Катта хонадон 1

– Э, боринг-э, – Ҳилола бошини бошқа томон бурди. – Қувончга бало борми?

– Нимага мени синглимни хафа қилдингизлар! – Фазлиддин атрофини қуршаган аёлларга ярим таҳдид ила қаради. – Бу сизларга нима ёмонлик қилди?

– Топган куёвингиз хафа қилди, ака! – ўзини босолмай, аламангиз деди Ҳусния.

– Нимаа? – Фазлиддиннинг важоҳати кескин ўзгарди: унда камдан-кам юз берувчи ҳолат – кўзлари ола-кула бўлди. – Хафа қилишга нима ҳаққи бор?

– Ўпкангни бос, укажон, буни ҳеч ким хафа қилгани йўқ. Ўзини ўзи хафа қилиб ўтирибди, – Ҳабиба укасининг елкасига уриб қўйди. Сўнг Ҳуснияга ўшқирди. – Сен бу аловга карасин сепганинг нимаси?

– Ҳусния опамни айбламанг, – Ҳилола Ҳабибага эътироз билдирди. – Опам тўғрисини айтдилар.

– Опанг ҳам, ўзинг ҳам аввал қаердайдинглар? Энди келиб-келиб, тўй куни бировни боласидан айб ахтарасизларми? Уят эмасми?

– Э, биродарлар, ўзи нима гап? – Фазлиддин кўзларини катта очиб, Ҳуснияга, кейин Ҳабиба опасига саволомуз қаради. – Агар ўша бола бирор қилиқ қилган бўлса, ҳозир ҳам кеч эмас, лаш-лушини кўтариб кетаверсин, мен синглимни хафа қилдириб қўймийман.

– Фазли, укажон, оғзингга келган гапни гапираверма. Ҳамма гап шундаки, иккала синглинг куёвбачани пиёнистага ўхшатишибди. Мен унақа белги кўрмадим, тузуккина бачайкан, загсдан чиққанимиздан кейин шаҳардаги “Ором” ресторанига зиёфат буюрганини айтди.

– Шуми, холос?

– Шундай-ку…– изоҳлади Ҳусния. – Ака, сиз ўшани юз-кўзига диққат қилганмисиз?

– Йўқ, яқинигаям бормадим. Нима, ичиб олибдими?

– Унисини билмадик, лекин…

– Э, майда гап экан-ку, – Фазлиддин қўл силтади. – Ичган бўлса, ичгандир. Нима, Ҳилола уни тумшуғига жилов тутмоқчими?

Баъзилар кулиб юборишди. Фазлиддин ҳам кулганча ортига буриларкан:

– Ана, кечқурун биздан кўринг-да, ичишни, – деди. – Биир яйраймиз-да, текингина деб.

– Амакимни айтиб юборасанми, а? – Ҳабиба укасини тўхтатиб сўради.

– Шу масалами? Унда амакимни бошларини қотирманглар.

– Буни амакимга ўқитиб қўямиз – жин-ажиналарни қувсинла.

Фазлиддин тўхтаб, бош қашиди: опасининг гапида жон бормикан? Бу опаси чиндан ҳам мамлакат мустақилликка эришган ойдан бошлаб, беш маҳал намоз ўқийдиган, рўза тутадиган, ҳатто ёш қизалоқларга араб имлосидан сабоқ берадиган одат чиқарган. Қизчалар унинг ҳовлисига қаторлашиб келадилар. Улар анча кўпайиб бораётган эмиш. Опасининг обрўси ошиб, ота-оналар дуо қилишармиш. Алифни калтак деб ўйлайдиган Ҳабиба қисқа вақт ичида “Қуръони карим”ни араб имлосида ўқишни ўрганиб олгани, жуда кўп сураларни ёдлагани, “Ҳадис” китоблари бўйича ажиб ҳикоячаларни ўқувчиларга, бошқа қизиққанларга бурро айтиб беришлари чиндан-да, мўъжизага ўхшар эди. Шу опасики, Ҳилолани ўқитиш ҳақида гапирган экан, қандайдир асоси бўлиши мумкин. Бу борада Фазлиддиннинг ўзи ҳам ғайрат камарини боғлаган – яқиндан бери айрим сураларни ёдлашга киришган…

9. САРОБ ЖИМИРЛАЙДИ

Ҳамма акаларию опалари сингари Ҳилола ҳам Маҳмуд амакисини ғоят ҳурмат қилади, баъзан отасидай эркаланиб у кишига мурожаат этади. Бироқ амакиси уни ўқиш учун келганида негадир қизариб кетди, бирпас сукут сақлаб, ерга қаради.

