Труды VII Республиканской научно-практической online-конференции «Образование XXI века: проблемы, тенденции и перспективы»

Труды VII Республиканской научно-практической online-конференции «Образование XXI века: проблемы, тенденции и перспективы»

Составитель Николай Лустов

© Николай Лустов, составитель, 2024

ISBN 978-5-0065-0479-0

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

ВСТУПЛЕНИЕ

Сборник VII Республиканской научно-практической online конференции «Образование XXI века: проблемы, тенденции и перспективы», создан на базе Дистанционного образовательного портала «Евразийская наука». Дистанционный образовательный портал «Евразийская наука» – сетевая многофункциональная открытая площадка, созданная для педагогов, воспитателей, школьников, студентов и магистрантов. Миссия портала – повышение профессионального мастерства педагогов и обучающихся, доступности удовлетворения их запросов и ожиданий на основе использования разнообразных форм и технологий сетевых изданий. Дистанционный образовательный портал «Евразийская наука» является средством массовой информации в сфере образования (Свидетельство о постановке на учет, переучет периодического печатного издания, информационного агентства и сетевого издания №17367-СИ выдано 22.11.2018 г. Комитетом информации Министерства информации и коммуникаций Республики Казахстан).

Абдырахимова А. Н., Макашкулова Г. Б.

ҚАҚТЫҒЫС КЕЗІНДЕГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚОРҒАНУДЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

(М.Х.Дулати атындағы Тараз университеті)

Аннотация: Мақалада тұлғаның жағымсыз тәжірибелерінен, ішкі конфликтілерінен, қорқынышынан қорғанудың ерекшеліктері қарастырылады. Адам психикасының стресске, жағымсыз эмоцияларға қарсы тұруға бағытталған механизмдер жиынтығы сипатталады. Тұлғаның эмоцияларын, ойларын және мінез-құлқын реттеуге көмектесетін тетіктер талданады.

Түйін сөздер: психологиялық қорғану, проекция, рационализация, репрессия, интеллектуализация, стресс.

Аннотация: В статье рассматриваются особенности защиты личности от негативных переживаний, внутренних конфликтов, страхов. Характеризуется совокупность механизмов психики человека, направленных на противодействие стрессам, негативным эмоциям. Анализируются механизмы, которые помогают регулировать эмоции, мысли и поведение человека.

Ключевые слова: психологическая защита, проекция, рационализация, подавление, интеллектуализация, стресс.

Annotation: The article discusses the features of protecting a person from negative experiences, internal conflicts, and fears. The set of mechanisms of the human psyche aimed at countering stress and negative emotions is characterized. The mechanisms that help regulate human emotions, thoughts and behavior are analyzed.

Keywords: psychological protection, projection, rationalization, suppression, intellectualization, stress.

1936 жылы «Психология және қорғану механизмдері» атты А. Фрейдтің еңбегі жарық шықты. Психологиялық қорғану механизмдері және олардың бала тұлғасын дамытудағы рөлі туралы идеялар уақыттың күшіне бағынбады. Осы еңбекпен таныс психологтар, ұстаздар, дәрігерлер практикалық психологияның саласы-балалар психоанализін ашатыны анық. Қақтығыс кезіндегі психологиялық қорғану — бұл тұлғаны қиын жағдайда туындайтын шамадан тыс стресстен және ішкі қақтығыстардан қорғайтын бейсаналық механизмдер жүйесі. Бұл механизмдер жағымсыз эмоциялардың әсерін азайтуға және эмоционалды тепе-теңдікті уақытша сақтауға мүмкіндік береді. Алайда, қысқа мерзімді пайдасына қарамастан, психологиялық қорғану конфликтіні сындарлы шешуге және өзін-өзі тануға кедергі келтіруі мүмкін [1].

