Шерлок Холмс ва доктор Уотсоннинг саргузаштлари

– Мен таажжубдаман, мистер Холмс. Ахир жиноят тонгги соат учда содир бўлган-ку! Сиз Лондонда туриб бунинг дарагини қандай эшитдингиз-у, қандай қилиб мен билан бир вақтда бу ерга етиб келишга улгурдингиз?

– Мен Хилтонни фалокатдан огоҳлантиргани келган эдим.

– Бундан чиқди, сизда биз билмаган маълумотлар бор экан-да. Кўпчиликнинг фикрига қараганда, эр-хотин жуда тотув яшашар экан.

– Менда фақат раққос одамчалардан олинган маълумотлар бор, холос, – деди Холмс. – Бу ҳақда кейин сўзлаб бераман. Мен кечикиб келдим, фожианинг олдини ололмадим… Ҳай, илож қанча: бас, шундай экан, мен билган маълумотларнинг адолатли ҳукм чиқаришга ёрдам беришини истайман. Сиз тергов олиб боришда менга ҳамдам бўласизми? Ёки ўзим мустақил иш олиб борганимни маъқул кўрасизми?

– Сиз билан бирга ишлаш мен учун улкан бахт, мистер Холмс, – самимият билан жавоб қилди инспектор.

– Ундай бўлса, ҳозирнинг ўзида гувоҳларнинг маълумотини эшитсам ҳамда жиноят содир бўлган ерни кўрсам девдим.

Инспектор Мартин фаросатли одам экан: ишни қандай олиб боришни дўстимнинг ўзига қўйиб берди. Ўзи эса Холмснинг хатти-ҳаракатини диққат бўлиб кузатиш билан чекланди. Ҳозиргина миссис Хилтон Кьюбиттнинг хонасидан чиққан шу ерлик врач, оппоқ соқолли қария, аёлнинг аҳволи оғир, аммо тирик қолишига умид бор, шунга қарамай, ҳали-бери ҳушига келмайди, чунки ўқ унинг миясини ялаб ўтган, деб хабар қилди. Миссис ўзиниўзи отибдими ё бошқа одам отган ўқдан яраланганми, деб берилган саволга врач аниқ жавоб айта олмади, ҳарқалай, ўқ жуда яқин масофадан отилгани аниқ эди. Хонада фақат битта револьвер топилган; унинг иккала қувури ҳам бўш экан. Мистер Хилтон Кьюбитт юрагига теккан ўқдан ўлган. У олдин хотинини отиб, сўнг ўзини ўлдирган деб фараз қилиш ҳам, аксинча, жиноятчи хотин бўлган дейиш ҳам мумкин эди, чунки револьвер икковидан бир хил масофадаги ерда ётган эди.

– Ўликка текканингиз йўқми? – деб сўради Холмс.

– Йўқ. Биз фақат ледини у ердан кўтариб олиб чиқиб кетдик. Зеро, уни бундай вазиятда қолдира ололмадик.

– Бу ерга келганингизга кўп бўлдими, доктор?

– Тонгги соат тўртдан бери шу ердаман.

– Сиздан бошқа яна ҳеч ким келдими?

– Ҳа, констебль келиб кетди.

– Бу ерда бирон нарсани жойидан қўзғатдингизми?

– Йўқ.

– Тўғри қилгансиз. Сизни ким чақирди бу ерга?

– Уй ходимаси Сондерс.

– Биринчи бўлиб фожиани сезган ўша эканми?

– У билан ошпаз хотин – миссис Кинг.

– Улар ҳозир қаерда?

– Ошхонада бўлишса керак.

– Ундай бўлса, биринчи навбатда шу икки аёлнинг гапини эшитамиз.

Деворларига эман тахтаси қопланган, деразалари баланд, қадимий зал тергов хонасига айланди. Холмс эскича бичимдаги каттакон креслога ўтирди; унинг чеҳраси бадқаҳр, нигоҳлари қатъий эди. Кўзлари ўзи ўлимдан асраб қололмаган одам учун ҳеч бўлмаса энди ўч олиш мақсадида жонидан кечишга ҳам тайёр эканлигини айтиб турар эди. Бизнинг бу антиқа жамоада мендан ташқари яна олифта инспектор Мартин, мўйсафид қишлоқ врачи ва шу ерлик овсарнамо полисмен бор эди.

