Kırgız Konar Göçerleri

23

G. P. Suprunenko, “Siyuy Çji”, Materiali po İstorii Kırgızov i Kırgızstana, Bişkek 2003, s. 202.

24

Geniş bilgi için bk. M. Aytbayev, Kırgız Elinin Çıgışı Cönündö Legendalar, Kırgızistan İlimler Akademisi, El Yazılar Fonu, No. 4095, s. 41.

25

A. Mokeev, “Etapı Etniçeskoy İstorii i Sotsialnoy Organizatsii Kırgızskogo Naroda na Tyan Şane v XVI seredine XVIII. vv”, İzvestiya Akademiya Nauk, Seriya Obşestvennıh Nauk, I, Frunze 1991, s. 43-53.

26

Bu arada Kırgızlar arasındaki Kanat ile Kazaklar arasındaki Cüz kavramlarının birbirinden farklı olduğu belirtilmelidir. Kırgızları teşkil eden Kanatlar içindeki uruular (boylar) arasında sayı bakımından çok büyük bir farklılık yoktu. Buna karşılık Kazak Cüzlerini teşkil eden rular (boylar) arasında sayı bakımından önemli bir farklılık vardı. Muhtemelen Kazak Cüzleri, ruların sayıca az veya çok olmasından ve siyasî üstünlüğe sahip bulunmasından dolayı Ulu Cüz, Orta Cüz ve Kiçi (Küçük) Cüz olarak adlandırılmışlardır (Geniş bilgi için bk. M. Mukanov-V. Vostrov, Rodoplemennoy Sostav i Rasseleniye Kazahov, Alma Ata 1974, s. 114-188).

27

S. Abramzon, “Voprosı Etnogeneza Kirgizov po Dannım Etnografii”, Trudı Arheologo-Etnografiçeskiy Ekspeditsii, III, Frunze 1959, s. 31-44.

28

A. S. Sıdıkov, “Rodovoye Deleniye Kirgiz”, V.V. Bartoldu, Turkestanskiye Druzya, Taşkent 1927, s. 293. Kırgız uruuları, Sağ Kanat, Sol Kanat ve İçkilik adıyla bilinen temel bir yapılanma içinde olmasına rağmen Kırgızistan’ın kuzeyinde muhtemelen güneyde bulunanlara göre dağın arka tarafında kalmalarından dolayı Arkalık adıyla bilinenler de vardır.

29

Sayf ad Din Ahsikendi, “Madcmu at Tavarih”, s. 203-209.

30

G. P. Suprunenko, “Siyuy Çji”, s. 201-210.

31

Bu tablodaki uruuların gruplandırılması, Sayf ad Din Ahsikendi (“Madcmu at Tavarih”, s. 203-209), Ya. R. Vinnikov (“Rodo-Plemennoy Sostav i Rasseleniye Kirgizov na Territorii Yujnoy Kirgizii”, Trudı Arheologo-Etnografiçeskiy Ekspeditsii, I, Moskva 1956, s. 136-181) ve S. M. Abramzon (“Tunduk Kırgızstandın Kırgız Kalkının Etnikalık Kuramı”, Kırgız cana Kırgızstandın Tarıhı boyunça Tandalma Emgekter, Bişkek 1997, s. 636-769)’un tespitlerine göre yapılmıştır.

32

F. Efremov, Stranstvovaniye Filippa Efremova v Kirgizskoy Stepi, Buharii, Hivu, Persii, Tibet i İndii i Vozvraşeniye Ego Ottuda Çerez Angliyu v Rosiyu, Kazan 1811, s. 65-66.

33

M. Venyukov, Opıt Voyennogo Obozreniya Russkih Granits v Azii, II, Sankt Peterburg 1876, s. 110-124.

34

N. Zelend, “Kirgizı”, (Etnologiçeskiy Oçerk), Zapiski Zapadno-Sibirskogo Otdela İmperatorskogo Russkogo Geografiçeskogo Obşestva, VII/2, Sankt Peterburg 1885.