Психологиялық қорғану механизмдеріне бас тарту, проекция, рационализация, регрессия, интеллектуализация жатады. Бас тарту- адам шындықтың жағымсыз фактілерін мойындаудан бас тартатын қарапайым қорғану механизмі. Қақтығыста бас тарту мәселенің нақты ауырлығын, шиеленістің өзінің эмоционалды жағдайына әсерін қабылдағысы келмеуі ретінде көрінеді. Тәсіл адамға жарақаттан аулақ болуға көмектеседі, мерзімді перспективада мәселені нашарлатуы мүмкін. Проекция-өзінің жағымсыз қасиетін, эмоциясын немесе мотивін басқа адамдарға беру. Бұл сезімнің өзінен шыққанын білмей, жанжал жағдайында адам қарсыласын агрессия немесе өзімшілдік үшін кінәлауы мүмкін. Проекция ішкі шиеленісті азайтады, бірақ жағдайды қабылдауды бұрмалайды. Рационализация адамның шындыққа сәйкес келмесе де, мінезіне логикалық және ақылға қонымды түсініктемелер табуынан көрінеді. Өзін ақтау арқылы кінә, ұят сезімін жеңілдетуге көмектеседі, көпшілігінде өзін айыптаудан аулақ болу үшін қолданылады. Репрессия-бұл жарақаттанған ойлар мен эмоцияларды бейсаналыққа бағыттаған процесс. Қақтығыс жағдайында репрессия жанжалға байланысты жағымсыз естелік пен сезімді ұмытуға немесе басуға мүмкіндік береді, бұл стрессті уақытша төмендетеді. Бірақ мәселе шешілмейді, тек оның көрінісін кешіктіреді. Интеллектуализация- адам жағдайды ұтымды, объективті талдауға назар аудара отырып, жанжалға эмоционалды араласудан аулақ болуға тырысады. Адамды өз эмоциясынан алшақтатады, жанжалдың негізгі себептерін түсінуді қиындатады [2].

Психологиялық қорғану — бұл санада стрессті жеңу және өзімшілдікті қорғау үшін қолданатын механизм. Бұл механизм оң немесе теріс болуы мүмкін, мәселен оң механизмдерге өзін-өзі растау, өзін-өзі алдау, ал теріс механизмдерге регрессия мен диссоциация жатады. Психологиялық қорғану қақтығыс жағдайында эмоционалды тұрақтылықты сақтауда маңызды рөл атқарады. Бұл эмоционалды дағдарысты уақытша болдырмауға мүмкіндік береді, адамның өзін-өзі бағалауы мен өзіне деген сенімділігін сақтауға көмектеседі. Алайда, бұл механизмдерге шамадан тыс тәуелділік шындықты қабылдаудың бұрмалануына әкелуі, қақтығысты шешуді және тұлғаның одан әрі дамуын қиындатуы мүмкін.

Психологиялық қорғанудың артықшылықтары мазасыздық пен стресстің тез төмендеуі, психикалық тұрақтылықты уақытша сақтау, тұлғаны жанжалдың жойқын әсерінен қорғау болса, кемшіліктері нақты мәселені елемеу, жағдайды қабылдаудың бұрмалануы, жанжалды сындарлы шешудің қиындығы б. т. Конфликт кезіндегі психологиялық қорғану адамға эмоционалды стрессті жеңуге және психикалық денсаулықты сақтауға көмектесетін әртүрлі стратегиялар мен әдістерді қамтиды, олардың негізгі аспектілері: сенімді адаммен сөйлесу, медитация және терең тыныс алу, дене белсенділігі, позитивті ойлау, шекараларды белгілеу, өзін-өзі дамыту [3].

Конфликт кезінде психологиялық қорғанудың эмоцияларды түсінудегі рөлі:

1. Эмоциялар күнделігін жүргізу- түрлі сезімдерді және оларды тудыратын жағдайларды жазу арқылы триггерлерді анықтауға және эмоционалды реакцияларды жақсы түсінуге болады.

2. Эмоционалды зейін- эмоцияны басу орнына оны анықтауға, атауға үйрену.

3.Қарым-қатынас дағдыларын дамыту- белсенді тыңдау арқылы әңгімелесушіні тыңдау, оны түсінетіндігін көрсету.

4. «Мен-хабарламалар» – айыптау орнына өз сезімдері мен қажеттілігін білдіру үшін «меннен» басталатын әрекеттерді қолдану.

5. Медитация және релаксация- тұрақты медитация тәжірибесі өзін-өзі бақылау қабілетін жақсартуға және стресс деңгейін төмендетуге көмектеседі.