– Буни ҳеч қандай зарари йўқ, жиян, – деди амакиси юмшоқ товушда. – “Қуръон” – Оллоҳнинг китоби, ихлосминан эшитсанг, енгил тортасан, қусурлардан қутиласан.

– Отам ҳам билдиларми? – шивирлаб сўради Ҳилола.

– Йўқ, бу ҳаммага айтиб ўтирадиган гап эмас.

– Отам ҳамма қаторига кирмайдилар-ку, амаки? – Ҳилола тумтайди.

– Тўғри. Аммо акам эшитса, хурсанд бўлади.

– Барибир айтманг, хайми? Катта акам ҳам билмаганлари маъқул.

Маҳмуд амаки мийиғида кулди:

– Катта аканг ҳам аллақачон намоз ўқишни бошлаган-ку, хабаринг йўқми?

– Отамдан эшитувдим. Ўзлари айтмаганлар.

– Хўўш, шу ерда ўқийверамизми?

– Йў-йўқ, амакижон, нариги ҳовлига, Заҳри акамникига ўтайлик. Ҳеч ким сезмасин. Уяламан.

– Уялма. Ҳар бир мусурмон фарзанди бунга ихлос қилиши керак. Борадиган ерингдаям Худони тилдан туширма. Куёвни, уйидагиларни ҳурмат қил, кам бўлмийсан, жиян.

Ҳилола индамай ўрнидан қўзғалди. Кўз ўнгидан эрталабги манзара яна ўтдию сесканиб тушди. Лекин ҳолатини амакисига сездирмади. Қизиғи шундаки, унинг тақдирига отасию оғайниларига нисбатан шу амакиси кўпроқ қизиққан, кўп суриштирган, ҳар гал қишлоққа келганида алоҳида ҳол сўраган – энг яқин, меҳрибон одам. Шунинг учун ҳам нариги ҳовлининг кичик хонасига ўтишганда у ийманибгина амакисидан сўради:

– Амаки, улар қанақа одамлар экан, билдизми?

– Ҳеч бир ёмон гап эшитмадим, жиян. Отасиминан гаплашдим. Очиқ одам экан. Келинимиздан ҳеч нимани аямаймиз, деди ўзимгаям. Бачаминан Заҳри гаплашган. Энди, жиян, сангаям кўўп нарса боғлиқ. Борган ерингда кўкаргин, ўниб, ўсгин, палак ёзгин… Хай, сан ўзингни бўўш қўйиб, эшит, бошқа хаёлларга берилма, фақат Худони ўйла… Аузи биллоҳи минна шайтону ражиим, Бисмиллоҳи Раҳмонур Раҳиим…

Шундан кейин амакиси “Қуръон”дан кўп сураларни майин, ёқимли, оҳангдор овозда тиловат қилишга ки-ришди. Ҳилолада азалдан ҳам таъсирчанлик кучли эди. Ҳозир эса бу ҳолат яққол сезилиб, дастлабки суралар қироат ила айтилиши ҳамон қизнинг бутун вужуди жимирлаб, у гўё қанот ёйдию самога кутарилаётгандай, қушдай парвоз қилаётгандай ҳис этди ўзини. Хаёлида бутун вужуди эриб, нималардир танасидан чиқиб кетаётгандай, қушдай енгил бўлаётгандай сезди. Бир оздан кейин негадир уни уйқу элта бошлади. Холбуки, бир неча кундан буён тузук ухламаган, асаби чарчаган, бош оғриғи анча қийнаётган эди. Ҳатто, уйқу дориси ҳам таъсир этмаган. Энди эса, уйқу тортқилаётганидан хижолат чекяпти, меҳрибон амакиси уни деб, вақтини аямай “Қуръон” ўқисаю у мудраб ўтирса… Буни сезган каби амакиси навбатдаги тўхтамда:

– Ана, ястиқ, ухлайвер… – дедию “Ёсин” сурасини ўша оҳангда қироат қилишда давом этди. Бир оздан сўнг амакиси ўрнидан турганда шошиб кўзини очди-да:

– Раҳмат, амаки, – деганча Ҳабиба опаси берган қизил ўн сўмликни амакисининг яктак чўнтагига тиқиб қўйди. Маҳмуд амаки киссасидан пулни олиб қаради-да:

– Бу жуда кўп, – дея уни эгасига қайтарди. – Иримига йигирма тийин берсанг ҳам бўлади.

– Йўқ, олмийман. Манга пул керак эмас.