35

Ç. Valihanov, “Zapiski o Kirgizah”, Sobraniye Soçineniy, II, Alma-Ata 1985, s. 7-89.

36

W. Radlov, İz Sibirii, Moskva 1989.

37

N. A. Aristov, “Opıt Vıyasneniya Etniçeskogo Sostava Kara-Kirgizov”, Кırgızı, Bişkek 1996, s. 370-390.

38

Bk. Ç. Valihanov, Sobraniye Soçineniy, I, Almata 1961, s. 340.

39

N. Sitnyakovskiy, “Pereçisleniye Nekotorıh Rodov Kirgiz Obitayuşih v Vostoçnoy Çasti Ferganskoy Oblasti”, İzvestiya Turkestanskogo Otdela İmperatorskogo Russkogo Geografiçeskogo Obşestva, II/1, Taşkent 1900, s. 93-97.

40

F. A. Fielstrup, İssledovaniya Sredi Karakirgiz, Leningrad 1925, s. 47.

41

G. E. Grum-Grijimaylo, Zapadnaya Mongolya i Uranhayskiy Kray, II, Leningrad 1926, s. 20.

42

L. V. Oşanin, Materyalı po Antropologii Sredney Azii, Kirgizı Yujnogo Poberejya İssık Kulya, Taşkent 1927, s. 234.

43

N. A. Severtsov, Puteşestviya po Turkestanskomu Krayu, Moskva 1947, s. 233.

44

S. Abramzon, Kirgizı i ih Etnogenetiçskiye i İstoriko-Kulturnıye Svyazi, Bişkek 1990, s. 23-407.

45

Ya. R. Vinnikov, “Rodo-Plemennoy Sostav”, s. 136-181.

46

M. Aytbayev, Sotsialno-Ekonomiçeskiye Otnoşeniye v Kirgizskom Aile v XIX i XX Vekov, Frunze 1962, s. 135-140.

47

K. Antipina, “Vorsovoye Tkaçestvo”, Narodnoye Dekorativno-Prikladnoye İskusstvo Kirgizov, Frunze 1962, s. 65-74; K. Antipina ve diğerleri, Bit Kolhoznikov Kirgizskih Seleniy Darhan i Çiçkan, Moskva 1958.

48

T. D. Bayaliyeva, Doislamskiye Verovaniya i ih Perejitki u Kirgizov, Frunze 1972; T. D. Bayaliyeva, Religiyoznıye Perejitki u Kirgizov i ih Preodeleniye, Frunze 1981.

49

S. Abramzon, “Kirgizskoye Naseleniye Sinszyan-Uygurskoy Avtonomnoy Oblasti Kitayskoy Narodnoy Respubliki”, Trudı Arheologo-Etnografiçeskiy Ekspeditsii, II, Moskva 1959, s. 55.

50

S. Abramzon, “Tunduk Kırgızstandın Kırgız”, s. 671.

51

Ya. R. Vinnikov, “Rodo-Plemennoy Sostav”, s. 147.

52

B. Soltonoev, Kızıl Kırgız Tarıhı, I, Bişkek 1993, s. 94-95.

53

Osmonalı Sıdık Uulu, “Kırgız Şabdan Tarıhı”, Kırgız Sancırası, Bişkek 1995, s. 143-176.

54

Togolok Moldo, “Tarıh Tüpkü Atalar”, Kırgızdar, (Derle. K. Cusupov), II, Bişkek 1993, s. 13.

55

“Bala Ayılçının Sancırası”, Kırgız Sancırası, Bişkek 1995, s. 176-180.

56

Esenkan Törökan Uulu, Kırgızdın Kıskaça Sancırası, I, Bişkek 1995, s. 85-87.

57

Üsöyün Aacı, “Kırgız Ulutunun Kelip Çıkışı”, Kırgız Sancırası, Bişkek 1995, s. 102-143.

58

Musaalı İmanaliyev, Kırgız Sancırası, Bişkek 1995, s. 162-167.