6. Тыныс алуды бақылау- терең және баяу тыныс алу стресстік жағдайларда тыныштандыруға көмектеседі.

7. Ойлаудың икемділігі- еркін бейімделуге ұмтылу, конфликтіні шешудің көп жолы бар екенін түсініп, түрлі тәсілдерді қолдануға дайын болу.

8. Мәселелерді шешу- айыптауға емес, шешімдерді табуға назар аудару, жағдайдан шығудың ықтимал жолын бірлесіп талқылау шиеленісті азайтуға көмектеседі.

9. Әлеуметтік қолдау- достардан, туыстардан, әріптестерден көмек сұрау, кейде сырттағылар жаңа идея ұсынып, моральдық тұрғыдан қолдау көрсете алады.

10. Кәсіби көмек- егер конфликт ұзаққа созылатын және күрделі болса, психологқа немесе кеңесшіге жүгіну. Бұл стратегиялар шиеленістермен дұрыс күресуге және психологиялық ахуалды қорғауға көмектеседі. Қақтығыстар өмірдің табиғи бөлігі екенін және оларды сындарлы түрде шеше білу адамды күшті және ақылды ететінін есте ұстаған жөн [4].

Қақтығыс кезіндегі психологиялық қорғану механизмдері адамның эмоционалдық күйі мен психологиялық денсаулығына әсер етеді. Өз қорғану механизмдерін түсіну және конструктивті қақтығыс шешу дағдыларын дамыту қарым-қатынастарды жақсартуға және эмоционалдық әл-ауқатты нығайтуға көмектеседі. Қақтығыс кезіндегі психологиялық қорғану- адамның ішкі жан дүниесін күйзелістен және стресс жағдайларынан қорғауға бағытталған бейсаналы механизмдер жиынтығы. Бұл механизмдер қақтығыстар кезінде адамның өзін-өзі сақтап қалуына және қиындықтарды жеңілдетуге мүмкіндік береді. Алайда, олар кейде шынайы мәселелерден қашып, қақтығысты ұзартуы немесе оны шешуді қиындатуы мүмкін [5].

Қорғану механизмдерін тиімді пайдалану үшін адам өзінің эмоционалды реакцияларын түсініп, оларды қабылдауы қажет. Қақтығыстарды тиімді шешу үшін ашық коммуникация, өзара түсіністік және компромистік шешімдер табу маңызды. Психологиялық қорғану механизмдерін шамадан тыс пайдалану ұзақ мерзімді перспективаларда қақтығыстарды шешуді қиындатуы мүмкін, сондықтан оларды дұрыс басқара білу – ол қарым-қатынасты жақсартудың және қақтығыстарды тиімді шешудің маңызды факторы болып табылады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Набиуллина, Р. Р. Механизмы психологической защиты и совладания со стрессом. Учебное пособие / Р. Р. Набиуллина. – Казань, 2013.

2. Арестова, О. Н. Индивидуальные особенности функционирования защитных механизмов // Вестник МГУ. Сер. 14. Психология. 2014. №1. С. 20—29.

3. Козырев Г. И. Основы конфликтологии: учебник. М.: ИД «ФОРУМ»: ИНФРА-М, 2007. – 320 с.

4. Дмитриев А. В. Конфликтология: Учебное пособие. М.: Гардарики, 2001.-320

5. Налчаджян А. А. Психологическая адаптация: механизмы и стратегии/ А. А. Налчаджян. —2-е изд., перераб. и доп. – М.:Эксмо, 2010. —368 с.

Абдырахимова А. Н., Махашова П. М.

(г. Тараз, Казахстан)

УДК 378.1:159.9

ПРОФИЛАКТИКА СТРЕССА И ЭМОЦИОНАЛЬНОГО ВЫГОРАНИЯ У УЧАЩИХСЯ: РОЛЬ ПЕДАГОГОВ И ПСИХОЛОГОВ

В данной работе рассматриваются основные причины стресса и эмоционального выгорания, а также методы их профилактики. Стресс и эмоциональное выгорание являются актуальными проблемами современного общества, особенно в условиях повышенных нагрузок и быстрого темпа жизни. Эти явления могут существенно влиять на здоровье и эффективность как профессиональной, так и личной жизни человека.