Иккала аёл берган маълумот аниқ ва ўхшаш эди. Улар ўқ овозидан уйғониб кетишган; орадан бир дақиқа ўтар-ўтмас иккинчи ўқ овозини эшитишган. Уларнинг ётоқхоналари ёнма-ён экан, шунда миссис Кинг Сондерсникига югуриб кирибди. Икковлари зинадан бирга тушишибди. Кабинет эшиги очиқ, столда шам ёниб турган экан. Уй соҳиби хона ўртасида юзтубан ётганмиш. У ўлган экан. Дераза олдида унинг хотини бошини деворга тираганча жон талвасасида тўлғанаётган экан. Унинг жароҳати оғир – бир юзи қопқора қонга бўялганмиш. У нафас олаётган бўлса ҳам, лекин ҳеч нима дея олмабди. Йўлак ҳам, хона ҳам тутунга, порох ҳидига тўлганмиш. Дераза берк, ичкаридан илгакланган экан, иккала аёл ҳам буни қатъий ишонч билан гапиришди. Улар шу заҳоти доктор билан полицияни чақиртиришибди. Кейин отбоқар билан унинг шогирди ёрдамида ярадор бекани ўз хонасига олиб кириб ётқизишибди. Ўрин солиб қўйилган, демак, эр-хотин ухлагани ётмоқчи бўлиб турган. Хотиннинг эгнида кўйлак, эр эса ички кўйлак устидан халат кийган экан. Эр-хотин ҳеч қачон жанжаллашмаган экан. Ҳамма уларнинг тотув ҳаёт кечиришига ҳавас қиларкан.

Хизматчилардан олинган асосий маълумотлар шулардан иборат. Инспектор Мартиннинг сўроғига жавобан аёллар, уйнинг ҳамма эшиклари ичидан беркитилган эди, демак, ҳеч бир кимса уйдан чиқиб кета олмаган, деб гувоҳлик беришди. Улар Холмснинг саволига жавоб қайтаришар экан, иккинчи қаватдаги ўз хоналаридан чиқишган заҳоти димоғларига порох ҳиди урилганини эслашди.

– Айнан мана шу далилга жиддий эътибор беринг, – деди Холмс инспектор Мартинга. – Энди, менимча, жиноят содир бўлган хонани кўздан кечиришимиз лозим.

Кабинет мўъжазгина хона экан. Унинг уч деворини китоб рафлари банд қилган ёзув столи эса, боққа очиладиган дераза олдида турарди. Биринчи навбатда, диққатимиз бахтиқаро заминдорнинг ерда узала тушиб ётган маҳобатли жасадига қаратилди. Уст-бошининг носаришталиги унинг ўриндан шоша-пиша турганини билдирарди. Ўқ унинг юрагини тешиб ўтиб ўпкасида қадалиб қолипти. У ҳеч қандай оғриқни сезмай зумда жон берган. Унинг эгнидаги халатида ҳам, қўлида ҳам порохнинг ҳеч қандай изи топилмаган. Қишлоқ врачининг таъкидлашича, порох доғи миссис Кьюбиттнинг қўлида эмас, юзида топилган.

– Қўлда доғнинг йўқлиги ҳеч нимани исботламайди, аммо борлиги ҳамма нарсани исботлайди, – деди Холмс. – Агар, мабодо яхши беркитилмаган фишанг1 дан тасодифан порох тўкилмаса, қанча ўқ отманг, қўлингиз доғ бўлмайди… Энди мистер Кьюбиттнинг жасадини олиб кетсалар ҳам бўлади. Сиз, доктор, ледини яралаган ўқни топа олмаган бўлсангиз керак-а?

– Бунинг учун ниҳоятда мураккаб операция қилиш лозим бўлади. Лекин револьверда яна тўртта ўқ қолган. Иккита ўқ отилган, жароҳат ҳам иккита, шунга кўра, ҳар иккала ўқнинг қисматини аниқлаш қийин эмас.

– Сизга шундай туюляпти, – деди Холмс. – Анави дераза зийини тешиб ўтган ўқ ҳақида нима дейсиз?

Дўстим шартта бурилиб, узун ва ингичка бармоғи билан ромнинг пастки кўндаланг ёғочидаги тешикни кўрсатди.

– Ё тавба! – деди инспектор. – Қандай топдингиз?

– Мен қидирдим, шунинг учун топдим.

