Полная версия
Seçilmiş Eserler 2. Cilt
Фитрат барча диндош биродарларига мурожаат қиларкан “бу таназзул, яъни нимаики бой берилаётган бўлса, мусулмонларнинг унсизлиги ва ҳаракатсизлиги натижаси”, деб билади.
Фитрат ҳаёти ва фаолиятига бағишланган жуда кўп ҳорижий манбаларда, замондошларининг хотираларида унинг номига “шоир” сифати қўшиб айтилган. Бу Фитратга нисбатан шунчаки шахсий муносабатнинг натижаси бўлмай, балки унинг шоирлик истеъдодига алоҳида ҳурмат билан қараганликларининг боиси ҳамдир.
Файзулло Хўжа 1911 йили чоп этилган “Сайҳа” (“Нидо”, “Наъра” маъноларини беради) шеърий тўплами ҳақида шундай ёзади: “Ватанпарварлик шеърлари тўплами бўлган “Сайҳа”ни ўқиган кишиларни Бухоро ҳукуматигина эмас, рус укумати ҳам таъқиб қила бошлади. Чунки бу шеърларда мустақиллик ғояси биринчи марта жуда ёрқин шаклда ифодалаб берилди”, деб ёзади.
Бир тарафдан Туркистонда очлик, қашшоқлик ҳукм суриб турган бир замонда, бир тарафдан рус империяси билан инглиз жаҳонгирлари Туркистонни эгаллаш ҳақида яширинча музокаралар олиб бораётган кунларда “туркликнинг қонини қайнатғувчи, иймонини юксалтувчи қувват берган бир суюнчли сўз туғилди, яъни 27 ноябрнинг кечасинда миллий лайлатул-қадримиз бўлғон Туркистон Мухторияти эълон қилинди”. Шул қоп-қоронғу дунёнинг узоқ бир еринда ойдин бир юлдуз каби ялқиллаган” бу мухториятни олқишларкан, Фитрат “маҳкама эшикларидин йиғлаб қайтғон, йиртқич жандарманинг тепгуси билан йиқилғон, ёндирилғон, осдирилғон диндошларимизнинг” ҳолатини шундай арз этади: “Эллик йилдан бери эзилдик, таҳқир этилдик, қўлимиз боғланди, тилимиз кесилди, оғзимиз қопланди, еримиз босилди, таланди, шарафимиз емурилди, номусимиз ғасб қилинди, ҳуқуқларимиз тажовузлар бўлди, инсонлигимиз оёқлар остига олинди– тузимли турдик, сабр этдик. Кучга таянган ҳар буйруққа бўйинсундик, бутун борлиғимизни қўлдан бердик. Ёлғиз бир фикрни бермадик, яшунтирдик, иймонларимизга ўраб сақладик: Туркистон Мухторияти!”
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
1
“Таржимаи ҳолим” “Ёшлик” журналининг 1993 йил, 1-сонида “Жажжи дарслик” рукни остида эълон қилинган.
2
Бошқа манбаларда 27 сентябрь.
3
Муаллиф бир йилга адашаяпти. Биринчи китоб “Карвон йўли” 1969 йилда нашр этилган.
4
“Давлат бобо”, “Садақаҳрадди бало”, “Энг янги тонг”, “Хатна”, “Учрашув”, “Дарз”, “Қайғу”, “Йанги кино”, “Мен қоралайман!” каби Рауф Парфининг насрий асарларни филология фанлари номзоди Хуршида Маматова нашрга тайёрлаган. Улар биринчи маротаба эълон қилинмоқда. Бу асарларнинг қўлёзмалари ҳам нашрга тайёрловчида сақланади. Уларнинг тақдири ҳақида олима шундай ёзади:
“ШОИРОНА ҲИКОЯЛАРТақдир тақозоси билан ўткан асрнинг 90-йилларида Рауф Парфи бир туркум ҳикояларини бизникига кўтариб келиб, қолдириб кетади. Шоирнинг “эркин казак”ка ўхшаб бошвоқсиз юрган чоғлари эди. Ҳикоялар 60-йилларда ёзилган бўлиб, асосан, қишлоқ ҳаёти манзараларини акс эттирарди. Уларда гоҳ Иккинчи жаҳон уруши йиллари хаёлан намоён бўлса, гоҳ бетакрор рус ёзувчиси Василий Шукшин қаҳрамонлари эсга тушар эди. Тавба, деб беихтиёр ёқангизни ушлайсиз, агар Рауф Парфи насрий асар ёзишни жиддий давом эттирганда борми, эҳтимол, адабиётда янги йўналиш яратиши ҳам мумкин экан-да, бироқ…
Шоирнинг ҳажман унча катта бўлмаган ҳикоялари қоғозга туширилганидан сўнг таҳрир қилинмаган, қайта ишланмаган. Лекин шу ҳолатида ҳам ижодкорнинг соҳир қалам соҳиби экани яққол кўзга ташланади: аввало, сўзлар исроф қилинмайди, табиий-қуйма қисқаликка интилади. Ичдан ҳис этасизки, Рауф Парфи ўзи истаган тақдирда ҳам узундан-узун қўшма гапларни қаторлаштириб, энг камида ярим саҳифадан иборат сўлжайган гап туза олмасди. Сўз қадрини биладиган, сўзни ҳис этадиган қаламкаш насрда ҳам, назмда ҳам гўзал ва бетакрор асарлар яратади. Чамаси, Рауф Парфи кичик-кичик ҳаётий эпизодлардан иборат сценарий яратишни мўлжаллаб қўйган бўлса керак. Шу боис хатбошилар, икки-учта гапдан иборат парчалар рақамлаб борилади.
Америкалик машҳур ёзувчи Эрнест Хемингуэй ўтган асрнинг 30-йилларида тажриба сифатида адабиётга олиб кирган (“Алвидо, қурол”, “Фиеста” каби романлари орқали) “телеграф усули” унсурлари шоир ҳикояларида кўзга ташланади. Гаплар анъанавий йўсинда тузилмайди: гоҳ “эга” бўлмаса, гоҳ “кесим” бўлмайди. Яъни “эга” билан “кесим” кўнгилда бўлади. Эсингизда бўлса, бошланғич синф ўқувчисига ҳисоб-китобдан илк сабоқ берилаётган чоғларда, масалан, 66 га 66 ни қўшиш ўргатилса, 6 ни 6 га қўшамиз баробар 12 бўлади, 2 ни ёзиб қўямиз, 1 кўнгилда бўлади, сўнг яна 6 ни 6 га қўшамиз, яна 12 бўлади, кўнгилда қолган 1 қўшилса 13 бўлади, натижа 132 бўлади, деб хулоса чиқариш ўргатилади. Рауф Парфининг содда ҳикоялари ҳам, назаримизда, болаларча беғуборлик ҳосиласига ўхшайди: у атайлаб “телеграф усули” билан экспримент қилишни хаёлига келтирмайди, унда зўрма-зўракилик йўқ. Айрим “модернист” қаламкашлар каби, жумлалар остидан ўзига бино қўйган Кибрқулнинг аянчли башараси кўриниб, кишининг энсасини қотирмайди. Кўнгилга яқин қаҳрамонларининг жонли қиёфаси дарҳол кўз ўнгимизда гавдаланади; бир оғиз сўзидан, халқона ибораларидан ёки Фарғона шевасига хос сўзларидан таниш чеҳралар бир-бир хаёлимиздан ўтаверади.
Хуллас, Рауф Парфининг бундан ярим аср муқаддам ёзилган шоирона ҳикоялари хаёлимизни узоқ-узоқларга олиб кетади, кўнгилда ёруғ туйғуларни тўлқинлантириб юборади. Ардоқли шоиримизнинг сарғайган саҳифаларда қолган инжа ҳикояларидан айримларини азиз журналхонларга илиндик.
ХУРШИДА МАМАТОВА, филология фанлари номзоди”.Демак маълум бўлмоқдаки, юқорида номлари зикр этилган нарий асарлар “Ардоқли шоиримизнинг сарғайган саҳифаларда қолган инжа ҳикояларидан айримлари” экан. Бу сўзлар Х. Маматовада сақланаётган қўлёзмаларга яна қизиқишингизни оширади. Опага уларни кўриш мақсадида мурожаат қилсак, у киши бизга бир бетлик рўйхат берди. Мана, ўша рўйхат:
Рауф Парфи Ўзтуркнинг Хуршида Маматовада сақланаётган ижодий ишлари рўйхати1. Она Туркистон. Шеърлар. Икки жилдли. Биринчи жилд.1993 йил. Икки нусха. 310 та шеър. Иккинчи нусхаси қайта нашрга тайёрланган. Сўзбоши муаллифи – Асқад Мухтор. Муҳаррирлар: И. Ҳаққул, А. Аъзам, М. Солиҳ.