– Биламан, энди керак бўлмас. Локин қачон пултопар бўлганингда ўзим сандан сўраб оламан.

Ҳилола кулди:

– Жа сўраб оладиган одамсиз-да, амаки. Буни қайтарманг, кўнглимдан чиқариб бераяпман. Ўқилган “Қуръон” оятлари ўрнига тушсин.

– Унда, – амаки пулни яна яктаги чўнтагига солиб, кафтларини дуога очди. – Қўшганиминан қўша қари, бахтли-тахтли бўл, солиҳ фарзандлар кўр. Худо ўзидан бегона қилмасин, адаштирмасин.

– Адашиб бўлдимов, – деди Ҳилола ўзига ўзи, мулла уйдан чиқиб кетганидан кейин. Аммо унинг ҳолати бир соат аввалгидан анча фарқ қилар, энди ташвишлардан, сиқилишдан қутилган, ўзини бир мунча енгил ҳис этар эди.

Бу ҳолат кечда ҳам, қишлоқнинг бошқа мулласи келиб, никоҳ ўқиганида ҳам, куёв йигит қўлидан тутганча даврага олиб кирганида ҳам уни тарк этмади. Э-ҳэ, давра бунчалар гавжум, одамлар бунчалар кўп, дастурхонлар бунчалар сероб! У ҳеч қачон шундай бўлишини, дабдабали тўй ўтишини кутмаган эди. Ана, яқинидаги узун устал атрофида акаларию опалари, янгаларию поччалари, яқин қариндошлари қувнаб ўтиришибди.

Куёв бола келинга пастроқ овозда:

– Қайнатам ёнидаги одам қайнатайиз бўлади, – деди. Энди у анча ўзгарган, жуда қувноқ – мамнун йигит тусини олган, Ҳилолага тез-тез, суқланиб нигоҳ ташлайди, нимадир дегиси, келин диққатини тортгиси келади:

– Ҳилолахон, конякдан оласизми, шампонданми?

– Йў-йўқ, ҳеч қайсидан ичмийман.

– Шампондан ичинг, озроқ бўлсаям… Зарар қилмайди.

Куёв жўра чаққонлик билан столдаги шампан виносини қўлга олди.

– Сираям, сираям, – Ҳилола қайта-қайта бош чайқади. – Ҳеч ичмаганман.

Куёв жўра ўртоғига қараганча нима қиларини билолмай, тўхтаб қолди. Куёв: “Майли, ихтиёрига қўй”, дегандай кўз қисди. У эса:

– Ўзинг-чи, Босит, қайсидан қуяй? – дея шишани қўймай куёвга хушомадомуз ишшайганча қаради. – Шампон созми, дейман?

– Менга ишинг бўлмасин, – деди Босит келинга бир қараб олиб. – Қайсидан хоҳласанг, ўзинг олавер.

“Хайрият, – деган фикр ўтди Ҳилоланинг хаёлидан. – Пиёниста бўлганида индамай олаверарди… Балки бирор ишкал чиқишидан қўрқиб, ўзини тийгандир?”

У яна даврага, ўз яқинларига назар солдию ҳайратланганча ёнидаги жиянини секин туртди:

– Гулсум, дадангни кўраяпсанми?

– Ҳа, кўраяпман, – деди жияни қовоғи солиниб. – Ичишни ташловдилар – намозга ўтганларидан кейин сира ичмай қўювдилар.

– Ўзи аввал ҳам унча ичмасдилар.

– Ҳа, уйга жуда нозикроқ, ўзларига яқинроқ меҳмон келса, озроқ ичарканлар, бошқа маҳал меҳмон билан отига тўқиштирарканлар. Фақат куёвлари қўймай гоҳо ичирарди.

Гулсум куёвлари деганда тўрт йилча аввал тўйлари бўлиб ўтган ўз эрини назарда тутди, ҳозир ўша куёв ҳам қадаҳ тутганча қайнатасига ниманидир уқдирарди. Нуриддин эса кулимсираганча гапирар, у анча хурсанд кўринарди.

– Қўявер, акам биир яйрасинлар, – деди Ҳилола ва акасининг нега хурсандлигини ўзича, хаёлан чамалади: “Акам бечора мени деб қанча азият чекдилар. Дониёрни фотиҳаси қайтганидан қаттиқ хафа бўлувдилар, бунга бош қўшган акалариму опаларим билан сан-мангача бордилар. Ишқилиб, акажон, энди хафа бўлманг, сизни ҳеч ким хафа қилмасин. Худо хоҳласа, мен ҳам қийинчиликларга чидашга уринаман”.