– Во ажаб! – деди қишлоқ врачи. – Сиз мутлақо ҳақсиз, сэр: бундан чиқди учта ўқ отилган, демак, учинчи одам ҳам бўлган. Лекин у ким бўлди-ю, қаёққа йўқолди?

– Ҳозир биз мана шу саволга жавоб топишга уриниб кўрамиз, – деди Шерлок Холмс. – Эсингиздами, инспектор Мартин, хизматкор аёллар ўз хоналаридан чиқишганида димоғларига порох ҳиди кирганини айтишган эди, шунда мен сизга, бу далилга алоҳида эътибор бериш керак, деб айтган эдим. Эсингиздами?

– Эсимда, сэр. Лекин, очиғини айтсам, фикрингизни унчалик фаҳмлай олмаган эдим.

– Бу ҳол эшикнинг ҳам, деразаларнинг ҳам жиноят содир бўлган пайтда ланг очиқ бўлганидан далолат беради. Акс ҳолда порох ҳиди бутун уйга бунчалик тез тарқалмаган бўлар эди. Фақат елвизак бу ҳидни шунча олисга учириб борган бўлиши мумкин. Бу хонада эшик ҳам, дераза ҳам очиқ бўлган, аммо жуда қисқа муддатга очилган.

– Нима учун қисқа муддатга?

– Чунки – мана, ўзингиз кўринг – шамнинг бир томони хиёлгина эриган, холос.

– Тўғри, тўғри! – деди инспектор.

– Фожиа пайтида деразанинг очиқ бўлганига ишонганимдан кейин, ташқарида учинчи одам бўлган ва деразага қарата ўқ узган, деган хулосага келдим. Мана шу учинчи одамга қарата отилган ҳар қандай ўқ албатта дераза ромига тегиши керак эди. Шунда ромга тикилиб, чиндан ҳам ўқ изини топдим.

– Лекин қандай қилиб дераза ёпилиб қолди экан?

– Уни аёл ёпган, ғайриихтиёрий равишда ёпган. Ёпган-у, донг қотиб қолган… Ие, бу нима бўлди? А!

Хонадаги столда устига кумушдан гул солинган, тимсоҳ терисидан тикилган аёлларнинг жажжигина сумкачаси ётарди. Холмс уни очиб, ичидаги нарсаларни столга тўкди! Ичидан резина билан боғланган йигирмата эллик фунтли қоғоз пул тушди, холос.

– Буни олинг, судда далилий ашё сифатида керак бўлади, – деди Холмс сумкачани ичидаги пул билан инспекторга узатар экан. – Энди учинчи ўқ кимга қаратилганини аниқлаш лозим. Дераза ромидаги ошпаз хотин миссис Кинг билан гаплашсам девдим… Сиз, миссис Кинг, гумбурлаган ўқ овозидан уйғониб кетганингизни айтдингиз. Бу билан сиз биринчи отилган ўқ иккинчисидан қаттиқроқ гумбурлади, демоқчи эмасмисиз?

– Мен ухлаб ётган эдим, сэр, шунинг учун аниқ бир нарса дея олмайман. Назаримда ўқ жуда қаттиқ гумбурлагандай бўлди, сэр.

– Бу гумбурлаш, сизнингча, деярли баравар отилган икки ўқнинг овози эмасмикин?

– Мен бунинг фаҳмига ета олмайман, сэр.

– Шундай бўлган, бунга ишончим комил. Ўйлайманки, инспектор Мартин, бу хонада биз бошқа ҳеч нима била олмаймиз. Агар мен билан юришга рози бўлсангиз, ҳозир боққа чиқамиз; қарайликчи, у ерда диққатга сазовор бирон нима топилиб қолармикин.

Деразанинг шундоққина пасти гулзор экан. Биз шу ерга яқин бордик: гуллар топталган, нам ерда оёқ излари аниқ кўзга ташланарди; бу учи найза, узун пойабзал кийган эркак кишининг изи эди. Холмс худди яраланган қушни қидираётган този итдек ўтлар, япроқлар орасини титкиларди. Бирдан у севинчдан чинқириб юборди, энгашиб ердан жажжигина мис цилиндрча олди.

– Ўзим ҳам шундай ўйлаган эдим! – деди у. – Пистолетнинг қайтаргичи бўлган. Мана учинчи гильза. Инспектор Мартин, энди терговни деярли тугади десак ҳам бўлади.