2. Туркистон руҳи. 1991 йил. 50 та шеър. Нашрга қабул қилинганлиги ҳақидаги маълумотномаси билан. Муҳаррир – Мирзо Кенжабек.
3. Шеърлар тўплами.
4. Шеърлар тўплами.
5. Хотирот. Шеърлар. – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1975.
6.Сабр дарахти. Шеърлар. – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1986.
7. Устозлари Абдураҳмон Водилий таржимасидаги “Алвоҳи интибоҳ” номли қирқ саккиз банддан иборат шеърий асар. Ҳар бир бандда 11 сатр. Р. Парфи томонидан қайта ишланган. Қисқача луғати ҳам бор.
8. Р. Парфининг рус тилидаги шеърий тўплами. В. Соснора таржимасида. Нашр этилмаган.
9. Барно Бону. Шеърий тўплам. Бир қанча вариантлари бор. Қўлёзма. 40 та шеърдан 15 таси. Қолгани дафтарчада. Дафтарча ҳозир қаердалиги номаълум. Крилл ёзувида. 1994 йил.
10. Барно Бону. Турк ёзувида. Еттита шеър (қўлёзма). 1994 йил.
11. Абдурауф Фитрат. Уч сонетдан иборат. Қўлёзма. 1994 йил.
12. ХХ аср турк шеъриятидан таржималар: Ота Турк, Зиё Кўкалп, Ҳусайн Ниҳол Отсиз, Доғларжа, Аржуманд Беҳзод, Нозим Ҳикмат, Ҳикмат Ўзал. Қўлёзмада.
13. Турон диёри. 15 бетлик насрий асар. 1990 йил.
14. Рауф Парфи. Ҳикоялар тўплами. 15 та ҳикоя. Улардан бири “Қовоқари” (Шмель) рус тилидан таржима. Қўлёзма.
15. Ҳазил насрий асар. Тўрт муаллиф томонидан ёзилган, шулардан бири Р. Парфи. Қўлёзма.
16. Муроднинг Муродга айтгани. 13 бетдан иборат ҳикоя. Муаллифлар: Р. Парфи ва бошқалар.
17. “Тараддуд” романининг муқова ва қаҳрамонлари номи. Эпиграф Усмон Носирдан олинган. Қўлёзма.
18. Қолганлари: уй, иш ҳужжатлари, шахсий китоблари, устозга тақдим қилинган шеърий китоблар, расмлар, видео ва аудео кассеталар мукофотлар, интервьюлар, хатлар ва шу кабилар. Кийим-бошлари туғилган уйига тақдим этилди.
Рауф Парфининг баъзи ҳикоялари автобиографик характерга эга. Масалан, “Энг янги тонг” ҳикоясига эътибор берайлик. Қаҳрамон – Ваҳоб. У ҳикоя воқеаларини ўз тилидан сўзлаб беради. Отаси оламдан ўтган, кекса онаси бор ва бир рассос уч ёш катта акаси. Ҳикоядаги рассом бу – Абдуллажонмикан?.. Лекин ҳикоядаги онанинг: “Мухторвой бор-ку… Ўшалар билан бир вақтлар қўшни эдик. Аҳмад туғилган йил. Ўшанда ёшим… билмадим, ишқилиб, сени дадангга турмушга чиқмагандим. Аҳмаднинг дадасини йили ўтганди” сўзларидан маълум бўладики, Аҳмад Ваҳобнинг ота бошқа она бир акаси экан. Шунингдек, шоирнинг “Мен қоралайман”, “Дарз”, “Йанги кино”, “Ҳамманинг бахти бор” асарлари ҳам унинг ва оила аъзоларининг ҳаётидан муайян бир қирраларни кўришга хизмат қилади.
Унинг баъзи ҳикояларини эса шеърий шаклда ҳам кўрамиз. Масалан, “Садақа – радди бало” ҳикоясидаги чол бир нечта вариантдан иборат “Чол” шеърининг қаҳрамонига ўхшаб кетади. Шунингдек, шоирнинг “Йанги кино” ҳикоясида она юртидан ҳайдалган ва икки фарзандидан жудо бўлган қиримли Саидумар ота образи ҳам яратилган.
5
“Хатна” ҳикояси сўнгида “9. VI. 66 й.” санаси қўйилган
6
“Учрашув”нинг ёзилиш санаси: “11.02.67 й.”
7
“Қайғу” этюди “7.12.67 йил”да ёзилган.
8
Бизнингча, “Йанги кино” ҳикоянинг номи эмас. У қисқа метражли фильм учун ёзилган янги сценарий. Рауф Парфи “Қайғу” ва “Йанги кино” сценарийларини Киночилар қўмитасида ишлаган йиллари (1965–1968) ёзгандир балки.
9
“Ҳамманинг бахти бор” ҳикоясининг қўлёзмаси Чоршаъм Рўзиевдаги архивда ҳам сақланади. Ҳикоя икки нусхада: бири машинкаланган. Ҳикоянинг машинка нусхаси остида “Т. П.” ёзуви бор. Бу – “Турсун Парпиев” дегани. Рауф Парфи 60-йиллардаги асарлари остида шундай ёзув қолдирган. Қўлёзма нусхаси сўнгида эса “16. VII. 65” санаси қўйилган. Ҳикоянинг дастхат нусхаси 12 бетдан иборат.
10
Рауф Парфи қаламига мансуб ушбу шеър 1965 йил ёзилган бўлиб, манбаларда у йигирма мисрадан иборат. Ҳикоядаги бу вариантни шоир кейинчалик тўлдирган ва таҳрир қилган.
11
“Ёлғиз” ҳикояси “Саодат” журналининг 1988 йил 10-сонида “Азиз меҳмонимиз” рукни остида (34–36-бетлар) босилган. Матн тепасида: “Ҳамид Олимжон мукофоти лауриати шоир Рауф Парфи меҳмонимиз. УШБУ РУБРИКАДА: Давр билан ҳамнафас сўзлар. “Саодат”хонлар учун махсус туҳфа (Ижодкорнинг насрий асари матбуотда биринчи марта эълон қилинмоқда)” деган ёзув бор. Хуршида Маматовадаги материаллар орасида ҳам “Ёлғиз” ҳикоясининг қўлёзмаси сақланади. Журнал ва қўлёзма вариант орасида баъзи фарқлар бор. Таҳрир муаллиф томонидан амалга оширилган деган андишада биз жарнал нусхасини асос қилиб олдик. Ҳикоянинг қўлёзмадаги ёзилиш санаси “8.6. 66 й.” тарзида кўрсатилган бўлса, журналда “1964 йил” деб берилган.
12
Дафтарда мақоланинг қаламда ёзилган қоралама нусхаси сақланиб қолган. Бу вариантда унинг сарлавҳаси ҳам йўқ. Ушбу сарлавҳани ўзимиз қўйдик.
13
46-саҳифа шу сўз билан тугаган. 48-саҳифида қаламда ёзилган бу мақола давом эттирилган. Лекин бу саҳифа бошқа жумла билан ббошланган. Балки дафтарнинг бирор варағи йиртилгандир.
14
Ушбу нутқнинг қўлёзма нусхаси “Қўлёзма ва машинка нусхалар” папкасида сақланади. Санаси ёзилмаган. Нутқ мазмунидан маълум бўладики, у Ҳамроқул Турсунқулов колхози кулубида ўқилган. Вақтини билиш учун Ўзбекистонда белорус адабиёти декадаси бўлган санани аниқлаш керак.
15
“Мантиқдан йироқ” мақоласи шоир Шукрулло ижоди ҳақидаги “Жозиба сеҳри” (Т.: “Meriyus”, 2009. 181–182-бетлар) китобидан ўрин олган. У илк маротаба “Ўзбекистон адабиёт ва санъати” газетасининг 1988 йил 22 август сонида чоп этилган.
16
“Бир шеър шарҳи” мақоласи “Тошкент оқшоми” газетасининг 1983 йил 24 октябр сонида чоп этилган.
17
“Давр билан ҳамнафас сўзлар” мақоласи “Саодат”журналининг 1988 йил 10-сонида “Азиз меҳмонимиз” рукни остида (34–35-бетлар) босилган. Матн тепасида: “Ҳамид Олимжон мукофоти лауриати шоир Рауф Парфи меҳмонимиз. УШБУ РУБРИКАДА: Давр билан ҳамнафас сўзлар. “Саодат”хонлар учун махсус туҳфа (Ижодкорнинг насрий асари матбуотда биринчи марта эълон қилинмоқда)” деган ёзувлар бор. Шунингдек, 35-саҳифасида шоир дастхатида қуйидаги сўзлар ҳам берилган: “Имкониятдан фойдаланиб “Саодат” журналининг барча ўқувчиларига, шу журнал ижодкорларининг ҳаммасига энг эзгу тилаклар билдираман. Бундан кейин ҳам “Саодат” журнали АЁЛни ҳимоя қилувчи даргоҳ бўлиб қолишини истайман.”
18
Ушбу мақола Абдураҳмон Водилий китобига “Тақдим” сифатида тақдим этилган. Мазкур китоб Рауф Парфи Ўзтурк ва Абдурауф Абдураҳмон ўғли томонидан 1993 йилда, яъни Абдураҳмон Водилийнинг юз йиллиги муносабати билан нашрга тайёрланган. Лекин китоб орадан олти йил ўтиб, улар хоҳлаган “Чўлпон” нашриётидан эмас, Адабиёт ва санъат нашриётидан чоп этилган. Муҳаррир ҳам, табиий, ўзганган: Аъзам Ўктам эмас, Фарида Афрўз.
19
“Энг маданиятли адиб” мақоласи “Асқад Мухтор замондошлари хотирасида” (“Маънавият”, 2003. 169-бет) китобига кирган. Ёзилиш санаси – 1995. 16. 03
20
“Эрк ва ишқ куйчиси” сарлавҳали мақола асл нусхада номланмаган. Номни матннинг ўзидан олдик. Мақоланинг ҳар икки қисми алоҳида-алоҳида варақларда кўчирилган ва ҳар иккаласининг ҳам остида “Рауф ПАРФИ ЎЗТУРК. 04. 06. 2000” ёзуви бор. Демак уларнинг ҳар иккаласи ҳам бир кунда ёзилган, лекин негадир икки марта имзо ва сана қўйиб ажратиб кўрсатилган.
21
“Кейин-кейин…” мақоласи интернет саҳифаларидан олинди. Мана, унинг манбаси: www.yangidunyo.com. Мақола сўнгида “2 февраль 2001 йил” санаси қўйилган.
22
Абдулҳамид Чўлпон шеърияти хусусидаги ушбу мақоланинг бир нечта қўлёзма нусхалари сақланиб қолган. Биз Ч. Рўзиев архивдаги нусхадан фойдаландик. Мақоланинг остида у ёзилган “18. 07. 2001” сана кўрсатилган.
23
“Овознинг узун умри” номли мақола қўлёзмаси Дадахон Ҳасаннинг ўзида сақланади. Сарлавҳа остидаги “Сўнгсўз ўрнида” ёзувидан маълум бўладики, бу мақола ҳофиз-шоирнинг шеърлар тўплами учун ёзилган. Афсуски, бу тўплам чоп этилмай қолган. Мақола Рауф Парфининг ўз дастхатида сақланади, унинг остида “Рауф ПАРФИ ЎЗТУРК. 16. 12. 2002” ёзуви бор.
24
“Эзгулик ҳамиша ҳимоясиздир” мақоласи интернетдаги “Адабиёт манзаралари” сайтидан олинди. Сарлавҳасиз бу мақолани биз шу шаклда номладик. Уни ёзувчи Мурод Човуш нашрга тайёрлаган. Мақола сўнгида “28. 03. 04” санаси бор.
25
“Фитрат шеърияти” мақоласининг қўлёзмаси ҳам Ч. Рўзиевдаги архивда сақланади. Унинг остида “Рауф ПАРФИ ЎЗТУРК. 28. 04. 2004” ёзуви бор.
26
Шеър ва эпиграфларнинг устидан уриб ташланган.