Ключевые слова: стресс, эмоциональное выгорание, профилактика, ароматерпия, эффект.

This paper examines the main causes of stress and emotional burnout, as well as methods of their prevention. Stress and emotional burnout are urgent problems of modern society, especially in conditions of increased stress and a fast pace of life. These phenomena can significantly affect the health and effectiveness of both a person’s professional and personal life.

Keywords: stress, emotional burnout, prevention, aromatherapy, effect.

Введение. Президент Казахстана Касым-Жомарт Токаев подчеркивает важность профилактики стресса и выгорания, особенно среди врачей и учителей. С 2020 года он поддерживает повышение зарплат и улучшение условий труда для этих специалистов, чтобы снизить нагрузку и укрепить их благосостояние. Также глава страны продвигает принципы «слышащего государства», чтобы создать безопасную и открытую среду, способствующую эмоциональному благополучию граждан.

Данная статья посвящена проблеме стресса и эмоционального выгорания у учащихся, которая становится все более актуальной в современном образовательном пространстве. Обучающиеся сталкиваются со множеством вызывающих стресс факторов, что ведет к возникновению эмоционального выгорания. Роль педагогов и психологов в данной ситуации становится критически важной для создания благоприятной учебной среды и оказания профилактической помощи учащимся.

Так же стоит отметить, что на сегодняшний день актуальность проблемы стресса и эмоционального выгорания у учащихся обусловлена кардинальными изменениями в образовательной системе, социокультурным контекстом и значительным ростом требований по отношению к учащимся. Следственно после столь большой нагрузки у учащихся их эмоциональное состояние непосредственно влияет на их обучение, поэтому важно понимать, каким образом данные проблемы могут повлиять на академическую успеваемость и психологическое здоровье учащихся [1].

Стресс – это реакция организма на внешние или внутренние раздражители, которые вызывают напряжение и дискомфорт. А также нужно подметить, что стресс возникает не только от самого стрессора, но и от восприятия и оценки ситуации. Уровень стресса зависит от того, как человек интерпретирует ситуацию и какие ресурсы считает доступными для ее преодоления. Длительный стресс приводит человека к эмоциональному выгоранию. Подобная реакция организма проходит через определенные стадии, то есть это – реакция на стрессор, адаптация организма, и длительное воздействие стрессора [2].

Эмоциональное выгорание – это вид эмоционально, психической, а также физиологической усталости и истощенности у человека. Это состояние возникает у человека в результате достаточно длительного стресса, что приводит к снижению интересов, нехватки энергии, отсутсвие позитивного мышления, теряется способность к пониманию и испытыванию эмоций, к осознанию смысла своих действий, снижению жизнирадостности, апатии, снижению качества работы, дни кажутся однообразными. Эмоциональное выгорание может привести к деперсонализации при котором человек делает что-то из-за того, что нужно, а не из-за того, что хочется. У человека пропадает понятия личных границ между работой и семьей. И из-за отсутсвия психологического отдыха возникает эмоциональное выгорание [3].

Основная часть. В наше время проблема стресса и эмоционального выгорания стала крайне актуальной из-за динамичных изменений в обществе. Интенсивный ритм жизни, растущие требования к эффективности и высокие ожидания, предъявляемые к людям в личной и профессиональной сфере, создают значительное психологическое давление.

Влияние стресса и выгорания сказывается не только на психическом и физическом состоянии отдельного человека, но и на экономике и социальной стабильности. Согласно данным ВОЗ, повышенные уровни стресса и психоэмоционального напряжения увеличивают риск хронических заболеваний и приводят к значительным экономическим потерям, связанным со снижением производительности и частыми больничными. В условиях пандемии эти проблемы стали еще более заметными: из-за длительного стресса и изоляции многие столкнулись с тревожными и депрессивными состояниями, что подчеркнуло необходимость создания систем поддержки психического здоровья и профилактических программ. В связи с этим формирование стратегий для управления стрессом и предотвращения эмоционального выгорания становится значимой задачей для исследователей, организаций и государственных структур. Только комплексный подход, сочетающий личные методы преодоления стресса и поддержку на уровне компаний и социальных институтов, может способствовать повышению устойчивости к эмоциональному напряжению и улучшению общего благополучия в обществе.