Бу гапни эшитган қишлоқи инспектор ҳангманг бўлиб қолди: унинг Холмсдаги тезкорлик ва маҳоратига қойил қолгани яққол кўриниб турарди. Аввалига у ўз фикрини ўтказишга уриниб кўрган эди, лекин хиёл вақт ўтмай, Холмснинг фаолиятига қойил қолиб, бутунлай унинг измида юра бошлади.

– Кимдан шубҳаланяпсиз? – деб сўради у.

– Буни сизга кейинроқ айтаман. Бу масала бир неча моддадан иборат, аммо ҳозирча уларни сизга изоҳлай олмайман. Очиғи, менинг бу кашфиётим жуда таранглашиб кетди, шунга кўра, агар яна бир оз сабр қилиб, кейин ҳамма гапни бир йўла изоҳлаб берсам, оқилона иш бўлади, менимча.

– Ихтиёрингиз, мистер Холмс, ишқилиб, қотил қўлимиздан чиқиб кетмаса бўлгани.

– Мен ҳеч нимани сир тутмоқчи эмасман, гап шундаки қидирув иши қизғин бораётган пайтда кўзлаган режамга узундан-узун ва муфассал изоҳ бериб ўтиришнинг асло иложи йўқ. Мазкур жиноятни фош этувчи далиллар қўлимда. Баайни леди ҳеч қачон ҳушига келмаган тақдирда ҳам, бу тунда юз берган барча воқеаларни тиклаймиз ва жиноятчини одил суд ҳукмига албатта топширамиз. Энг аввал мен шуни билмоқчи эдим: бу яқин ўртада Элриж деган одам йўқми?

Бу ҳақда хизматкорлардан сўраб, суриштира бошлашди, лекин ҳеч ким бундай одамнинг дарагини эшитмаган экан. Фақат отбоқарнинг шогирди бирдан эслаб қолди:

– Бу ердан бир неча миля нарида, Ист-Рэстонга яқин жойда Элриж деган фермер яшайди.

– Унинг фермаси бошқаларникидан четдами?

– Ҳа, анча овлоқроқ ерда, сэр.

– Демак, бугун кечаси бу ерда юз берган воқеалардан Элриж фермасидагилар бехабар бўлишлари ҳам мумкиндир-а?

– Ҳа, эшитмаган бўлишлари керак, сэр.

Холмс ўйланиб қолди, сўнг бирдан чеҳрасида муғамбирона жилва пайдо бўлди.

– Қани, отни эгарла йигитча! – деди у. – Мен хат ёзаман, уни Элриж фермасига элтиб берасан.

Холмс чўнтагидан раққос одамларнинг тасвири туширилган бир неча варақ қоғоз олди. Сўнг кабинетга кириб, уларни стол устига ёйди-да, ўтириб ишга тушиб кетди. Ниҳоят хат тайёр бўлди; Холмс уни отбоқар шогирдининг қўлига тутқазиб, буни хатда номи ёзилган одамнинг шахсан ўз қўлига топширасан, лекин ҳеч қандай саволга жавоб бермайсан, деб тайинлади. Хат устидаги манзилга кўзим тушди – у Холмснинг одатдаги равон дастхатига мутлақо ўхшамас, қинғир-қийшиқ ҳарфлар билан ажи-бужи қилиб ёзилган эди. Манзилда «Норфолкдаги Ист-Рэстон, Элриж фермаси, мистер Аб Сленига» деган сўзлар бор эди.

– Менимча, инспектор, – деди Холмс, – сиз ҳозир телеграф орқали соқчи чақиртиришингиз керак, чунки агар тахминим тўғри чиқса, ўта хавфли жиноятчини вилоят қамоқхонасига жўнатишингиз лозим бўлади. Хатимни олиб кетаётган бола бир йўла сизнинг телеграммангизни ҳам жўнатиши мумкин. Биз шаҳарга тушдан кейин ўтадиган поездда қайтамиз, Уотсон, чунки бугун кечқурун мен бир қизиқарли кимёвий тажрибамни албатта ниҳоясига етказишим керак. Бизни бу ерга бошлаб келган иш эса, ҳадемай ечилади.

Шогирд бола от чоптириб кетгандан кейин, Шерлок Холмс ҳамма хизматкорларни йиғди.