Чиндан ҳам Нуриддин хурсандчилигини яширолмай даврада айтилган ҳамма яхши сўзларни қадаҳ билан тасдиқлар эди. У эрталабги ва кундузги воқеалардан батамом бехабар, Ҳилола билан тузукроқ гаплашолмаган, кўпроқ ҳар ёқдан келган қариндош-уруғ, яқин биродарлар билан мулоқотда бўлар, уларнинг кўнглини олишга уринар эди. У ҳатто янги куёвга ҳам диққат-эътибор билан қаролган эмас. Бу борада Заҳриддин билан Роҳиланинг таърифига, текширувларига ишонч ҳосил қилган. Боз устига, Ҳилоланинг майлини ҳисобга олган. Аммо унинг номзод билан учрашмаганини хаёлига ҳам келтирмаган. “Иш қилиб, шу кенжа синглимиз бахтини топсин: ёши ўтиб бораяпти, танлаш босқичи бой берилган”, деган фикрларни кўп марталар миясидан кечирган. Унинг назарида, шундай бахтли дамлар, мана, тантана қиляпти. Шундай экан, нега қувонмасин, нега қадаҳ кўтармасин?

Аммо ичкиликнинг ҳам, хилма-хил овқатларнинг ҳам кети узилмаяпти. Бу ҳудудларда камдан-кам учрайдиган ҳолат. Одатда, дастурхон унча бой бўлмайди, бир ёки икки мартагина овқат тортилади. У ҳам кимга етадию кимга йўқ. Асосий диққат ичкиликка қаратилади. Тўй ўтказаётган кимса, қанча кўп арақ кетгизса, шунча кўп “обрў” олади. Кейинги чоғларда бу усул анча чегараланган, дейишади. Бу қуда эса бор имкониятини ишга солган кўринади.

Нуриддин қуданинг тузуккина обрў ҳамда бойлик эгаси эканидан қаноат ҳосил қилган, шунга кўра, синглиси яхшигина хонадонга келин бўлганидан қувонган эди.

“Ҳозирги пайтда оила ўзига тўқ, бойроқ бўлиши жуда муҳим, – деган фикрни хаёлидан ўтказди Нуриддин. – Агар замон шундай кетаверса, қашшоқлар кўпайиши ҳеч гап эмас. Бир парча нонга зор бўлишни Худо кўрсатмасин…”.

Худди шу аснода Одил бобони эргаштирганча давра айланиб юрган қудаси улар ёнида тўхтади. Қуда – эллик ёшлар атрофидаги, оқиш-сарғишга мойил, узунчоқ юзли, сочсиз бошига ола дўппи қўндирган, нигоҳлари ўткир, эгнига янги, оқ костюм-шим кийган, ярим замонавий киши Нуриддиннинг елкасига ўнг кафтини қўйдию:

– Яхши ўтирибсизми, қудажон? – деб сўради. – Етишмовчиликлар борми?

– Раҳмат, ҳамма нарса бор, – деди Нуриддин ўрнидан туришга интилиб. – Тўй чиройли ўтаяпти.

– Қимилламанг, қудажон, – тўй эгаси Нуриддинни қайта ўтириши учун елкасидан енгилгина босиб қўйди. Сўнг соқий йигитга имо қилди. – Бизагаям садта-садта қуйинг, қудам билан олайлик.

Дарҳол икки қадаҳ тўлғазилиб, иккала бош қудага узатилди. Одил бобо ҳам бирисини индамай олди. Қадаҳлар тўқиштирилди:

– Фарзандларимиз бахтли бўлсинлар! – деди мезбон қуда Одил бобога қараб олиб. Сўнг Нуриддинга юзланди. – Синглийиз оиламизга файз, қувонч келтирсин.

– Айтганингиз келсин, қудажон! – Нуриддин ҳаяжонланиб, беихтиёр қадаҳини қуданинг қадаҳига урди, жаранг садоси эшитилиб, бир неча томчилар ўзининг кўйлагига сачради. Лекин эътибор бермади. Шу билан бирга қадаҳни дарҳол бўшатмади, куёвнинг отасини кутди. Бироқ у киши ҳам ичмай, тавозе билан унга қараб турди. – Олинг қани, қуда бобо, – дедию у отасига қаради. – Сиз ҳам оласиз чоғи, ота?

– Нимага олмасканла? Биза энди хеш бўлопмиз. Оладилар. Энди, акаа… – қуда ўзидан ёши кичик қудачани ҳурматлади, – сиздан аввал ичмаймиз-да. Аввал сиз бўшатинг, Тошкандай улуғ ердан келгансиз. Қани, кўтаринг, – у қадаҳини яна Нуриддиннинг жажжи пиёласига секин туртди.

