыбыта баара. Уол оҕо оонньуута барыта охсуһуу. Сэрии, ытыалаһыы, куоталаһыы. Таалаҕа кытары өтөн киирбит «Контр-страйк» курдук. Ким илэ илиитэ-атаҕа барбат өйүнэн айыллыбыт эйгэҕэ дьиикэйдиир. Хааныгар ханан эрэ баар хаанымсах майгы батарбат. Оттон ол кистэммит майгы барыбытыгар баар үһү ээ. Кимиэнэ эрэ ыраах, дьапталҕа анныгар саһан биллэрбэт. Кимиэнэ эрэ үүт-хайаҕас булан үлэҕэ-хамнаска, эҥин үлүһүйүүгэ туһаайыллан туһаҕа тахсар. Кимиэнэ эрэ үлүбүөй үүтүнэн таска тарҕанар, дьаллыкка мэҥэстэн уодаһыннаах күүскэ кубулуйар. Ити кистэлэҥ эньиэргийэни кэмигэр саба тута-тута, үүннээн-тэһииннээн бэйэбитин кытта илдьэ сылдьабыт. Мөлтүү түһэр, сыппаан биэрэр түгэммитигэр онтубут арааска тиэрдиэн, эҥиҥҥэ тэбиэн сөп үһү. Өлөрүөхсүттэр уһулуччу, тосту-туора, оһуобай дьон үһүлэр дуо – биһигинниин биир олоҕунан олорор эмиэ көннөрү дьоннор эбээт. Уһулуччулар суох буолбатахтар – барыга-бары кинилэр бааллар, кинилэр эрэ бастыыллар, онно-манна тарбачыһаллар. Ортотунан олохтоох дьонунан хайдах баҕарар оонньууллар. Кистэлэҥ күүс биһиги хааммытыгар суураллан хааппыла тэҥэ буоллаҕына, кинилэр хааннарын хас хааппылата оннук күүһү илдьэ сылдьар. Киэнийдэр диэн кинилэр. Киэний да араастаах. Арай, ол күүһү түктэригэ туһаайдын, алдьатыыга анаатын? Таҥара быыһаатын талааннаах талабырдьыттартан, оһуобай ороспуойдартан.

Куорат төрөөбүт түүнүгэр Куоста дьукаахтара тиийэн кэллилэр. Эмиэ устудьуоннуохтаах уолаттар. Үһүөн үс аҥыы үөрэниэхтээхтэр. Биһиги киһибит хараҥаҕа суураллан хаалбыттыы атастарыттан араҕан дьиэтигэр сөпкө кэлбитэ. Ол иннигэр быардаммыта да сөп гынар. Онуоха-маныаха диэри быгыалаабакка быар куустан олоро түһүөн наада. Олорон да буолан, сарсыҥҥыттан үөрэнэн көрүө этэ. Хата, Халдьаайыттан кэһии бөҕө кэлбит. Дьоно өссө харчы кыбытан ыыппыттар.

– Ол диэки туох саҥа баар? – дьэ киһилии аһыы олорон Куоста дойдутун сураһар.

– Туох кэлиэй, барыта уруккутунан. Киһи бары куораттаан Халдьаайыга хайдах эрэ. Арай, Дьааскалаах эрэ дьаллаҥалыыллар.

– Ноо, ол дьэппиэк куоракка буолбатах этэ дуо?

– Үөрэҕиттэн үүрүллүбүтэ дии. Быйыл кыайан киирбэтэх.

– Салаага сааһыран да эрдэҕэ.

– Уонна Һылаабалаах бырыыгайдаан дьиктилэр.

– Көстөкүүнэп Һылаабалаах дуо? Һылаабай Һылаабаҥ сытыырхайар уочарата кэллэҕэ.

Ким ханна, хаһан, кимниин охсуспутун эрэ ыатарар дьон буоллулар. Онно даҕаны, манна даҕаны ол айдаана. Эр киһи буолар диэн эмиэ эрэй ээ?