59

S. Attokurov, Kırgız Sancırası, Bişkek 1995, s. 90.

60

S. Zakirov-T. Asanaliyev, Sayaktın Sancırası, Çolpon Ata 1991, s. 9.

61

K. Baratbayev, “Bayızbek Bayanı”, Leninçil Caş Gazetası, 15 Eylül, Frunze 1990.

62

Setsuko Yoshida, Tyūō Azia Nōson no Sinzoku Nettowāku-Kuruguzusutan Kēzai Ikō no Zinruigakuteki Kenkyū (Orta Asya’nın Bir Tarım Köyünde Akrabalık Bağları- Ekonomik Geçiş Üzerine Antropolojik Araştırmalar), Tokyo 2004.

63

Sayf Ad Din Ahsikendi, Madcmu at Tavorih, (Rusça terc. A. Tagirjanov), Leningrad 1960, s. 37.

64

S. Abramzon-L. Potapov, “Narodnaya Etnogoniya kak Odin iz İstoçnikov dlya İzuçeniya Etniçeskoy i Sotsiyalnoy İstorii”, Sovetskaya Etnografiya, VI, Frunze 1975, s. 28-35; V. Propp, Folklor i Deystvitelnost, Moskva 1976, s. 121.

65

N. A. Aristov, “Opıt Vıyasneniya Etniçeskogo”, s. 379.

66

Burada belirtilen alt grubun adının “Sarmak” değil, “Sarmat” olması oldukça muhtemeldir.

67

B. Soltonoyev, a.g.e., s. 94.

68

S. Zakirov-T. Asanaliyev, a.g.e., s. 7.

69

V. Y. Butanayev, Proishojdeniye Hakasskih Rodov i Familiy, Abakan 1994, s. 14; N. V. Екeyev, “Narodı Altae-Sayan i Kırgızı”, Materiyalı Mejdunarodnoy Arheologo-Etnologiçeskoy Ekspeditsii Posvyaşennoy 2200-letiyu Kırgızskoy Gosudarstvennosti, Gorno-Altaysk 2003, s. 26-27.

70

H. Karasayev, Kamus-Nama, Bişkek 1995, s. 650.

71

Z. Magrufova, Uzbek Tilining İzohli Lugati, Moskva 1981, s. 10.

72

E. Nadcip, Uygursko-Russkiy Slovar, Moskva 1968, s. 63; N. Baskakova, Karakalpakso-Russkiy Slovar, Moskva 1958, s. 89.

73

N. A. Aristov, “Opıt Vıyasneniya Etniçeskogo”, s. 379; B. Soltonoyev, a.g.e., s. 94; S. Zakirov-T. Asanaliyev a.g.e., s. 7; Y. Butanayev, a.g.e., s. 14.

74

Tausar Uulu Kazıbek Bek, Tüp-Tükkanan Özime Şeyin, Almatı 1993, s. 80-87.

75

M. Mukanov-V. Vostrov, Rodoplemennoy Sostav i Rasseleniye Kazahov, Alma Ata 1974, s. 55; M. Kalkan, a.g.e., s. 56.

76

Togolok Moldo, a.g.m., 10-15.

77

O. Karatayev, Kırgız Etnonimder Sözdüğü, Bişkek 2003, s. 161-162.

78

V. Butanayev, a.g.e., s. 12.

79

S. Abramzon, Kirgizı i ih Etnogenetiçskiye, s. 77.

80

Kırgızlar arasında eskiden geyik derisine “Kaba” denirdi. Bu bağlamda çocuk ile geyik derisi ilişkilendirilerek çocuğa Kaba ismi verildiği ileri sürülmektedir (Geniş bilgi için bk. S. Zakirov-T. Asanaliyev, a.g.e., s. 9).

81

G. E. Grum-Grijimaylo, Zapadnaya Mongolya, s. 20; B. H. Karmışeva, “K Voprosu o Proishojdenii Lokaytsev”, Sovetskaya Etnografya, IV, Moskva 1952, s. 58.

82

A. Bernştam, “İstoçniki po İstorii Kırgızov XVIII go Veka”, Voprosı İstorii, Moskva 1946, s. 11.

83

Ç. Valihanov, İzbrannoye Proizvedeniye, Moskva 1986, s. 290; M. Venyukov, Opıt Voyennogo Obozreniya, s. 117.

84

Ya. R.Vinnikov, a. g. m., s. 147.

85

Ç. Valihanov, Sobraniye, s. 303, 337; B. Soltonoyev, a.g.e., s.120; L. V. Oşanin, Materyalı po Antropologii Sredney Azii, s. 234; T. Kenensariyev, Kırgızstandın Orusyaga Karatılışı (1855, 1863, 1868, 1876), Bişkek 1997, s. 75.

86

Sayf Ad Din Ahsikendi, Madcmu at Tavorih, s. 37; M. Salahetdinova, “Soçineniye Muhammed-Sadıka Kaşgari “Tazkira-i Hodjagan” Kak İstoçnik po İstorii Kirgizov”, İzvestya, Akadamiya Nauk Kirgizskoy SSR, Serya Obşestvennıh Nauk, III/1, Frunze 1959, s. 95-98; N. Sitnyakovskiy, a.g.m., s. 99.

87

S. M. Abramzon, “Kirgizskoye Naseleniye”, s. 334.

88

Ya. R.Vinnikov, a. g. m., s. 147; A. S. Sıdıkov, a.g.e., s. 293; Turgunbay Kılıç-bek, “Tekes Kökterek Kırgızdarı Cönündö”, (Der. K. Cusupov), Kırgızdar, IV, Bişkek 1997, s. 76; Vostoçnıy Turkestan v Drevnosti i Rannem Srednevekovye, Moskva 1992, s. 412-414.

89

G. P. Suprunenko, “Siyuy Çji”, s. 202.

90

A. Mokeev, “Drevniye Elementı v Sisteme Politiçeskoy Organizatsii Kırgızov Tyan-Şanya v XVI-XVIII vv”, Kırgızskaya Gosudarstvennost, Bişkek 2002, s. 41.

91

A. Bernştam, a. g. m., s. 129.

92

D. Saparaliyev, Etnopolitiçeskaya İstoriya Oşa i Ego Okrestnostey s. XVIII do Seredinı XIX go Veka, Bişkek 1999, s. 12.

93

K. İ. Petrov, Oçerki Feodalnıh Otnoşeniy u Kirgizov v XV-XVIII vv, Frunze 1961, s. 124; T. Tchoroev, a. g. m., s. 119.

94

Bu bilgi Narın bölgesindeki Ak talaa ilçesine bağlı Toğolok Moldo köyünde yaşayan Aşır oğlu Ömüş adlı kimseden alınmıştır.

95

M. Aytbayev, Sotsialno-Ekonomiçeskiye Otnoşeniye, s. 135-140.

96

B. Dcamgerçinov, Prisoyedineniye Kirgizii k Rosii, Moskva 1959, s. 52; S. M. Abramzon, Kırgız cana Kırgızstandın, s. 111.

97

B. Soltonoyev, a.g.e., s. 112-136.

98

B. Soltonoyev, a.g.e., s.112.

99

Ferit Develioğlu, Osmanlıca -Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 2000, s. 612.

100

K. Usenbayev, Narodnıye Dvijeniya Sredney Azii v XIX Veke, Bişkek 1998, s. 20-23.

101

“Manap” hakkında geniş bilgi için bk. M. Aytbayev, Sotsiyalno Ekonomiçeskiye, s. 135-146.

102

“Baybiçe” için geniş bilgiye bk. Aile kısmı.

103

Materyalı po Kirgizskomu Zemlepolzovaniyu, Ferganskaya Oblast, Namanganskiy Uyezd, Taşkent 1913, s. 24; B. V. Lunin, Russkiye Puteşestvenniki i İssledovateli o Kirigizah, Frunze 1973, s. 151.

104

K. Yudahin, Kirgizsko-Russkiy Slovar, Moskva 1965, s. 90.

105

Togolok Moldo, a. g. m., s. 54-63; S. Attokurov, “Taylak Baatır”, Kırgızdar VI, Bişkek 2004, s. 252-258; S. Baygaziyev, “Bayzak Baatır”, Kırgızdar, VI, Bişkek 2004, s. 280-290.

106

B. Soltonoev, a.g.e., s. 272; 410; 412.

107

“Sart” tabiri için bk. “Hayvancılık” kısmı.

108

C. Kençiyev, “Medet Datka”, Kırgızdar, VI, Bişkek, 2004, s. 48.

109

“Boluş” tabiri, Rusça bölgesel idare anlamındaki “volost” kelimesinini bozulmuş şeklidir.

110

B. Soltonoyev, Kırgız Tarıhı, Bişkek 2004, s. 307.

111

M. Aytbayev, Sotsialno-Ekonomiçeskiye, s. 146-150; M. Salahetdinova, “Soobşeniya O Kirgizah v “Hidayat-Name” Mir-hal Ad-Dina”, İzvestya Akademiya Nauk Kirgizskoy Respubliki, Seriya Obşestvennıh Nauk, III/2, Frunze 1961, s. 95-98; T. Tchoroev, a.g.m., s. 115; T. Kasımbekov, Sıngan Kılıç, Bişkek 1998, s. 355-366.

112

Güney Kırgızistan’da hukukî işlere bakan kimselere daha çok “Kazı” (Kadı) adı verilirdi.

113

“Cılkı tiyüü” hakkında daha geniş bilgi için, bk. s....

114

Meselâ, 1901 yılında Isık Köl tarafına giderken, akşam üzeri bir Sayak uruusu mensubu ailesinin evine uğrayan yolcular için evde kesilecek hayvana misafirlerin rıza göstermemesi üzerine ev sahibinin, bu durumu manap’ın duyması halinde kendilerini iyi karşılamayacağını, uruu misafirperverliğinin yerine getirilmediği gibi düşünüleceğini belirtmesi (B. Soltonoyev, Kırgız Tarıhı, s. 282), misafir karşılama âdetinin köklü olarak yerleştiğini gösterse gerektir.

115

Materyalı po Kirgizskomu Zemlepolzpvaniyu, s. 24; B. Dcamgerçinov, a.g.m., s. 61; B. V. Lunin, a.g.e., s. 151.

116

B. Bootayeva, Kirgizı Mejdu Hokandom i Rossiyey, Bişkek 1995, s. 27.

117

B. Cumabayev, Yujnıy Kırgızstan Glazami Rossiyskih Puteşestvennikov, (Vtoraya Polovina XIX- naçalo XX- vekov), Bişkek 1999, s. 71.

118

“Kence”, kelime olarak “küçük” veya “evin en genci” anlamına gelmekte ve Türkçedeki “genç” kelimesi ile ilişkili olduğu muhtemel gözükmektedir.

119

Bu Kırgız atasözü, Türkçe’deki “Bir kadın isterse kocasını rezil, isterse vezir eder” atasözü ile anlam bakımından birbirine benzemektedir. Bu iki ifade, kadının aile ve kocası üzerindeki rolünü ve tesirini göstermesi bakımından önemlidir.

120

Bu bilgi Narın bölgesindeki Ak talaa ilçesine bağlı Togolok Moldo köyünde yaşayan Aşır oğlu Ömüş adlı kimseden alınmıştır.

121

“Tuyak”, kelime olarak “tuynak”, “hayvan tuynağı” anlamına gelmekte ve burada mecazî olarak “babanın neslini devam ettirecek olan erkek oğul” anlamını taşımaktadır.

122

Bu bilgi Narın bölgesinde Ak talaa ilçesine bağlı Kurtka köyü ahalisinden Isak oğlu Zarılbek adlı kimseden alınmıştır.

123

Zengin anlamındaki “bay” ile abla anlamındaki “biçe”den meydana geldiği analşılan “baybiçe”nin, “zengin abla” veya “büyük abla” manasında kullanıldığı anlaşılmaktadır.

124

“Ak örgöö” için bk. s.

125

Halk arasında anne ve baba, oğullarının veya kızlarının çocuklarını veya torunlarını “nebere”; neberenin çocuğunu “çebere”; çeberenin çocuğunu “ebere”; ebere çocuğunu “gıbıra”, gıbıranın çocuğunu “şıbıra” gibi adlarla anarlardı. Bu şekilde söylene söylene gelen kırkıncı çocuğa yabancı manasında “begana” derlerdi. Bu son tabir, akrabalığın artık kesildiği veya yabancılaşıldığı anlamına gelirdi. Aynı zamanda ecdadlar için de sıra ile ata (baba), çoñ ata (dede), baba, buba, kubarı, coto, cete gibi adlar söylenir ve sırayla kırkıncı ecdada kadar ulaşılabilirdi.

126

Talıp Moldo, “Kırgız Tarıhı, Uruuçuluk Kuruluşu Tuuraluu Salttar”, Ala Too Dergisi, I, Bişkek 1991, s. 42-74.

127

“Bay” tabiri hakkında geniş bilgi için bk. M. Aytbayev, Sotsiyalno Ekonomiçeskiye, s. 135-146.

128

K. K. Yudahin, a.g.e., s. 94.

129

Bu bilgi Narın bölgesinin Ak talaa ilçesine bağlı Kara Oy köyünde yaşayan Esenaalı uulu Kukay’dan alınmıştır.

130

B. Soltonoyev, Kızıl Kırgız, I, s. 183-185.

131

Kırgızlar arasında kullanılan bu terimin ilk sözü olan Çor, bedenin (özellikle ayak ve kol uçları) bazı kısımlarının çok iş gördükten sonra sertleşmesi anlamına gelmekte; Taman ise bacağın yere basan en alt kısmına denilmektedir.

132

Talıp Moldo, a.g.m., s. 42-74.

133

“Moldo” kelimesi, Kırgızlar arasında iki anlamda kullanılırdı. Birincisi, dinî bilgiler ile mücehhez olanlar, diğeri ise okur-yazar kişiler anlamına gelirdi. Okur-yazar olan kişilere “moldo” denilmesinin sebebi, eskiden sadece onların din işleriyle uğraşması ve okuma yazmayı bilmelerinden kaynaklanıyordu. Bunlarla birlikte toplumda moldolar ile ilgili “Ölümdüü cerde moldo, ölöndüü cerde ögüz semiret” (Ölümün çok olduğu yerde molla, Ölön otunun çok olduğu yerde de öküz semiz olur) ifadesi halk arasında bulunmaktadır.

134

Bu bilgi Narın bölgesinin Ak talaa ilçesine bağlı Cogorku May köyünde yaşayan Matı uulu Karıbek’ten alınmıştır.

135

Bu bilgi Narın bölgesinin Ak talaa ilçesine bağlı Cogorku May köyünde yaşayan Maylıbaş uulu Maadanbek’ten alınmıştır.

136

Togolok Moldo, a. g. m., s. 26.

137

Ç. Valihanov, Sobraniye, I, s. 340; V. Radlov, a.g.e., s. 348-354.

138

S. Abramzon, Kırgız cana Kırgızstandın, s. 671.

139

Togolok Moldo, a. g. m., s. 10-15.

140

Togolok Moldo, a. g. m., s. 21; S. Zakirov-T. Asanaliyev, a.g.e., s. 10.

141

Bk.Ortaya Çıkışı kısmı.

142

S. Zakirov-T. Asanaliyev, a.g.e., s. 9-10.

143

Ayrıca halk arasında sadece bu geyik derisine değil, Mekke şehrindeki “Kâbe”ye de halkın ağız yapısına göre “Kaba” adı verilmektedir (S. Zakirov-T. Asanaliyev, a.g.e., s. 9).

144

“Damga” için bk.. s...... (Gütme kısmı).

145

Togolok Moldo, a. g. m., s. 22.

146

Togolok Moldo, a. g. m., s. 22.