Нуриддин бу сафар интизор қилмади, тик турганча пиёлани бўшатди. Кейин бошқаларга навбат етди. Одил бобони ҳам қуда охиригача ичиргач:

– Асли буни ман ташлаб юборганман, – деди. – Сизлар учун…

– Қаёққа ташлагансиз? – ҳазиллашган бўлди Одил бобо. – Биқингами, қорингами?

– Қудуққа, қайтиб чиқмайдиган жойга, – кулди қуда.

– Ҳаа, мана бу қудуққа денг? – Одил бобо қудасининг қорнига ишора қилди.

– Ҳаҳ-ҳаҳ-ҳа, – қуда завқланиб кулди. Баланд пардада янграётган қўшиқ остида бу садо узоққа таралмади. – Энди шу қудуққа ташлашимиз рост бўлсин! – дея пиёладаги суюқликни шошилмай симирди. Нуриддин узатган бир бўлак гўштни олиб, унинг қўлига ўнг кафти қирраси билан секин уриб қўйди. – Раҳмат, қудажон.

Улар энди навбатдаги меҳмонлар сари силжишар экан, мезбон Нуриддиннинг қулоғи сари энгашганча:

– Энди бир оғиз лутф қиласиз, қудажон, – деди. – Хайми?

– Қайси маънода? – Нуриддин унга, сўнг отасига саволомуз қараб олди. Отаси елка қисди.

– Айтаман, ҳозир сизга сўз берилади.

– Э, мени қўйинг, ана, отам гапирадилар. Отам турганларида мен гапирсам, беодоблик бўлади.

– О, тилийизга наввот, қудажон! – қуда ортига ярим қадам қайтиб, Нуриддинни қучганча пешонасидан ўпди. – Баракалла, ота ўғли! Аммо катта қудам ҳам албатта гапирадила. Тўй охирида, манминан тик туриб, фотиҳа берадила. Шу учун сиз хотиржамликминан сўз айтаверасиз.

Нуриддин индамай таъзим қилди. Лекин даврани олиб борувчи йигит уни кўкка кўтарувчи мақтовлар билан сўз берганида, овоз кучайтиргични унга келтириб беришганида ғалати ҳол юз берди. Шунгача эса у ҳақиқатан ҳам ҳамманинг эътиборини тортадиган сўзлар айтишни мўлжаллаган, бу борада ҳеч кимдан қарзга фикр-гап олмайдиган кимса эканини намойиш этгиси бор эди. Аммо овоз кучайтиргични қўлида тутганча тўрга қарадию негадир кўнгли бузилиб кетди. Озғингина, увоққина (унинг назарида), қайсаргина синглиси оппоққина келинлик либосида олам-жаҳон бўлиб, фаришталардай нур ёғдириб, ер остидан унга назар солиб, эҳтимол хижолат чеккандай қараб турибди. Ёнида барваста кўриниш олган куёв бола. Қанийди онажони тирик бўлсайдию шу лаҳзаларни ўз кўзи билан кўрсайди, кўнгли хотиржам тортсайди. Бу атрофларда, умуман, ўзбекларда қиз боланинг турмуш қурмай ўтиши бир оз ўнғайсиз ҳол саналишини ҳисобга олса, шу вазият кишига таскин беради. Бироқ Нуриддин кўнглида мўлжаллаган фикрларни ногоҳ эсидан чиқариб қўйдию бир нафас жим қотди. Йўталди. Негадир кўзлари намланди. Бу ҳолдан ғаши келди. Ҳамма жим: Тош-кентдан келган келиннинг акаси нима деркин? Тўйхонага сукунат чўккан каби.

Ҳилола бошини хиёл кўтариб, акасига қаради, гўё нигоҳларида унга катта қувват нурини йўналтирди:

“Бардам бўлинг, акажон…”.

– Юрагимда жуда кўп гаплар, жуда мўл истаклар бор, – дея ниҳоят сўз бошлади бош ака. – Аммо ҳаммасини айтмийман – кўнглимдан сизларга уларни нурдай таратаман. Энг муҳими, Сен, Ҳилола, ана шу хонадонга бахт олиб кел, қувонч олиб кир, тотувлик улагин. Ҳар сафар иккалангни бахт оғушида кўрай…

Кейин у нималар деди, аниқ эслай олмади. Фақат ўрнига қайта ўтираётганида қарсаклар, “Яшанг” деган овозлар янграганини илғаб қолди, хижолат чеккан каби қовоғини солиброқ, аммо индамай пиёлани бўшатдию аста ўрнига чўкди.

– Табриклайман, ака, яхши гапирдиз, – деди даврадан ўйнаб қайтаётган, анчагина ширакайф укаси Фазлиддин. – Дилимдаги гапларни айтдиз.

– Қўйсанг-чи, – Нуриддин қўл силтади. – Кўнглимни беҳуда кўтарма. Гапиролмадим. Мана бу касофат “дори”дан кўп тортганим таъсир этди, чамаси.

– Ундай деманг, тоға, – рўпарасида ўтирган жиянларидан бири унга эътироз билдирди. – Ҳаммани оғзизга қаратдиз.

Нуриддин хотиржам тортдию бари бир ўша “касофат”дан яна бир неча бор кўтарди. Кейин уни ўйинга тортдилар. Давраларда ҳеч қачон ўйнамаган эса-да, қўлларини ҳаволатиб, лапанглатиб, у ёқдан-бу ёққа бориб келаверди. Атрофини эса асосан ўз одамлари қуршаб олгандай: сингиллар, укалар, келинлар, куёвлар, ана, ёнгинасида қизи Гулсум ва аёли Озода – ҳамма ўйнаяпти, гўё ҳамма янги оилага – келин-куёвга бахтли ҳаёт тилаяпти. Шу аснода тўй “гуноҳкорлари”ни даврани тарк этишга, уларнинг дам олишлари учун рухсат этилди. Тантана эса тўхтамади, аввалгидай давом этаверди. Бир маҳал Озода эрига яқинлашди-да:

– Бўлар энди, дадаси, – деди билагидан тутганча. – Кетиш керак.

– Шунақами? – Нуриддин мастона кулимсиради, оёқлари чалишгансимон довдиради. У маст эса-да, ҳушини йўқотмаган, вазиятни англар, тўғри мушоҳада қилар эди. Аммо ҳеч ёққа кетгиси келмасди. – Ҳилолани ташлаб, а?

– Ҳа, ташлаб кетмай нима қилардиз? Энди у мана шу ҳовлини эгаси бўлади.

– Энди уни қачон кўрамиз?

– Энди… энди… – Озода каловланди, – энди қачон қишлоққа келсак… Эртага кетамиз-ку.

– Ҳа-я, кетамиз… Унда… Озода, ҳозир уни кўрсак, хайрлашсак, бўладими?

– Бўлади, дадаси, бўлади, юринг, – Озода унинг қўлидан тутганча ичкари ҳовлига бошлаб кетди. Гавжумгина, аёллар қуршовидаги бир хона рўпарасида тўхтаб: – Сиз шу ерда кутиб туринг, мен Ҳилолани огоҳлантириб чиқай, – дея у йўрғалаб ичкарига кириб кетди. Салдан кейин эрини ичкарига бошлади. Хонага чимилдиқ тутилган эди. Акасининг кириши муносабати билан қудалар чимилдиқнинг бир томонини кўтариб қўйишибди. Ҳилола ҳамон оппоқ – тўй либосида фаришта янглиғ эгилиб турибди. У акасини кўрган заҳоти икки-уч одим олдинга юрди:

– Акаа, кетманг, – шивирлади у. – Бир-икки кун қолинг.

– Қанийди, жуда истардим… Ишга бо… бориш ке… рак, сингилжон…

– Унда янгамни қолдириб кетақолинг, жоон ака. Хўпми?

Нуриддин “қоласанми?” дегандай хотинига юзланди.

– Ҳеч иложим йўқ, Ҳилолжон, ҳали эртагаям ишга боролмийман. Йўл…

– Йў-йўқ, кетмайсиз, мен билан қоласиз, – Ҳилола ёш қизалоқдай йиғламсираб, янгасидан аразлаган каби тескари қаради. Сўнг акасидан илтимос қилди: – Ҳеч бўлмаса, шу кеча қолсинлар, кўндиринг, акаа.

– Бўпти, эрталабгача янгангни сенга топширдим, сингилжон, – дея Нуриддин унинг елкасидан тутганча пешонасидан ўпдию кўзларидан дувиллаб ёшлар қуйилди. Сўнгги сўзлари бўғзидан аранг отилди. – Бахтли бўлл…

Ҳилола акасининг елкасига юзини босди, лекин овоз чиқаролмади. Нуриддиннинг ўнг елкаси ҳўл бўлган эди. Бироқ сархушлиги боис буни пайқамади. У қўл силкиб, синглисидан узоқлашаркан, қийинчиликлар, изтироблар гулханига уни ўтин каби ташлаб кетаётганини тасаввур ҳам қилолмас, у ўйлаган бахт сароб янглиғ кўзга ташланганини тушида ҳам кўролмас эди. Зотан, у ҳозир буни ўйлаш, фикрлаш даражасидан йироқда, гўё саробли бахт нурларида кўмилиб, чўмилиб, ичда хиргойи қиларди: “Онамнинг кенжаси, кенжа синглим, бахтли бўл, онам абадий маконида тинч ётсинлар, сендан тинчисинлар, сингилжон…”

* * *

Тушга яқин, автобусда кетишаётган чоғда Озода айтган гаплар Нуриддиннинг кўнглини тинчитди, дилидаги номаълум ғулғулаларга барҳам берди. Мўлжал бўйича автобусга эртароқ чиқишмоқчи эди. Бироқ Нуриддинни ўрнидан турғазиш анча қийин кечди. Холбуки, Озода куёвнинг ҳовлисидан кун чиқмасданоқ етиб келган, у ёқда қолган аёлларга қуда кичик автобус ҳозирлаб қўйган экан. Аёлининг қистови билан аранг кўзини очган Нуриддин:

– Ҳм, нимма гап? – дея уни турткилаётган хотинидан сўради.

– Кеч бўлиб кетди, тезроқ йўлга тушиш зарур.

– Йў-йўлга? – Нуриддин кўзларини ишқалади. Қаерда, қанақа ҳолатда ётганини бир лаҳза тушунолмади. – Қа-қаёққа борамиз?

– Вой ўлай: қаёққа бўларди, уйимизга, Тошкентга-да. Тўй тугади…

Хуллас, нонушта тўйнинг давомидай шоҳона ўтди. Қуда бериб юборган ажиб таомлар, пиширилган товуғу балиқлар, Фазлиддиннинг акасига “илинган” “зиғирни гулидай” коняк Нуриддинни ўзига келтирди. Кейин шоша-пиша йўлга отланишди.

– Жуда эрта қайтдингларми? – автобус жилиб, бир оз юрганидан сўнг ёнида ўтирган хотинидан сўради у. – Ўзи у ерда нима қилдиларинг?

– Қудаларга қолса жавоб беришмасди. Келин саломни ўтказдиму икки оёғимни бир этикка тиқиб, уларни шошилтирдим.

– Келин саломни сен ўтказдингми?

– Ҳа. Ҳилола уларни қойил қолдирди.

– Нима қилиб?

– Саҳардан туриб олиб, худди тошканли келинлардай, бутун бир ҳовлини, дарвоза йўлакларини сув сепиб, супириб – чиннидай тозалаб қўйди.

– Э, бу ёқларда бундай одатлар йўғиди-ку, ўзига ташвиш сотиб олибди-да. Ўзи чумолидай нозиккина бўлса… Айтмадингми, ўз одатимизни қилаверсиниди.

Озода индамади. Нуриддин синглисига ачинди:

– Каттагина оила экан, у чидармикан? Тўйиброқ овқат емаслиги ёмон-да.

– Ҳилола аллақачон уларнинг кўнглини топиб, улгуди. Қайнанасиям яхшийкан: келиним, бачамлаб қолди. Ортиқча уринтирмас.

– Айтганинг келсин… Худога шукур, елкамиздан тоғ ағдарилди. Энди онам ҳам қабрларида тинч ётсалар керак…

10. САМОГА ЙЎЛЛАНГАН САСЛАР

Орадан ярим йилдан кўпроқ вақт ўтди. Хайрият, оламда сим алоқаси бор. Йўқса, Нуриддин на қари отаси ҳолидан хабар топади, на ўзи заифгина ҳисоблаган, эндиликда ҳаётнинг сирли уммонига улоқтирилган синглисининг қандай турмуш кечираётганини билиб олади. У ташланган уммон тиниқми, шўрми, балчиқми? Симда эса Ҳилола ҳамиша: “Ҳаммаси яхши, аҳилиноқмиз, келинг-кўринг” деганча шодлигини ифодалаган бўлади. Бош ака боролмаётганидан ўкинади ва: “Ҳилола, куёв билан ўзларинг келақолинглар, дам олиб кетасизлар”, дея таклиф этади. “Борармиз, ёз келаверсин-чи, дала-ҳовлизни мақтаганман, ўзиз ҳам кетар чоғда: “Курортга бориб юрманглар, тоғда дала-ҳовлимиз бор”, деб унга айтгансиз”. Акаси бу ваъдани эслолмайди. Маст бўлганда ҳар хил гаплар айтиб юборгани эҳтимолдан узоқ эмас. Аммо иқтисодий танглик дала-ҳовлига ҳам ўз таъсирини ўтказган: бошланган ишлар чала қолган – иморат тиклангану сувоқдан чиқмаган; ерларни ёввойи ўтлар босиб ётибди; кўчатларнинг айримлари сувсизликдан қовжираган. Шундай вазиятда кенжа куёви келса, Ҳилола хижолат чекмайдими? Шунга қарамай синглисига: “Йўлга чиқишдан икки-уч кун бурун сим қоқинглар, дала-ҳовлини куёвимизга мослаб, у ёқ бу ёғини тартибга соламиз, хўпми?” деб тайинлайди. Сўнг отасининг аҳволини суриштиради. “Юриптилар. Яхши” деб қўяди синглиси. Бироқ унинг овозида қандайдир маъюслик сезилади. Буни бош ака ўзича тушунади: “Ҳа, отам келиннинг қаровида қолди. Еб-ичиш, ётиш-туриш – парвариш ўзига яраша. Шундан у изтироб чекади. Ёрдам бергиси келади. Аммо унинг ўз хўжайини бор. Истаган маҳали ота ҳовлисига боролмайди. Шундан сиқилса керак…”

Ҳилола эса дастакни ўрнига қўядию даҳлиздан ўз хонаси томон чопади, кўзларидан томчилар сизганча юмшоқ каравотга ўзини отади.

“Қандай айтай? – дейди ўзига ўзи. – Акаларимгаям, опаларимгаям айтолмийман. Улар билмасликлари керак. Мен зиндонда аждаҳога ем бўлаётганимни ҳеч ҳам билмасликлари зарур…”.

У ногоҳ қаддини ростлаб, оёқларини пастга туширди. Хаёлида ғалати фикрлар кезарди. Хонада ҳеч ким йўқлиги бунга қулайлик туғдирар эди. Босит ҳали келмаган – қайси гўрларда тентираб юргандир. Қайнатаю қайнана аллақачон бир уйқуни олишган. Қайнағаларию оила аъзолари ойнаи жаҳонга мубтало – бошқа нима ҳам қилишади?

– Бир вақтлар ўқувдим, – пичирлади Ҳилола. – Айтиладиган гап-сўзлар, ҳатто пичир-шивирлар ҳам батамом йўқолиб кетмас экан. Хусусан, юракдан чиққан нидолару хитоблар самога кўтарилиб, дайдиб – айланиб юраверар экан. Уларни фаришталар, жинлар гоҳида эшитиб қоларканлар. Эҳтимол, келажакда шундай овозларни тутиб оладиган аппаратлар, тутқичлар кашф этилар. Ўшанда менинг изтиробларимниям тинглаб кўрарлар. Лекин унда отам… – дедию томчилардан кўзларига парда тўсилди, – отажоним бўлмайдилар. Ким билади, ўзим ҳам, акаларим ҳам тупроққа айланармиз. Нидоларим… балки шохли Искандарнинг сартароши овозидай оламга таралар…

Ҳилола ўша машҳур эртакни эслади: ўта золим, шафқатсиз шаҳаншоҳ соч олдирганидан кейин ҳар гал сартарошни қатл этаркан. Бунинг сабабини ҳеч ким тушунолмаган. Мамлакатда ҳамма сартарошларга қирон келади. Шоҳнинг сочи яна ўсади. Бироқ сартарошни қаердан топишсин? Роса суриштирилганидан сўнг узоқ бир қишлоқдан сартарош топиб келадилар. Соч олаётиб, сартарошнинг ғалати ҳолга тушганини, қўли билинар-билинмас титраганини шаҳаншоҳ сезиб:

– Ҳа, нима кўрдинг? – деб сўрайди.

– Ҳеч нима кўрмадим, шоҳим, сочингизни олиш шарафига мушарраф этганиздан ҳаяжонга тушаяпман…

– Ҳеч нима кўрмаганинг маъқул, бу сени ўлимдан олиб қолади ҳамда доимий сартарошим бўлиб қолишингга имкон беради. Хўш, бирор нима кўрдингми?

– Тилла бошиздан бошқа ҳеч нима кўрмадим, шоҳим.

– Боракалло! Бор, яшайвер, лекин кўрганингни бирор ерда оғзингдан гулласанг, бошинг кетади, уруғ-аймоғинг билан қириласан.