Куостабыт Халдьаайы сахтааҕын курдук үһүө, таҥнардыын-саптардыын, туттардыын-хаптардыын, саҥалыын-иҥэлиин уларыйа охсубут. Куорат олоҕун куоһура диэн итиннэ. Урут көннөрү кэлэ сылдьарыгар Хара Агыраадаттан арахпатаҕа. Киһиҥ билигин Араҕас Агыраада аҕай иһигэр олорор. Быстах кэмҥэ да буоллар. Үөрэҕин бүтэриэр диэри хас агырааданы уларытар? Сарсыарда ким-хайа иннинэ туран суунна-тараанна. Муннугу булбут сэмэй сиэркилэни хал гынна ини – итинтин көрүнэр, мантын көннөрүнэр. Таҥаһын барытын да кэтэн көрдө быһыылаах. Маҥнайгы күн быһаарар оруоллаах. Маҥнай хайдах көстөҕүн да, оннук ылыныахтара. Кэлин баҕар хайдах да кэбилэн. Куостабыт муру-муодунай – көстүүмэ саҥа, куурката саҥа. Туга барыта. Бэйэтин-бэйэтэ атыҥырыах курдук. Үөрэнэрбит да эрдэтэ бэрт ээ – аҕыстан буола-буола. Нэһиилэ айгыстан күн ортото күөрэйэр бэйэтэ дьэ хайыыр. Туох бэйэлээх кымньыылаан сарсыарда аайы туруоруох муҥай. Бэлэмҥэ сылдьыбыт бэдик эмискэ устудьуон буолбута хайдах эрэ. Атыттара туруохтарыгар диэри киһибит ох курдук оҥостон бүттэ. Дьиҥнээх курдук. Ол «дьиҥнээх» устудьуоммут иһин арыйан көрбөттөр ини. Оччоҕо син барсымалаһыыһы.

Тиийэн курууппатын булумуна син өр булумахтанна. Үөрэнэр дьиэлэрэ да улахана. Устудьуон аччык аҥаардаах олоҕо саҕаланнаҕа ити. Биэс сыл үөрэниэххэ диэтэххэ уһун суруок. Хайалара биэтэккэ тиийэр, төһөлөрө чыыскаланан үөрэҕэ суохтар үөрдэрин хаҥатар?

Биһиги киһибит ол туһунан оройдотууһу дуо – үйэтин тухары манна уйаламмыт курдук чолохочуҥнуур. Курууппатын чуо булан ылла диэтэҕиҥ. Торуой суортаахтар түһүлгэлэрэ үһү. Тоҕо диэҥ – босхо үөрэнээччилэр бөрүөт сылдьаллар, төлөөн киирбиттэр туоратыллаллар эбит. Оннооҕор учуобунньук уларсарыҥ уустуктардаах үһү. Кэм биһи буолан иһиэхпит. Истипиэндьийэ туһунан этэ да барыллыбат. Ороскуоттаах оҕо буолсу. Биир күн үөрэннэ. Иккис күнэ үүннэ. Ол тухары үөрэх эрэ айдаана. Бэйэ-бэйэлэрин кытта син билсэн, ким кими кытары ыксалаһара быһаарыллан, улам судургутуйан истэ. Киһибит өссө үлүгэр үөрэхтэн быыс булан харчыны баһан ылаары үлэ көрдөнөр. Биллэрии биэрдэ эҥин. Устудьуонун, бэҕэһээҥҥи бэдигин биллилэр да куруусчутунан да ылыахтарын баҕарбаттар. Оннооҕор буолуохтары бырапыыскалара суох диэн чыыскалаан иһэллэр. Бырапыыската суох куоракка дьаакырданара дьэ кытаанах. Бырапыыскаланыаҥ иһин дьиэҥ суох, дьиэлэниэҥ иһин үлэҥ суох, үлэлиэҥ иһин бырапыыскаҥ суох – ити эргиир иһигэр хаайтарбыт эрэ илэ мэнээк. Ол эрээри биһиги киһибитигэр биир бэрт үлэ көһүннэ. Ахыраанньык, бэрээдэги көрөөччү, оҕо дьон оройдорун алларааччы миэстэтэ. Бэйэтэ үөрэнэр сиригэр оннук кэбилэннэҕинэ:

– Косякка киирдэҕим ол дии, – дии охсор Куоста.

Биллэрии сыһыарааччы миэстэтиттэн эмиэ матта. Бииргэ олорооччулара бэйэтин курдук бэдиктэр. Халдьаайы курдук ыраахтан соһон аҕалбыт астарын да кыайан астанымына иэдэйдилэр.

– Кыыс наада, кыыс, – дэһэллэр аччыктыы түһэн баран.

Кинилэргэ таах хамныах көстөрө дөбөҥө бэрт ээ. Таах да бэлэм хааталаах ыччаттары кэбис диэхтэрэ суоҕа, баҕар. Биһиги дьоммут бакаа кэнспирээссийэлэнэ сылдьаллар. Атын сиргэ аарыыллар, атын дьиэни буулууллар. Иччитэх даача эрэ буолунай. Ол аайы харчы хаҥаан иһииһи дуо – мэлийэллэрэ бу кэллэ.