– Бу хонадонга ташриф буюрган ва миссис Хилтон Кьюбиттни кўришни истаган ҳар қандай одамни дарҳол тўғри меҳмонхонага бошлаб боринглар, – деб тайинлади у. – Лекин бу ерда содир бўлган воқеа ҳақида чурқ этиб оғиз оча кўрманглар. Буйруғимни мутлақо бехато бажаришингизни талаб қиламан.

Кейин у меҳмонхона сари йўл оларкан, энди қолган ишни бизсиз бажараверишади, бизнинг вазифамиз тузоғимизга қандай илинишини сабр қилиб кутишдан иборат, деб илова қилди. Доктор беморларни даволагани жўнаб кетди. Холмснинг олдида фақат мен-у, инспектор қолдик.

– Энди сиз билан биз қолган вақтни қизиқарли ва самарали ўтказишга уриниб кўрамиз, – деди Холмс стулини столга яқин суриб ўтираркан; у ёнидан раққос одамчаларнинг тасвири туширилган бир талай қоғоз олиб стол устига ёйди. – Азизим Уотсон, сизнинг олдингизда ўз айбимни ювишим керак: мен синчковлигингизни қўзғаб қўйдим-у, лекин жумбоқнинг сирини очмай, узоқ вақт ғашингизга тегдим. Сиз учун эса, инспектор, бу ишлар касбингизни такомиллаштиришда ғоят ажойиб сабоқ бўлади. Даставвал мен сизга мистер Хилтон Кьюбитт билан Бейкер-стритдаги учрашувларим ҳақида сўзлаб беришим керак.

Шундан кейин у бизга маълум бўлган воқеаларни инспекторга қисқача сўзлаб берди.

– Мана, кўз олдимда аломат расмлар ётипти, агарда булар даҳшатли фожиа даракчиси бўлмаганида, кўрган одамнинг кулгисини қистатарди. Мен хуфия ёзувларнинг барча турларини биламан, ўзим ҳам бу соҳада кичик илмий иш ёзиб, унда бир юз олтмишта турли хил шифрларни таҳлил қилганман, бироқ бу шифрнинг мен учун мутлақо бегона эканлигини эътироф этмай иложим йўқ. Ушбу усулни кашф этган одамнинг кўзлаган мақсади, чамаси, бу белгиларни ёзув эканлигини сир сақлаш ва уларни болалар чизган сурат деб кўрсатиш бўлса керак. Лекин бу белгилар ҳарфларни ифодалашини фаҳмлаган ҳар бир одам, агар шифрларни ўқий олишнинг оддий қоидаларидан фойдаланса, уларнинг мазмунини осонгина билиб олиши мумкин. Биринчи ёзув қисқагина эди, ундан мен фақат биттагина тахминга келдим: шукурки, бу тахминим кейинчалик тўғри бўлиб чиқди. Мен расмдаги байроқларни назарда тутяпман. Улар фақат ҳар бир сўз охирида ишлатилар экан. Биринчи ёзувдан бошқа ҳеч нима аниқлай олмадим. Менга яна янги материал керак эди. Мистер Хилтон Кьюбитт иккинчи марта ташриф буюрганида яна учта янги ёзув олиб келади; учинчи ёзув, чамаси, биргина сўздан иборат бўлса керак, чунки унда байроқча йўқ эди. Хатларнинг қолган иккитаси, шубҳасиз, тўрт ҳарфдан иборат бир хил сўз билан бошланган эди. Мана ўша сўз:

Кўриб турибсизки, бу сўз қандай ҳарф билан бошланган бўлса, шундай ҳарф билан тугаяпти. Шунда миямга бирдан ажойиб бир фикр келди. Кўпинча хат кимга қаратилган бўлса, ўша одамнинг исми билан бошланади. Миссис Кьюбиттга бу антиқа хатларни ёзаётган одам, шубҳасиз, унинг яқин таниши бўлиши керак. Демак, тўғридан-тўғри унинг исмини ёзиб мурожаат қилган бўлиши табиий ҳол. Аёлнинг исми эса, тўртта ҳарфдан иборат ва у қандай ҳарф билан бошланса, шундай ҳарф билан тугайди: яъни унинг исми Илси. Шундай қилиб, мен учта ҳарфни кашф этдим. Булар: И, Л, ва С.

Қисқаси, у одам ўзининг иккита хатида миссис Кьюбиттга унинг исмини ёзиб мурожаат қилган ва ундан, билишимча, ниманидир талаб қилаётган эди. Хўш, у нима талаб қилиши мумкин? Миссис Кьюбитт билан суҳбатлашиш учун уни бирон ерга чақирмаяптимикин? Шунда мен учинчи ёзувдаги иккинчи сўзга эътибор бердим. Мана у:

Бу сўз еттита ҳарфдан иборат: унинг учинчи ва охирги ҳарфлари – Л. Мен буни «КЕЛА ҚОЛ» деган сўз бўлса керак деб тахмин қилдим, натижада яна бешта янги ҳарф кашф этдим. Булар К, Е, А, Қ, О. Шундан кейин фақат биргина сўздан ташкил топган ёзувни таҳлил қила бошладим. Сизга маълумки, бу ёзув пичанхона эшигининг пастки қисмида, олдинги ёзувдан анча чеккада пайдо бўлган эди. Мен бу сўзни миссис Кьюбиттнинг жавоби деб фараз қилдим. Мана ўша сўз:

Одамчалар тагига бизга маълум бўлган ҳарфларни қўйиб чиққан эдим:

АСЛО

деган сўз пайдо бўлди. Мен анча-мунча ҳарфни билиб олган эдим, демак, энди энг олдинги ёзувга қайтишим мумкин. Мана ўша ёзув:

Агар бу ёзув остига таниш ҳарфларни қўйиб чиқсак, қуйидаги белгилар пайдо бўлади:

.Е. КЕЛ.И.А.СЛЕ.И

Охирги сўзни «СЛЕНИ» деб фараз қилайлик. Бу фамилия Америкада жуда кенг тарқалган. Бу фамилия олдидаги иккитагина ҳарфдан иборат қисқа сўз, тахминимизча, исм бўлса керак. Хўш, қандай исм икки ҳарфдан иборат бўлиши ва «А» билан бошланиши мумкин? Америкада «Аб» деган исм жуда кўп учрайди. Мана, АБ СЛЕНИ деган исм ва фамилия ҳосил бўлди. Энди иккинчи сўзга қайтайлик. Бу сўзда иккита ҳарф етишмаяпти. Агар уни «КЕЛДИМ» деган сўз деб фараз қиладиган бўлсак, биринчи сўз, ўз-ўзидан «МЕН» олмоши бўлиб чиқади. Демак, энг биринчи хатда: «МЕН КЕЛДИМ, АБ СЛЕНИ», деган сўзлар ёзилган экан. Энди ҳарфларга анча бойиб қолганимдан кейин, иккинчи хатни ҳеч қийналмай ўқидим. Унда шундай ёзилган эди: «ИЛСИ, МЕН ЭЛ.И.НИКИДАМАН». Мактуб эгаси ўзининг кимнингдир уйида ё меҳмонхонасида турганини хабар қилган. Мен «ЭЛ,И,» сўзида етишмаган икки ҳарфни Р ва Ж деб тахмин қилиб, ЭЛРИЖ фамилиясини кашф қилдим, зеро бундай фамилия бизда кўп учраб туради. Натижада: «ИЛСИ, МЕН ЭЛРИЖНИКИДАМАН», деган жумла ҳосил бўлди.

Инспектор Мартин билан мен дўстимнинг раққос одамчалар сирини қандай очгани ҳақидаги муфассал ва аниқ изоҳини зўр эътибор билан тингладик.

– Кейин нима қилардингиз, сэр? – деб сўради инспектор.

– «АБ» деган исм фақат Америкада мактуб келиши билан бошлангани сабабли, Аб Сленини америкалик деб тахмин қилишимга етарли асос пайдо бўлди. Ундан ташқари, мен бу ишнинг замирида қандайдир жиноят бўлиши керак деб гумон қила бошладим. Бундай гумон қилишимга миссис Кьюбиттнинг ўз ўтмишини эридан астойдил яширишга урингани сабаб бўлди. Мен Нью-Йорк полицияси бошлиғи мистер Килсон Харгривга телеграмма юбориб, ундан Аб Сленининг кимлигини сўрадим. Биз мистер Харгрив билан кўпдан мулоқот қиламиз: мен унга Лондон жиноий муҳити ҳақида маълумотлар бериб тураман. Аб Слени тўғрисида у шундай жавоб қилди: «Чикагода энг хавфли бандит». Бу жавобни олган куним кечқурун Хилтон Кьюбитт менга Сленининг охирги ёзувини юборган эди. Мен бу раққос одамчалар тагига таниш ҳарфларни қўйгач, шундай жумла ҳосил бўлди:

ИЛСИ АЖАЛИН. Е.ДИ

Натижада яна иккита янги ҳарфни: шу пайтгача учрамаган Г ва Т ҳарфларини билиб олдим. Хатда «ИЛСИ, АЖАЛИНГ ЕТДИ!» деб ёзилган эди. Демак, у аблаҳ илтимос қилишдан пўписага ўтипти. Менга маълумки, чикаголик бандитлар айтганини қилмай қўйишмайди. Шу заҳоти дўстим ва ёрдамчим доктор Уотсон билан биргаликда Норфолкка йўл олдим, лекин, бахтга қарши, биз фалокат юз бериб бўлгандан кейин етиб келдик.

– Сиз билан бирга ишлаб жиноятларни фош қилиш – катта бахт, – деди инспектор эҳтиром билан. – Лекин, ижозатингиз билан, сизга бир-икки оғиз самимий гапимни айтсам. Сиз ўзингиз учун ўзингиз жавоб берасиз, мен бўлсам бошлиқларим олдида жавоб бераман. Агар Элрижникида турган анави Аб Слени ҳақиқий қотил бўлса-ю, мен бу ерда ўтирган пайтимда қочиб кетса, бошимга кўп ёмон кўнгилсизликлар тушиши мумкин.

– Сиз асло безовта бўлманг: у қочишни хаёлига ҳам келтирмайди.

– Қаёқдан биласиз?

– Қочиш – айбига иқрор бўлиш демак.

– Ундай бўлса, юринг, бориб ҳибсга олайлик уни.

– Мен уни шу ерда кутаман: ҳадемай келиб қолади.

– Нега энди уни келади деб ўйлаяпсиз?

– Мен унга хат ёзиб, келишини илтимос қилдим.

– Мен бунга ишона олмайман, мистер Холмс! Наҳотки у, илтимосингизни ерда қолдирмай ҳузурингизга келса? Аксинча, мактубингиз унда шубҳа уйғотмасмикин, натижада ўзини панага олишга уринмасмикин?

– Ҳамма нарса хатни қандай ёзишга боғлиқ, – деди Шерлок Холмс. – Агар янглишмасам, ўша жентльмен ҳов анави йўлкадан биз томонга ўз оёғи билан келяпти.

Дарҳақиқат, уйга келадиган йўлкадан бир одам келар эди. Бу эгнида кулранг костюм, бошига кенг соябонли шляпа кийган қорамағиздан келган, қуюқ соқоли тимқора, каттакон қирғий бурунли, бўйи дароз, хушбичим йигит эди. У қўлидаги ҳассасини ўйнатиб келаркан, ўзини худди теваракатрофнинг хўжайинидек тутарди. Ниҳоят эшик қўнғироғи қаттиқ жиринглади.

– Менимча, жентльменлар, – деди Холмс хотиржам оҳангда, – сизлар эшик орқасига яширинишингиз керак. Бундай одам билан тўқнашганда барча эҳтиёт чораларини қўлламоқ лозим. Инспектор, қўлкишанни тайёрлаб туринг. У билан гаплашишни менга қўйиб беринглар.

Бутун бир дақиқа сукутда ўтди – бундай дақиқани ҳеч қачон унутиб бўлмайди. Кейин эшик очилиб, меҳмонимиз хонага кирди. Шу лаҳзанинг ўзида Холмс унинг пешонасига тўппонча тиради, Мартин эса, унинг билакларига кишан солди.

Буларнинг ҳаммаси шу қадар чаққонлик ва эпчиллик билан бажарилдики, асиримиз ҳамла қилувчиларни кўрмасданоқ тутқунга айланган эди. У чўғдек ёниб турган қора кўзларини дам Холмсга, дам инспекторга қаратди-да, сўнг бирдан аччиқ алам билан кулди.

– Қойил, жентльменлар, бу сафар мени илинтирдинглар! Назаримда, темир иродали одамга тўқнаш келганга ўхшайман… Бироқ, мени бу ерга миссис Хилтос Кьюбитт хат ёзиб таклиф қилган эди… Йўқ, гапирманглар, унинг сизлар билан тил бириктирганига асло ишонмайман. Наҳотки мени шу тузоққа илинтиришда унинг қўли бўлса?

– Миссис Хилтос Кьюбитт оғир яраланган, у ўлим тўшагида ётипти.

Маҳбус чинқириб юборди, унинг бу алам тўла ноласи бутун уйни ларзага келтирди.

– Бекорларни айтибсиз! – деб бақирди у жон ҳолатда. – У эмас, эри яраланган! Наҳотки, жажжи Илсини яралашга биронта одамнинг ҳадди сиғса? Тўғри, мен унга пўписа қилганман, бунинг учун Худо кечирсин мени, аммо бу гўзал жувонни ҳатто чертишга ҳам қўлим бормасди. Ҳей, сизга айтяпман – бу сўзингизни қайтиб олинг! Илси яраланмаган, деб айтинг.

– Уни эрининг ўлик жасади ёнида оғир ярадор ҳолда топдик.

Аб Слени аянчли инграб диванга ўтирди ва қўллари билан юзини беркитди. Шу алфозда у беш дақиқача чурқ этмай ўтирди. Сўнг юзини очиб, ночор аҳволга тушган одамга хос хотиржам гапира бошлади:

– Сизлардан яширадиган гапим йўқ, жентльменлар, – деди у. – Тўғри, мен мистер Хилтонга ўқ уздим, аммо у ҳам менга қарата ўқ отган эдида, демак, буни қотиллик деб бўлмайди. Агар сизлар ўша аёлни отишга мени қодир деб ўйласанглар, демак, мени ҳам, уни ҳам яхши билмас экансизлар.

Дунёда ҳеч бир эркак ҳеч қайси аёлни мен Илсини севганчалик севган эмас. Мен уни ўзимники дейишга тўла ҳаққим бор эди. У анча йил бурун менга аталиб қўйилган эди. Хўш, анави инглиз нимага асосланиб ўртамизга ғов бўлди? Биринчи бўлиб Илси менга ваъда қилинган эди, демак мен ўзимга тегишли аёлни талаб қилган эдим.

– У аёл кимлигингизни билгандан кейин сиздан юз ўгирган, – деди жаҳл билан Холмс. – У сиздан яшириниш мақсадида Америкадан Англияга қочган ва бу ерда ўз бахтини топиб, иззат-эътиборли бир зот билан турмуш қурган. Сиз бўлсангиз унга таҳдид қилгансиз, уни муттасил таъқиб этиб, шўрликнинг ҳаётини жаҳаннамга айлантиргансиз, севикли эридан воз кечишга ва сиз билан бирга қочишга мажбур қилгансиз… Лекин у сиздан қўрқар, нафратланар эди. Шунда сиз бир олижаноб инсонни отиб ўлдиргансиз, унинг хотинини ўз жонига қасд қилиш даражасига олиб келгансиз. Мана сизнинг кўрсатаётган хизматларингиз, мистер Аб Слени, бу қилмишларингиз учун энди жавоб беришингизга тўғри келади.

– Агар Илси ўлса, унда мен учун ҳаётнинг сариқ чақалик қиймати қолмайди: мени нима қилсанглар ҳам барибир, – деди америкалик.

У муштини ёзиб кафтида ётган хатни кўрди.

– Менга қаранг, мистер, – деб бирдан чинқириб юборди у, кўзлари шубҳали порлади, – сиз мени лақиллатиб қўрқитмоқчи эмасмисиз мабодо? Агар леди оғир ярадор бўлса, унда бу хатни ким ёзди?

Шундай деб у хатни стол устига отди.

– Уни мен ёздим, мақсад: сизни бу ерга келишингиз эди.

– Ростдан-а? Сиз ёздингизми уни? Ахир бу раққос одамчалар сирини бизнинг тўдамиз аъзоларидан бошқа бутун ер куррасида биронта ҳам одам билмайди-ку. Сиз уни қандай ёздингиз?

– Одамзод кашф этган нарсани инсон боласи тушуниб олиши муқаррар, – деди Холмс. – Ана кэб2 келяпти, сизни бу кэбда Норижга жўнатишади, мистер, юмшатиш учун имконият бор сизда. Миссис Хилтон Кьюбиттни жуда оғир жиноятга қўл урган, яъни ўз эрини отиб ўлдирган деб гумон қила бошлашган эди, фақат менинг бу ерда бўлишим ва излаб топган маълумотларим ледини бундай айбдан озод қилди – шу нарсадан хабарингиз борми? Энди сиз мистер Хилтоннинг фожиали ўлимида хотинининг ҳам бевосита, ҳам билвосита айби йўқлигини бутун дунёга овоза қилишингиз шарт.