Профилактика стресса и эмоционального выгорания – это важный элемент здорового образа жизни. Своевременное применение профилактических мер позволяет избежать серьезных проблем со здоровьем и сохранить высокую работоспособность. Развитие навыков управления эмоциями, организация времени и создание благоприятной рабочей среды играют ключевую роль в снижении уровня стресса и предотвращении выгорания. А так же стоит отметить, что своевременное предотвращение стресса и эмоционального может помочь от хронического эмоционального истощения [4].

Способы профилактики стресса и эмоционального выгорания [5].

Управление временем. Одним из ключевых способов профилактики стресса является эффективное управление временем. Планирование задач, приоритизация дел, умение сказать «нет» ненужным обязанностям помогают снизить стрессовую нагрузку.

Физическая активность. Регулярные физические упражнения способствуют улучшению общего состояния организма и помогают справляться со стрессом. Это могут быть прогулки на свежем воздухе, йога, плавание или любые другие виды активности, которые приносят удовольствие.

Техники релаксации. Медитация, глубокое дыхание, прогрессивная мышечная релаксация и визуализация — эффективные методы снижения стресса и напряжения.

Заключение. Педагоги и психологи играют важную роль в профилактике стресса и эмоционального выгорания у учащихся, которые в свою очередь обеспечивают поддержку, обучают техникам самопомощи и создают благоприятную атмосферу.

Профилактика стресса и способность управлять эмоциями важны для поддержания психического здоровья. Эффективные стратегии могут помочь предотвратить возникновение эмоционального выгорания и сохранить продуктивность и психологическое благополучие.

Вышеперчисленные меры позволяют не только предотвращать стресс и эмоциональное выгорание, но и способствуют общему улучшению психологического климата в образовательной среде.

Список использованных источников

1. Психология стресса и методы его профилактики: учебно-методическое пособие / Авт.-сост. – ст. преп. В. Р. Бильданова, доц. Г. К. Бисерова, доц. Г. Р. Шагивалеева. – Елабуга: Издательство ЕИ КФУ, 2015. – 142 с.

2. Психология стресса: теория и практика [Электронный ресурс]: учебнометодическое пособие / М. Л. Мельникова; Урал. гос. пед. ун-т; науч. ред. Л. А. Максимова. – Электрон. дан. – Екатеринбург: [б. и.], 2018. – 1 электрон. опт. диск (CD-ROM).

3. Синдром эмоционального выгорания специалиста: монография / Е. И. Чердымова, Е. Л. Чернышова, В. Я. Мачнев. – Самара: Изд-во Самарского университета, 2019. – 124 с.

4. Профилактика синдрома эмоционального выгорания: учебное пособие [Электронный ресурс]. – Электрон. дан. / Краснояр. гос. пед. ун-т им. В. П. Астафьева. – Красноярск, 2013.

5. Кутбиддинова, Р. А. Психология стресса (виды стрессовых состояний, диагностика, методы саморегуляции): учебнометодическое пособие / Р. А. Кутбиддинова. – Южно-Сахалинск: СахГУ, 2019. – 124 с.

Абильдаева Г. Ж.

ЖАС МАМАНДАРДЫҢ КӘСІБИ ІС-ӘРЕКЕТКЕ БЕЙІМДЕЛУ ЕРЕШЕЛІКТЕРІ МЕН ЕҢБЕК ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ

(Жамбыл облысы, Жуалы ауданы №25 Ақтөбе тірек мектебі (ресурстық орталық))

Қазіргі таңда қоғамдағы өрлеу әрбір маман иесіне өз ісінің шебері болуды талап етеді. Бүгінде еңбек іс – әрекеті саласында жүргізілетін психологиялық зерттеулердің өзектілігі еш күмән тудырмайды. Өндіріс жағдайларындағы қарым – қатынас процестерінің анықталған заңдылықтар өнімділікті көтеру және еңбекті оптимизациялау міндеттерін шешуге үлес қосады.

Адам іс-әрекетінің алғашқы тарихи түрі – еңбек болып табылады. Адамның басты ерекшеліктерінің бірі – адамның еңбекке қабілеттілігі, ал кез келген еңбек түрі іс-әрекет болып табылады. Іс-әрекет – адамның қоршаған ортаға деген белсенді қатынасының бір формасы немесе қоршаған орта мен субьектінің өзара қатынасының динамикалық жүйесі. Адамның іс-әрекеті – күрделі құбылыс [1]. Белгілі бір өнім адам іс-әрекетінің нәтижесі болып табылады. Адам, еңбектің қай түрімен айналысса да, өмірге ең алдымен қайраткер, іскер және жасампаз болып келеді. Оның арнайы әрекеті еңбекте, еңбек іс-әрекетінің актісі түрінде қалыптасады. Белгілі бір қоғамдық функцияларды атқаратын әрекеттерінің жиынтығы еңбек әрекетінің белгілі бір түрін құрайды.

Еңбек дегеніміз – адамдардың материалдық және рухани қажетін қанағаттандыратын қоғамдық пайдалы өнім өндіруге бағытталған іс-әрекет. Еңбек өнімдерін жасауға қатынасу арқылы адам өмір сүріп отырған өндірістік қатынастар жүйесіне араласады. Бұл екі фактор еңбек әрекетіне көзқарас пен еңбек мотивін қалыптастырады. Адамды еңбекте жоғары көрсеткіштерге жетуге жетелейтін себептер өмір сүріп отырған өндірістік қатынастарға тікелей байланысты. Адамдардың екбекке құлшынуы тек қана жеке мүддеден тумайды, сонымен қатар қоғам мүддесін ойлаудан тұрады. Сонымен қатар адамның екке деген ынтасы оның жаңа еңбекке араласуындағы бейімделуі. «Кәсіби адаптация», – бұл жұмысқа жаңа түскен адамның өз ортасына біртіндеп төселіп, бейімделуі. Төселудің алғашқы кезеңі өндірістік практика кезінде, негізгі жағы нақты жұмыс үстінде жүзеге асады [2].

Мамандық таңдауда Ж. Аймауытов қазақ жастарына мамандықтың жаманы жоқ, бірақ, мұның кез келгеніне икемділік қажет, бұл жәй күнелту, тамақ, асыраудың ғана жолы емес, үлкен өнерді, зор шеберлікті қажет ететін процесс екендігін ерекше сипаттаған.

Американ зерттеушісі Ф. Парсонс мамандықты дұрыс таңдау үшін ең алдымен өзі және өзінің қабілеті туралы толық білу керек екендігіне ерекше мән берген.

Тұлға және мамандық таңдау қатынасы туралы В.Д.Шадриков, Т.В.Кудрявцев, К.А.Абульханова-Славская, Ю.П.Поваренков, Б.Г.Ананьев Е. А.Климов еңбектернде жалпы еңбек іс-әрекеті, оның тұлға дамуына, жеке қасиеттеріне тизінетін ықпалы қарастырылған.

З. Фрейд бойынша, еңбек адам өмірін құрайды және мәнді етеді. Еңбек іс-әрекетінде адам өзі үшін қолайлы қызмет атқарады, себебі ол ақиқат өмірге бейімделуге және үйренуге мүмкіндік жасайды. Сөйтіп адам есеюге ұмтылыс жасайды. Оның ойынша, адамдар көп уақытын еңбек іс-әрекетіне жұмсаса, адам бойындағы қуат жасырын түрде қалып, махаббат пен жеке белсенділікке аз қуат қалады.

Әр маман өзінің жұмысында кәсіби бейімділігімен байланысын еске түсіруге болады. Жаңа оқу бітіріп келген жас маман орташа есеппен жаңа жұмыс орынына 6 айдан 3 жылға дейін үйренеді. Сол уақытта жас маманның кәсіби бейімделуі процесін жандандыруға және жеңілдетуге қалай болады? Ең алдымен өзін жақсы басқара алатын адам ғана жақсы маман болады.

Кез келген менеджер үшін жұмыскерлердің еңбек нәтижесі және қанағаттануы оның қабілетімен ғана емес, сонымен қатар жеке тұлғалық мінездемесіне де байланысты деген пікірмен кейбір психологтар келіспеуі де мүмкін. Шынында да, көбі таңдалғаннан маманның жеке тұлғасы туралы «Сен – бұл сенің жасаған нәрселерің» деп айта алады.

Жұмысқа шықпаған күндерінің саны, өнімділік, еңбекке құлшыну, өтірік айту, тб. өлшемдер тек ұйымдастыратын факторлар (жекелік стилі және корпоративті мәдениет) қызметтері ретінде қарастырылып қана қоймай, сонымен қатар жұмыскерлердің мінездемелеріне тәуелді келеді. Жеке тұлғалық мінездемелер мен мамандық таңдау, еңбек мотивациясы, өнімділік, жұмыспен қанағаттанушылық, жұмысқа байланысты стресс, сонымен бірге жұмысқа келмеген күндер, өндірістен жарақат алушылық, т.б. әдебиеттер жеткілікті болса да оның көмегі әркелкі. Соңғы уақытта мамандық өзгерту, жаңа еңбек әрекетіне бейімделудегі қиындықтар, жұмыстағы деңгейі, оқыту нәтижесі сияқты жеке тұлғалық қасиеттермен және факторлармен байланысты екені кездеседі.

Еңбек әрекетінің барлық бөліктері оның соңғы бөлігіне, оның қорытынды нәтижесіне, бағынатындықтан еңбек іс-әрекетінің мотивациясына арнайы сипат беріледі: іс-әрекет мақсаты оның өзі емес, оның өнімі болып табылады. Адамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын барлық заттарды бір адам ғана өндірмейді, сондықтан адамның іс-әрекетінің мотиві болып оның әрекетінің өнімі емес, басқа адамдар іс-әрекетінің өнімі, қоғамдық іс-әрекеттің өнімі саналады. Еңбекте еңбек техникасы ғана емес, адамның еңдекке қатынасы да маңызды болады. Міне, осы адамның еңбек әрекетінің негізгі мотивтерін құрайды.

Адам іс-әрекетінің жүйесінде ерекше орын алатыны – бұл еңбек. Еңбектің арқасында адам қазіргі заманғы қоғамды, материалдық және рухани мәдениетті құрды, өмір жағдайын жақсартты. Осымен өзіне шексіз дамуға мол мүмкіндіктерді ашты. Еңбек құралдарын жасау және оларды жетілдіру ең әуелі еңбекпен байланысты. Олар өз алдына еңбек өнімділігінің, ғылымның дамуының, өндірістік өнімнің, техникалық пен көркем шығармашылықтың артуының факторы болды. Адам іс-әрекеті – ол өте күрделі көп қырлы құбылыс.

Еңбек ету – өзіңді әрекетте көрсету. Еңбекте де, адамның шынайы іс-әрекетіндегі сияқты оның тұлғасының барлық жақтары мен көрінестері қатысады. Әрбір еңбек өзіндік күрделі техникасы болады және оны меңгеру қажет. Сондықтан білім мен дағды еңбекте маңызды рөл атқарады. Білім мен дағды болмаса, ешқандай еңбек болмайды [3].

Еңбек үстінде адам қоғамға қажетті материалдық игіліктерді өндірумен бірге өзінің психологиялық қасиеттерінің жақсы жақтарын қалыптастырады. Еңбек үстінде өзіне – өзі қызмет ету қабілеті, тәжірибелік іскерлігі, дербестігі, икемділігі, қарым – қатынас ережелері, ынтасы мен тапқырлығы шыңдала түседі.

Ғылымда жалыпй кәсіби іс-әрекеттің жетекші түрі деген ұғым бар. Белгілі бір жас кезеңіндегі бала психикасында, оның психикалық үрдістерінде және тұлғаның психикалық қасиеттерінде басты, маңызды өзгерістер тудыратын іс-әрекет түрін жетекші дейміз. Еңбек психологиясы – еңбек іс-әрекетінің нақты нысандарының және адамның еңбекке деген көзқарасының қалыптасуының психологиялық заңдылықтарын зерттейтін ғылым. Еңбек психологиясының обьектісі – индивидтің өндірістік жағдайларындағы және оның жұмыс күшін ұдайы өндіру жағдайларындағы әрекеті. Еңбек іс-әрекетінің ерекшеліктері төмендегі мәселелер қарастырады: