Гладиолус

Ёмғир тобора авжига чиқар, йўллар, ариқлар бўтана сувга тўлиб оқарди. Раис дам-бадам Бургутқояга қараб қўйди. Ёмонжар томондан ниманингдир увиллаётгани эшитилди. Раиснинг эти увушиб, баданига чумоли ўрмалагандай туюлди. Бу қўрқувданми, совуқданми – англолмади. Бир мишиқи шу қора ёмғирли тунда нотавон қилиб кетгани алам қилди унга. Бўривойнинг орқасидан югурмоқчи, унга етиб олиб роса калтакламоқчи бўлди. “Адабини бериб қўймасам… Тўхта, Искандар! Нималар деяпсан? Урасан. Кимни? Ўғлинг қатори бола билан ёқалашиб ўтирасанми? Йўқ, у безбет ҳеч нарсадан қайтмайди. Ўлар ҳўкиз болтадан тоймас, қайтариб солса борми… Нима деган одам бўласан? Биров эшитса гап-сўз кўпайиб кетади. Унга-ку, барибир. Қайтанга Искандар раисни урдим, деб мақтанади”.

Раис шуларни хаёл қилди. Ўрнидан қўзғалишга, машина эшигини очишга қуввати етмас, аниқроғи ботинолмасди. Плашини елкасига ташлаганча қунишиб ўтирар, фараларнинг хира тортиб бораётган ёруғида чор атрофга олазарак термиларди. Бургутқоянинг учгинасида момақалдироқ жуда қаттиқ гумбурлади. Осмоннинг бир парчаси узилиб тушгандай бўлди.

Чақмоқ, момақалдироқ, кучли ёмғир Искандар раис юрагида ғулғулани оширар, у ғужанак бўлиб қолганди. Раис энди ҳеч нарсани ўйламас, ўйлай олмас эди…

Машина чироқлари батамом ўчди. Ёмғир челаклаб қуяр, яқин атрофда йилт этган учқун кўринмасди…

1977 йил

ҲАЛОВАТ

Туман ҳокими Комил Қаюмов уйқудан бироз ланжроқ уйғонди. Соатга қаради: тўрт бўпти. У ҳали-ҳамон кеча оқшом вилоят ҳокими ўтказган селектор йиғилиши таъсирида эди. Ҳоким жуда куйиниб гапирди. Ҳеч кимни, ёшидан, тажрибаси ва лавозимидан қатъий назар, аямади. Талаб барчага бир хил – натижа керак. Аравани қуруқ олиб қочмоқчи бўлган бир-икки раҳбарни қаттиқ койиди. Шундан кейин йиғилиш руҳи ҳам ўзгарди – бироз асабий тус олди.

Вилоят ҳокими бу лавозимга келганига икки йил бўлди. Дастлаб уни кўрганлар ёш йигит экан, шундай катта вилоятни қандай эплайди, деб бироз шубҳа билан қарашди. Аммо орадан ярим йил ўтар-ўтмас унинг бошқарув маҳоратига, салоҳиятига, муомала маданиятига барча бирдай тан берди. Одамлар вилоят ҳокими билан учрашувни интиқиб кутадиган бўлишди. Чунки ҳоким ҳар бир соҳа вакили билан уларнинг ўз тилида гаплашади: деҳқон билан суҳбатлашса, одамлар унинг асли касби қишлоқ хўжалиги соҳаси бўлса керак, дейди. Ўқитувчилар билан суҳбатда дарс ўтиш методикаси, ўқувчиларда ўз фанига қандай қилиб қизиқиш уйғотиш лозимлиги хусусида, шифокорлар билан суҳбатида беморнинг дардига малҳам бўлиш учун нималарга эътибор бериш керакли тўғрисида гапиради. Мутахассислар ўзларининг соҳаси бўйича янгиликларни, унинг нозик сир-асрорларини ҳокимдан эшитиб, ҳанг-манг бўлиб қолади. У ёшига, кўринишига нисбатан анча вазмин, ҳар гапини салмоқлаб, асослаб гапиради. Мураккаб вазиятларда ҳам ўзини йўқотмайди, ортиқча қизишмайди, овозини кўтармайди. Аммо шундай қатъий, ўктам, кесиб гапирадики, ҳар қандай одамнинг юрагига етиб боради. Вилоят аҳли, айниқса, оддий одамлар хурсанд: “Вилоятимиз халқининг бахти бор экан, шундай ақлли, инсофли, одамлар тақдирини ўйлайдиган ҳоким келди. У бир йилда одамларнинг кўзини очди, уйғотди, қорнини тўйғизди”, деб таъриф берадиган бўлишди. Ҳоким бундай мақтовларга эътибор бермайди, ҳаммадан, аввало раҳбарлардан ишни сўрайди, ҳар қандай масала бўйича очиқ ва тўғри гапиришни талаб қилади, хаспўслашни ёмон кўради…

Қаюмов бироз бадантарбия билан шуғуллангач, анча тетиклашди. Ҳовлидаги столга келини тайёрлаб қўйган нонуштадан енгил тамадди қилди. Невараларини уйғотиб юбормаслик учун хотини ва келини билан паст овозда хайрлашиб, кўчага чиқди. Уйидагилар унинг одатига ўрганиб қолган: эрта тонгда кетади, ярим тунда қайтади. Баъзиларга ўхшаб тушликда уйга келиб, овқатдан кейин бироз мизғиб олиш унинг хаёлига ҳам келмайди. Айрим ҳамкасблари бу ҳақда гап очса “шуни эплаёлмаяпмиз-да”, деб кулиб қўя қолади.

Дарвозада турган “Кaptiva” машинасига ўтирди. Шу пайт қўл телефони жиринглади. Мониторда ёрдамчисининг исми кўринди. “Ҳа, Илҳом, тинчликми, нима гап?”, деди. “Узр, Комил ака, безовта қилдим… Бугун соат ўнда хорижлик инвесторлар билан учрашувингиз бор, шуни эслатиб қўймоқчи эдим”, деди ёрдамчи. “Эсимда, Давронга айт, мен айтган фикрларни албатта, киритсин. Ўзи яна бир диққат билан қарасин. Ҳамма қоғозларни тайёрлаб қўйсин. Ўзи қаерда?” “Даврон ака ҳамма ҳужжатларни сиз айтгандай қилди, юрист билан синчиклаб кўрди. Ҳозир идорада. Улайми?” “Йўқ, шарт эмас. Тайинлаб қўй унга, керакли одамларни чақирсин. Мен бир-икки объектларни кўриб, тўққиз яримда идорада бўламан”. “Тушундим”, деди ёрдамчи.

Қаюмов ҳайдовчисига, янги қурилаётган мактабга ҳайда, деди. Атрофга назар солди. “Буғдой ўроққа кеп қопти. Эрта-индин ўримни бошласак бўлади”.

Телефон қўнғироғи унинг хаёлини бўлди. “Эшитаман. Ҳа, Даврон”. Муовини Даврон Қўлдошев экан. “Ассалому алайкум, Комил ака, яхши дам олдингизми? “Раҳмат, ўзингиз яхшимисиз?” “Комил ака, хорижлик инвесторларга ҳамма лойиҳани таклиф этамизми ёки бир-иккитасини ажратиб оламизми?” деди Қўлдошев. “Менимча, ҳаммасини кўрсатганимиз тузук. Сиз нима дейсиз? Ёки бошқа фикр борми?” “Йўқ. Менимча ҳам шундай қилсак яхши бўлади. Шерикларимизга танлаш имконини берайлик. Лойиҳалардан қайси бири маъқул бўлсаям биз учун ютуқ. Энг муҳими, хориж инвестицияси киради, янги иш ўринлари яратилади”, деди муовин. “Маъқул, Давронжон. Ҳаммасини тахт қилиб қўйинг. Мен етиб бораман, улар билан учрашишдан олдин ўзимиз яна бир маслаҳатлашиб оламиз”.

Хорижлик шериклар билан бўладиган мулоқотни ўйлаб кетди. “Қайси лойиҳани илгари сурганимиз маъқул? Гилам фабрикасиними ёки пиллани қайта ишлайдиган корхонаними? Ғишт заводини ўзимиз ҳам қила оламиз, уни туман марказида эмас, бирон қишлоқда қуриш лозим. Аслида, туманимизга бир нечта ғишт заводи керак. Иморат солаётганлар кўпайиб бормоқда. Уларга ёрдам бериш зарур. Одамларимиз қачонгача пахса уйларда яшайди. Етар энди. Бизга шуям бўлаверади, деган тушунчани одамларнинг онгидан чиқариб ташлаш даркор.Четдан биров келса туман марказини, нари борса шу атрофдаги бир-иккита қишлоқни кўрсатамиз. Аслида тумандаги ҳамма қишлоқда замонавий уйлар қурилиши лозим. Узоқ қишлоқларда яшайдиган одамларнинг нима айби бор? Нима учун улар бошқалар қатори замонавий уйларда яшамаслиги керак?! Одам боласи қандай шароитда яшашига қараб онгу тафаккури, дунёқараши ҳам ўзгариб бораверади… Хорижлик шерикларга ана шу узоқ қишлоқларда кичик корхоналар қуриш бўйича таклифларимизни айтишимиз керак. Агар бу ишлар амалга ошса, ёшларнинг кўча-кўйда санғиб юришини олди олинади, аёллар рўзғор юмушларидек бир хил, зерикарли ишлардан бироз бўлса-да, чалғийди, ҳам даромад кўради…”

“Каptivа” янги қурилаётган мактаб ҳовлисида тўхтади. Қаюмов машинадан тушиб, қурувчилар билан ҳорманг-бор бўлинг, қилди. Мактаб биноси тикланган, сувоқ-пардозлаш ишлари бошланган эди. Прораб қурилишнинг бориши ҳақида ҳокимга қисқача ахборот берди. Қаюмов атрофни назардан ўтказди.

– Яхши, – деди. – Ишни бўшаштирманглар. Ён-атрофни ободонлантириш ишларини ҳам бошланглар. Нима ёрдам керак бўлса, айтинг, фақат вақтида айтинг. Кеч қолмайлик . Болалар янги ўқув йилини янги мактабда бошлаши шарт.

Бошқа зарур топшириқларни берди-да, машинага ўтирди.

– Турклар қураётган қўшма корхонага ҳайда, – деди.

Ҳамкорликда гап кўп, яна ўйга толди Қаюмов. Агар ҳамкорлик тўғри йўлга қўйилса – ҳар томонлама фойда. Корхона қуриб, янги иш ўринлари яратиш билан бирга, янги дўстлар орттирилади. Туманимиздаги қўшма корхоналар туфайли одамларимиз қанча хорижликлар билан ошна бўлди, улар билан бир дастурхонда овқат емоқда, улар бизнинг, биз уларнинг урф-одатларини ўрганмоқдамиз. Илгари одамларимиз бирон-бир чет элликни кўрса, оғзи очилиб термиларди, гўё у ойдан тушгандай. Ҳолбуки, хорижлик ҳам ўзимиз қатори бир одам, фарқи – тили бошқа, холос. Энди шу ҳуркишлар, анграйиб қарашлар йўқ… Бу ишларда Даврон Қўлдошевнинг хизмати катта бўлаётир. Унинг инглиз тилини билиши жуда қўл келмоқда. Умридан барака топсин, жуда меҳнаткаш, ҳалол, фидойи йигит. Шуни ўринбосар қилиб олиб, хато қилмадим. Бошида ёшлик қилмасмикан, эплаб кетармикан, деган хавотирда эдим. Хайриятки, хавотирим ўринсиз бўлиб чиқди. Ишга тез киришиб кетди. Топшириқ кутиб ўтирмайди. Ўзида фикр бор, ғоя бор, ташаббус ва ғайрат бор. Айниқса, хориж инвестициясини жалб этишда ёнимга кирди. Кўп ишларни ўзи мустақил ҳал қилмоқда. Қисқа вақтда бир неча давлатга бориб, ишбилармонлар билан туманимизда қўшма корхоналар қуриш, маҳсулотларимизни экспорт қилиш бўйича музокаралар ўтказгани самара бера бошлади. Кўз тегмасин, экспорт бўйича вилоятда биринчи ўринга чиқдик. Ишимиз шу зайлда давом этса, худо хоҳласа, ҳали жуда катта ютуқларга эришамиз.

Қаюмов қўшма корхона қурилиши билан танишди. Қурувчилар билан обдон суҳбатлашди. Корхонанинг дастлабки босқичини мустақиллик байрами арафасида ишга тушириш лозимлигини уларга қатъий уқтирди.

– Корхона ишга тушса, ўнлаб одам ишга киради, – деди ҳоким.

– Қолаверса, пайпоқ ўзимизда ишлаб чиқарилса нархи ҳам арзон бўлади. Одамларнинг дуосини оласизлар. Худо қувват берсин сизларга.

Комил ака йўл-йўлакай яна бир-икки объектга кириб ўтди-да, ҳокимиятга келди.

…Хорижлик инвесторлар билан музокара анча чўзилди. Даврон Қўлдошев лойиҳаларнинг ҳар бири ҳақида батафсил гапирди. Бу лойиҳалар қандай самаралар бериши, сармоя киритувчилар ҳам катта фойда кўриши тўғрисида эринмай тушунтирди.

Қаюмов ўринбосарининг инглиз тилида равон, тутилмай сўзлашига, нутқига мос ҳаракатларига, хорижлик ҳамкорларга ҳар бир лойиҳа бўйича худди ишлаётган, маҳсулот бераётган корхона ҳақида сўзлаётгандек тушунтиришига ич-ичидан ҳаваси келди. Давроннинг олдида бизнинг инглизчамиз ҳеч нарса бўлмай қолди, деб ўйлади. Айни чоғда Даврон Қўлдошев ҳақида турли миш-мишлар тарқалгани кўнглига бироз соя солди. Биров уни бошқа туманга ҳоким қилиб жўнатармиш деса, бошқаси вилоятнинг қайсидир ташкилотига раҳбар қилиб олармиш, дейди. Қаюмов ёшларнинг ўсишига қарши эмас, албатта. Аммо Даврон бошқа ишга кетса у бошлаган хайрли ишларни ким давом эттиради? Хорижликлар билан ҳамкорлик қилиш, чет эл инвестициясини жалб этиш, экспорт билан шуғулланиш энг долзарб масалалардан. Бунинг учун Давронга ўхшаган замонавий йигитлар керак. Туманда бундай кадрларни топиш осон эмас. Даврон шу даражага етгунича унинг қанча меҳнати сингди…

Хорижлик шериклар билан музокаралар иккита лойиҳа бўйича ишни бошлаш ҳақидаги ҳужжатларни имзолаш билан якунланди.

Меҳмонларни кузатгач, Комил ака Давроннинг қўлини олди:

– Раҳмат, Давронжон. Умрингиздан барака топинг. Худо хоҳласа, бу ишлар амалга ошиб, корхоналар ишга тушса қанча одам ишли бўлади, демак, уларнинг рўзғорига қут-барака киради. Маҳсулотларни экспорт қилсак, туманимизга, аҳолимиз чўнтагига пул тушади. Халқимиз бундай эзгу ишларни унутмайди. Кам бўлманг. Сиздан миннатдорман.

Давроннинг юзига қизиллик югурди. Хижолатомуз ерга қаради.

– Қўйсангиз-чи, Комил ака. Ҳаммаси сизнинг саъйҳаракатларингиз билан бўляпти-ку. Қолаверса, булар бевосита бизнинг ишимиз. Ахир шунинг учун маош оламиз, – деди кулиб. – Бизга ишониб шу вазифани топширган экан, демак, ишлашимиз керак-да…

– Тўғри, – деди Қаюмов унинг сўзини бўлиб. – Ҳаммаям маош олади. Лекин, афсуски, ҳаммаям шундай ўйламайди, шундай ишламайди-да. Мен биламан, сиз фақат лавозим тақозосига кўра ишламайсиз. Ҳар бир ишга чин дилдан, виждонан ёндашасиз. Шу элга бирон-бир нафим тегсин, деб ишлайсиз. Мени ана шу хурсанд қилади… Майли, Давронжон, сиз ишингизни давом эттиринг. Мени яна кўрадиган объектларим бор. Тепақишлоқ аҳолиси билан учрашишим керак. Қолган гапларни кечқурун гаплашамиз.

… Ҳоким соат тўққизга яқин қайтди идорага. Столида тахланиб турган ҳужжатларни, мурожаатларни бирма-бир синчиклаб кўра бошлади. Қаюмов баъзи раҳбарлар сингари ёрдамчиси ёзиб келган топшириқномага имзо қўйиб бермайди. Ҳар бир ҳужжатни, айниқса, одамлардан келган мурожаатларни диққат билан ўқийди. Кўтарилган масалаларни ҳал қилиш йўлларини қидиради. Шунга қараб ўзи топшириқнома ёзади.

Ёрдамчи бош мутахассис Холбой Бешимов келганини айтди. Қаюмов эшик тепасидаги соатга қаради.

– Ўҳу, соат ўн бир бўп қопти-ку. Кеч бўлганда нима зарур иши бор экан Холбойнинг, – деди.

– Билмадим… Менга айтмади, – деди ёрдамчи.

Ҳоким столда турган сигаретдан олиб тутатди. Шу билан бироз енгил тортгандай сезди ўзини. Аслида Қаюмовни чекувчи, деб ҳам бўлмайди. У ҳеч қачон ёнида сигарет олиб юрмайди, кўча-кўйда, машинада, айниқса, уйида умуман чекмайди. Фақат ишхонада, унда ҳам асосан, кечки пайт икки-уч дона чекади. Сигаретдан уч-тўрт тортди-да, қолганини кулдонга эзғилаб ўчирди.

– Майли, айт, кирсин, – деди.

Ҳаво иссиқ бўлишига қарамай Бешимов костюм кийган, галстук тақиб олган эди.

– Ассалому алайкум, Комил Қаюмович. Узр, кеч бўлганда безовта қилдим, – деди Холбой.

Ҳоким мийиғида кулди. Унинг кийиниши билан ўзининг кийиниши кулгисини қистатди. (Қаюмов енги калта катак кўйлакда эди).

– Ҳа, Холбой, куёв болага ўхшаб юрибсиз… Нима гап?

Бешимов бироз чайналди.

– Холбой, сиз билан бирга ишлаётганимизга ҳам анча йил бўлиб қолди. Шундайми?

– Шундай, шундай, – деди Бешимов.

– Шундай бўлса, менинг одатимни яхши биласиз, гапни чўзганларни ёқтирмайман. Шап-шап дегунча шафтоли, деб қўя қолиш керак. Мақсадга ўтинг.

– Анчадан бери сизга бир нарсани айтмоқчи бўлиб юрибману ҳеч мавриди келмаяпти…

– Мана, мавриди келди. Айтинг, – деди Қаюмов кулимсираб.

– Анчадан бери Даврон Қўлдошевич …

Ҳоким унга киноямуз қаради:

– Хўш, нима бўпти Даврон Қўлдошевичга?

Комил ака “вич-вич” деб мурожаат қилишни унга хуш кўрмас, оддийгина фалончи ака, деб қўя қолмайсанми, дерди. Ҳозир шунга ишора қилган эди. Буни Бешимов англади.

– Узр, Комил ака, тил қурғур кетиб қолаверади-да.

– Тўғри айтдингиз, – деди Қаюмов. – Бошқарилмаса, суяксиз тил нималар демайди. Хўш, давом этинг.

– Даврон Қўлдошев ҳақида турли гаплар юрибди. – Нима деркин, деган маънода у ҳокимга қаради. Аммо ҳоким муносабатини билдирмаслик учун сигаретга қўл чўзди. – Бошқа ишга кетармишми-ей. Буям майли, – Бешимов жойлашиброқ ўтирди. Энди ўзини бироз тутиб олган, эркинроқ гапира бошлади. – Тумандаги ишларни асосан мен қиляпман, хорижлик инвесторлар билан фақат мен гаплаша оламан. Мана, қанча сармоя кирди туманимизга. Бир нечта кичик корхоналар очдик. Юзлаб иш ўринлари яратдик. Буларнинг бари менинг меҳнатим туфайли, деб юрганмиш. – Бешимов ҳоким ҳозир тутақиб кетади, деб ўйлади-да, унга синчковлик билан термилди. Қаюмовнинг юзида ҳеч қандай ўзгариш сезилмади, гўё суҳбатдошининг гапларини эшитмаётгандай бамайлихотир сигарет чекарди. Бешимов давом этди. – Ахир бу инсофсизлик-ку, Комил ака. Туманимизда нима иш, қандай янгилик бўлса ҳаммаси сизнинг ташаббусингиз, кўрсатмангиз билан амалга ошириляпти-ку. Бир-икки мақтаб қўйганингизга ҳаддидан ошаяптими, дейман-да. Ўзи бир ёш бола бўлса. – Холбой ҳоким индамай ўтирганини ўзининг гаплари ёқаяпти, деб ўйлади. – Бунинг олдини олиш керак, Комил ака. Бу гапларни ҳаммага, ҳатто вилоят раҳбарлари олдида ҳам айтиб юрганмиш. Унинг нияти нима ўзи? – Қаюмов индамади. Сигарет қолдиғини кулдонга эзғилаб ўчирди. Яна нима гапинг бор, дегандек Холбойга қаради. У ростданам мавриди келди, деб отини баттар қамчилади. – Ўзини замонавий, ташаббускор раҳбар қилиб кўрсатмоқчи шекилли. Ҳойнаҳой, сизнинг жойингизга кўз тикканга ўхшайди, Комил ака.

Қаюмов бирзум Холбойга маънодор тикилди, сўнг деди:

– Шу гапларингиз ростми?

Бешимов яна ҳам дадиллашди.

– Рост, Комил Қаюмович… Э, кечирасиз, Комил ака… Ишонмасангиз қасам ичаман…

– Шошманг, шошманг, – деди Қаюмов унинг гапини бўлиб. – Қасам ичиш шарт эмас… Ахир сиз ёш бола эмассиз-ку, гапингизга ишонмасам…

– Шундай, Комил ака.

Қаюмов тугмачани босиб ёрдамчисини чақирди.

– Лаббай, Комил ака, – деди Илҳом.

– Давронни чақир. Шу ердами ўзи, кетиб қолгани йўқми?

– Шу ерда, компьютерда ишлаб ўтирувди.

Бешимов аввалига бир мамнунлик ҳис қилди. “Ҳозир боплайди, таъзирини беради”, деб ўйлади. Аммо бошқа жиҳатдан менинг олдимда гапирмагани маъқул эди, мен айтганимни билиб қолади, деган хавотир чулғади бутун вужудини.

Иш дафтарини кўтариб Даврон Қўлдошев кириб келди.

– Чақиртирган экансиз, Комил ака.

– Ҳа, чақирдим. Ўтиринг, – деб Холбойнинг рўпарасидаги стулни кўрсатди. Бешимов ҳокимнинг юзига, кўзига қанча термилмасин, ичидагини била олмади. Унинг бутун вужуди музлаб, пешонасидан совуқ тер чиқди.

Ҳоким Холбойга юзланди:

– Ҳозир менга айтган гапларингизни бир бошидан битта қолдирмай қайтаринг, – деди.

Бешимов қўлга тушган ўғридай довдираб қолди.

Қаюмов қотма гавдасини бироз эгиб, икки тирсагини столга қўйди. Бешимов томонга бироз энгашди ва паст, аммо кескир овозда деди:

– Қайтаринг, бояги гапларингизни… Мабодо айтишга улгурмай қолган гапларингиз бўлса, уларни ҳам айтинг. Эшитамиз…

Даврон Қўлдошев нима гаплигини билолмай ҳайрон – гоҳ ҳокимга, гоҳ Бешимовга қарайди. Холбойнинг ранги оқариб кетган, боши хам, кўзини столдан узолмасди.

Оғир, жуда оғир сукунат чўкди. Эҳтимол бу сукунат уч дақиқа ё беш дақиқа давом этгандир, аммо Бешимовга бир соатдай, балки бир кундай туюлди. “Ундан кўра уришгани, сўккани, ҳатто ургани афзал эди… Бундай бўлиши хаёлимга ҳам келмаганди…”

Қаюмов сигарет олиб узоқ эзғилади, сўнг шошилмай тутатди. Ҳамма ўз хаёли билан банд. Ҳоким босиб-босиб сигарет торти-да, номаълум томонга қараганча дардли бир овозда сукунатни бузди:

– Сизларга рухсат…

Қаюмов бир нуқтага термилганча узоқ ўтирди.

Ҳозирги суҳбатдан дили ранжиди. Холбойни бамаъни, мулоҳазали одам, деб ўйларди. У ҳақда яхши ниятлари бор эди. Олдин ҳам бир-икки шунга ўхшаш гапларни гапирганда насиҳат қилган, бундай ишлар яхшиликка олиб келмаслигини мисоллар билан тушунтирган эди. Афсуски, одам боласини ўзгартириш қийин экан. Нима етмайди унга? Мансабми? Муовин бўлмоқчими? Бунинг учун ғийбат, иғво билан шуғулланиш керакми? Дардини очиқ айта қолмайдими… Аслида бунга ўхшаганларга мансаб ҳам бериб бўлмайди, ҳамма нарсани шахсий манфаатига буради, фақат ўзини ўйлайди, одамларнинг тақдири заррача қизиқтирмайди уларни… Бўлмаса, ёнида юрган, кўз ўнгида ўсиб-улғайган ёш йигит шу даражага етганидан қувонмайдими? Дўстнинг дўстлиги оғир кунлардан кўра, қувончли кунларда кўпроқ билинади, деган гап рост экан-да. Эссиз… Ҳасад, кўролмаслик, ёшларнинг йўлига ғов бўлиш… Қачон қутуламиз бундай иллатлардан?.. Бунақа одамлар, бу каби суҳбатлар киши дилини хуфтон, ҳафсаласини пир қилади.

Комил ака ўрнидан оғир қўзғалди. Жавон олдига бориб, Навоий “Девон”ини олди. Бирон нарсадан сиқилса Навоийни ўқийди, бундан дардига малҳам топгандай бўлади, кўнгли бироз ёзилади. Тўғри келган саҳифани очди:

Нокасу ножинс авлодин киши бўлсин дебон,Чекма меҳнатким, латиф ўлмас касофат олами.

Давомини ўқимади, ўқигиси келмади.

Кўзини юмиб, ўйга толди. “Эй, ожиз банда, бунчалар тубан бўлмасанг. Ғийбату, фисқу фасодга, худбинлик балосига бунчалар гирифтор бўлмасанг… Бир эшикдан кириб чиқасан, бир дастурхонда овқатланасан… Қайси юз билан гапирдинг шу гапларни? Яна қасам ичаман, дейди-я… Эртага уни, мени юзимга қандай қарайсан?..”

Китобни жойига қўйди. Сўнг ўрнига келиб ўтирди-да, ён дафтарига ушбу сўзларни ёзди. “Мажидиддинлар ҳали батамом йўқ бўлмаган… Йўқ бўлармикан? Билмадим-ов… Демак, доимо ҳушёр ва сергак бўлмоқ керак…”

Эшик қия очилиб, Илҳом кўринди.

– Нима гап? – деди Қаюмов.

– Кечирасиз, Комил ака… Соат ўн икки бўляпти…

Ҳоким девордаги соатга кўз ташлади.

– Ҳа-а, ўн икки дегин… Бўпти, машинани чақир.

– Хўп бўлади, – ёрдамчининг овози бироз дадил, хурсанд эшитилди.

Бундан ҳокимнинг юзига майин табассум югурди. Гўё ёрдамчиси олдида ўтиргандай секин гапирди: “Менку ишни, одамлар дардини эшитишни, иложи борича уларга ёрдам беришни ўзим учун ҳаловат, умрим мазмуни, деб биламан… Сен-чи, Илҳом? Сен ҳам бунга кўника олармикансан? Шу тахлит ишлаб кета оласанми?.. Ўрганасан. Ахир неча йилдан бери ёнимдасан-ку. Мана, Даврон эплаб кетди-ку. Кутганимдан ҳам зиёда қилиб бажараяпти ишларни. У ҳам бир пайтлар сенга ўхшаган ёрдамчи эди… Фақат ҳалол, виждонан ишласанг бас… Анави Холбойларга ўхшаб қолмасанг бўлди… Худо асрасин…”

2018 йил

РАПОРТ

Еттинчи бригада бошлиғи Темир ака қош қорайганда ҳовлиққанча колхоз идорасига кириб келди. Котиб йигит телефонда ким биландир қаттиқ-қаттиқ гаплашаётган экан. Бригадир шундан фойдаланиб раис хонасининг эшигини очди. Тамаки тутунига кўмилиб, аллақандай қоғозларни титкилаб ўтирган раис эшик томон ўгирилди. Эгни-бошига пахта ёпишган, юзлари, қош-киприклари, мўйлабигача оппоқ гард ўтирган, новча, қотмадан келган Темир ака раисга қувонч билан боқиб турарди.

У тупроққа ботган катта этиги билан полда из қолдириб, раисга яқин келди. Темир ака нимадандир қаттиқ ҳаяжонда эди. Доимо босиқ, ўн гапирганда бир гапирадиган, саволларга “ҳа” ё “йўқ” деб жавоб беришдан нарига ўтмайдиган бригадирни бу аҳволда кўрган раис саросимага тушди.

– Ё тавба, ё тавба, – деди раис ўрнидан қўзғалиб Темир акага қўл узатаркан. – Тушимми, ўнгимми? Темир ака, ўзингизми? Нима бўлди? Бахайрликми?

Бригадир раиснинг қўлини олиб қаттиқ қисди. Унинг киртайган, аммо қувонч порлаб турган кўзлари раиснинг қизаринқираган қисиқ кўзлари билан тўқнашди. Темир ака чўнтагидан бир парча қоғоз олиб узатди:

– Табрикланг, раис! Табрикланг, бизни! Бригадамиз планни бажарди. Биринчи бўлиб! Ҳали райондаям ҳеч ким бажармаган бўлса керак. Бир ҳафтада! Табрикланг! Юқорига хабар беринг!

Раис қоғозни олди-ю, шошилмай кўз югуртирди. Ярмигача чекилган сигаретни кулдонга қўйиб, кўйлагининг ёқасини тўғрилаган бўлди:

– Яхши, жуда яхши, Темир ака.

Раиснинг оғзини пойлаб турган бригадир севинчини ичига сиғдиролмасди.

– Хабар қилинг юқорига. Тезроқ бўлсангиз-чи, бошқа колхоздан хабар келиб қолмасин тағин! – Телефон трубкасини раисга узатди. – Биласиз, ҳозир бир дақиқаям ғанимат.

Раис Темир аканинг қўлидан трубкани олиб жойига қўйди.

– Шошилманг, Темир ака. Сиз бунақа эмасдингиз-ку, – деди бамайлихотир. – Шунга шунча ҳовлиқасизми? Эшикдан кириб келганингизни кўриб, янгам яна Ҳасан-Ҳусан туғипти-да, деб ўйлапман-а.

– Бўла қолинг, раис. Янгангизнинг эгиз туғиши янгилик эмас. Лекин бригадамиз ҳали бирон мартаям районда биринчи бўлиб бажармаган планни. Бултур бор-йўғи бир соат кечикувдик! Мана, Худога шукр, бу йил юзимиз ёруғ бўлди.

Раис Темур ака берган қоғозни лоқайдлик билан унинг олдига суриб қўйди.

– Афсуски, бу йил ҳам ярим соат кечикдингиз-да. Тўртинчи бажарипти. Мадиёр ҳозиргина келиб кетди.

– Нима?! – Темир аканинг оёқ-қўли бўшашиб, тиззалари қалтиради. Стулга омонатгина ўтириб қолганини ўзи ҳам сезмади.

– Парво қилманг, Темир ака, бултургидан ярим соат олдин бажарибсиз. Келаси йил яна бир ғайрат қилсангиз, тўртинчидан, албатга, ўтиб кетасиз.

Бригадир бу гапларни эшитмади. Ҳозиргина раиснинг хонасига қушдай учиб кирган Темир ака ўрнидан зўрға турди, судралиб хонадан чиқди. Бригадирнинг бу қадар шалвираб қолганини кўрган котиб йигитнинг кайфи учди.

– Ҳа, Темир ака! Сизга нима бўлди? Тинчликми?

Темир ака қайрилиб ҳам қарамади. Оғир қадамлар билан ташқарига чиқди. Гулзор четига қўйилган ўриндиққа бориб ўтирди-да, икки кафти билан чаккаларини қаттиқ сиқди: “Э, Худо! Нима деган гап бу?! Камбағалнинг ови юрмас, ови юрсаям дови юрмас, деб шуни айтса керак-да. Қанча ҳаракат қилдик… Энди одамлар олдига қайси юз билан бораман? Уят-ку!” Машина тормози чинқириғидан Темир ака сергак тортди. Ёнида биров тургандай хижолат бўлиб, бошини кўтарди. Атрофга аланглади: хайрият, ҳеч ким йўқ экан. “Катта кўчада шекилли машина, – ўйлади Темир ака. – Нима дейман одамларга? – Бригадирнинг кўз ўнгидан йўлини сабрсизлик билан пойлаб ўтирган колхозчилар бирма-бир ўтди. – Яна тўртинчи ўтиб кетипти, дейманми?!

Шу пайт Темир аканинг миясига бир нарса урилгандай бўлди. Хаёлини йиғиштириб, ўзини қўлга олди: “Шошма, шошма. Нимага энди бултурам, бу йилам ҳаммадан олдин тўртинчи бажаради? Бу йилги пахтаси-ку, маълум: кални сочидай бўп ётипти. Қандай қилиб яна биринчи бўлиб олди? Раисдан нега шуни сўрамадим, рапорт қоғозини талаб қилмадим?! Индамасанг бир чеккага суриб қўяверишади-да. Ҳозир бориб аниқлайман”.

Темир ака шаҳд билан идорага қайтиб, раис хонаси томон йўналди. Котиб йигит унинг важоҳатини кўриб ҳайрон қолди: “Нима бало, тинчликми ўзи? Темир ака куйиб-пишиб у ёқдан-бу ёққа югуриб юрипти. Оғир одамнинг жаҳли чиқиши қийин. Борди-ю, жини қўзиса, охири ёмон бўлади, дейишади. Бу кишига нима бўлди? Бир ғалвани бошламаса гўрга эди…” Котиб шу хаёллар билан Темир аканинг йўлини тўсди:

– Темир ака, бироз сабр қилинг. Раис бува бандлар. Телефонда райком билан гаплашяптилар.

Темир ака котиб йигитга хўмрайди-да, уни четлаб ўтмоқчи бўлди. Котиб энди унинг қўлидан ушлаб олди:

– Темир ака, эшитяпсизми, раис бува…

– Э, раис бувангниям, сениям?.. – Темир ака шундай деб қўлини силтаб тортганди, котиб йигит мункиб кетди. Бригадир шартта эшикни очиб, ичкарига кирди. Раиснинг телефонда гаплашаётгани рост экан. Темир ака шахдам юриб, унинг олдига борди, тикка турганча гаплашиб бўлишини кутди. Раис ўқрайиб бригадирга қаради-ю, гапини тугата қолди: