Катта хонадон 1

– Мен ҳам ҳурликка етишаман, – унинг лаблари қимирлади. – Меҳр-оқибат зиндонидан қутиламан. Дониёр ташвишидан ҳам… У мени лақиллатди. Э, дунё…

У остонадан ўтгач, таққа тўхтаб, ўйланиб қолди. Енги калта, юпқа кўйлагининг этагини ой ёруғига тутиб, пайпаслади: юпқалик қилмасмикан? Уни топиб олганларида бадани кўринмасмикан? Тез оқар сувда кўйлак йиртилишиям мумкин. Қалинроғидан кийса-чи? Балки иштон кийиш маъқулдир…

– Каналда шох-шабба, тутиб қоладиган ҳеч нима йўқ, – шивирлади у. – Бу – яхши. Демак, кўйлак йиртилмайди. Э, манави шиппак нимага керак? Ялангоёқ юрсам, шарпам эшитилмайди…

Бироқ каналгача бўлган уч юз қадамча масофани босиб ўтишда роса қийналди: яқин орада ёмғир кўрмаган ерлар, унда тошдай қотган кесаклар ҳеч қачон озор кўрмаган юмшоқ панжаларга тикандай суқулар, уни йиқитгудай мункитиб юборар, эндигина пиндиқ отган ток пояларини тутганча ўзини йиқилишдан сақлар эди. Бу ҳам етмагандай, ўтган йилдан қолиб, чиришга ул-гурмаган янтоқларнинг бир неча тиканлари ҳам товонига суқилиб, қаттиқ оғриқ бердики, додлаб юборишига сал қолди.

– Ҳаҳ, жон ширинми? – деб ўзини масхараларкан, йирик кесак устига ўтириб олди. – Нимага шиппакни киймадим, а? Ўзимни қўшимча азобга қўйибман-да.

– Азоб? – дегандай бўлди унга кимдир. – Кесак ботиши, тикан суқилиши азоб бўлибдими? Ҳали азоблар… ол-дин-да…

– Йўқ! – сассиз чинқираёзди у ўрнидан шарт тураркан. – У азоб бунчалар бўлмас: узоғи билан бир-икки дақиқа давом этар… – Ҳилола шошганча, қулай йўл изламай чопа кетди. Бир неча бор мункиб, йиқилиб, яна ҳовлиқиб турганча илгарилаб, канал яқинига, асфалти кўпчиган, уйдим-чуқур – энсиз йўл қаршисига чиқди. Оёқ панжалари, тизза ҳамда сонлари ачишиб, унга азоб берарди. Шу қисқа масофани хаёлида бирор соат орасида босиб ўтгандай ҳис этди. Тепага қаради. Ажаб, Ой ўрнидан силжимабди – ғарб томонга оғганча, унга масхараомуз иршайиб турибди. Худди бу қизнинг ўлимини томоша қилиш учун атайлаб, аммо омонатдай тек қотган.

У йўлни кесиб ўтишга ботинолмай бир дам жим қараб турди. Тўлқинлар бир-бирига урилиб, шовқин солар – шиддатли оқарди. Ой ёруғида ҳатто сувнинг лойқалиги – маллатоб эканлиги ҳам кўзга яққол ташланарди. Кўпиклару майда хас-хашакларнинг ўйноқлаб, тез оқиши сувнинг нақадар кучли эканидан, унинг бағрида бир нафас ҳам тўхтаб туриш имкони йўқлигидан дарак берарди.

“Бечора аёллар, – шивирлади у, – маст тракторчининг касрига қолиб, бекордан-бекорга ўлиб кетдилар. Сен-чи? Гуноҳинг нима? Кимга ёмонлик қилдинг? Ҳатто Карамгулгаям ёмонлик раво кўрмагансан… Уни ҳалол-покизалик, саранжом-саришталик йўлига бошламоқчийдинг. Сени тушунмай, ҳатто душман ўрнида кўрди. Отам… Отажоним… Сиз ҳам мени тушунмадиз-а… Ота, отажон! – ички, бўғиқ овоз лабла-ридан учди: – Тушунмаганизга ишонмийман, атайлаб тушунмаганга солдиз ўзизни. Келиниз кетиб қолишидан қўрққаниз учун ҳам шундай қилганизни сезяпман. Карамгул шуни билгани учун ҳам найранг ишлатиб, мени тор-мор қилди, – суқилган тиканлар, ботган кесаклар зарби шу топда унга заррача писанд эмасдай, аммо Карамгулдан енгилиш, отасининг унга “сотилгани” жуда қаттиқ алам қилди, кўзларидан беихтиёр томчилар отилди. Бироқ кўз ёшлари уни юмшатаётгандай, қўрқув сари тортаётгандай туюлдию шартта ўрнидан туриб, эски асфалт тўшамани босиб ўтганча канал ёқасига чўнқайди. Шундоққина қизғиш оёқ бармоқлари пастидан, бир қаричча қуйидан малла сув шовқин солиб, шиддатли оқаяпти. Қизиқ, панжалари нечун қизғиш? Ботиш олдидаги ойнинг хира ёғдусими ёки қон – ўлим белгисими? Йўқ, боя оёққа санчилган тиканлар қон чиқарган, деб хулоса чиқардию у беихтиёр иккала оёғи учини сувга тиқди. Сув тезлиги бармоқларини тортқилади, оёқларини яна сал пастроққа туширса, албатта оқизадигандай… Ажабо, бунчалар муздай! Кундузлари, пешин чоғлари илиқроқ бўларди. Ҳаво иссиқ пайтларда ҳовли ёнидаги кичик ариқда, қари тол панасида, ҳеч кимга кўринмай, кўйлагида у баъзан чўмилиб оларди. Роҳатланарди. Кейин уйга кириб, бирпасда ухлаб қоларди. Энди эса… сув бунчалар ёқимсиз. Катта сувлар шунақа ёқимсиз бўлармикан, а? Ҳали унинг бағрида қанчалик типирчилар экансан, а? Чидаш керак!

У жунжикиб, оёқларини тортиб, ўрнидан турди, қулочларини ёйиб, ўзини сувнинг энг тез оқар ўртароғига отишни мўлжаллаб кўрди. Тўлқинлар орасида у ёқдан-бу ёққа урилишини, талпинишини, оғзи, ичи лойқа сув билан тўлишини, нафас ололмай қийналишини ва ниҳоят юрак уриши тўхташини тасаввур этдию бутун вужуди титраб, қалтирай бошлади.

Айни шу чоғ икки юз қадамча наридан, катта йўлдаги кўприкдан атрофни ёритиб, гулдирос солиб, катта юк машинаси ўтди. Унинг бахтига машина бу ёққа бурилмади, қизнинг аҳдини кечиктиришга хизмат қилмади. Бундан Ҳилола қувонишни ҳам, хафаланишни ҳам билолмади. Ҳар қалай, машина ўтмаганда, шу топда у тўлқинлар билан олишаётган бўлармиди? Шу кечикиш ногоҳ унга Маҳмуд амакисининг бир марта айтган гапларини эслатди.

“– Ажални бир лаҳза кечиктириб ҳам, тезлатиб ҳам бўмасакан, – деганди амакиси. – Номаи Аъмолда ёзилгани бўйича Ўлим фариштаси – Азроил етиб келиб, ҳеч нимага, ҳеч бир баҳонага қулоқ солмай жонни оларкан”.

Қизиқ, яқин орада ўшандай кун унинг ҳам бошига тушишини қаёқдан билсин, у амакисидан сўраган:

“– Ўзини ўлдирадиганлар-чи, амаки, уларни жониниям Азроил оладими?”

“– Ҳа, албатта. Локин ўзини ўлдирадиганлар жуда катта гуноҳга ботади. Уларнинг тани тўғридан тўғри дўзахга тушади.”

– Дўзах? – қичқириқнамо, йиғламсираш оҳангида пичирлади у. – Мен ҳамми? Менга ўтказилган ситамлар ҳисобга олинмайдими? Азроил? – унинг баданида гўё чумоли ўрмалади. – Менга кўринмаяпти-ку? Балки ўйлаб чиқарилган гапдир булар? Агар бор бўлса, эшитсин…

Ҳилола жимиб қолди, атрофга аланглади: уни бирор кимса эшитармикан?

– Майли, айтмоқчи бўлганларим ичимда қолиб кетмасин, – дея яна пичирлади. – Ҳеч бўлмаса, манави қирғоқлар эшитсин, нари қирғоқдаги дарахтлар эшитсин. Ботиб бораётган Ой, осмондаги барча юлдузлар шоҳид бўлсинлар. Лекин улар ҳеч кимга айтолмайдилар. Айтмаганлариям маъқул. Қанийди ўлигимни ҳеч ким тополмасайди. Қанийди анави аёллар каби табиий тарзда ҳалокатга учрасайдим! Қанийди, ўзини ўлдирибди, фотиҳаси қайтгани учун ўзини сувга чўктирибди, деган тавқи лаънат бўйнимга илинмасайди! Афсуски, бунинг ҳеч иложи йўқ. Бироқ шундан маъқулроқ йўл кўринмаяпти… – худди шу топда сал олисроқдан бир неча кишининг гангир-гунгир гаплашиб келаётган товушлари эшитилдию Ҳилола қўрқиб кетди, шоша-пиша орқага чекинди. Ой ботишига бир газча масофа қолган, атроф анча хиралашган, диққат қилинмаса, бировни кўриш анча маҳол. Ҳилола эса қайга яширинишни билолмас эди. Ўзининг назарида, икки йўлак кўндаланг: бириси – йўловчиларга кўринмай дарҳол орқага қайтиш, панароқда бекиниб туриш; иккинчиси – ўз аҳдини пайсалга солмай бажариш… Қай бириси қулайроқ?

Фикр яна мушоҳадага тортди: “Хўп, ҳозир ўзингни сувга отсанг, анавилар кўради, билади. Қизиқ, нима қилишаркин? Қизиқиб, томоша қилишса-я? Чидолмай қичқирсам-чи? Алвасти деб ўйлаб, орқага қарамай қочишадими? Балки қутқазишга уринишар? Журъат этишмас…

Ажабо, шу топда Ҳилола йўловчиларнинг қандай йўл тутишларини билгиси, жуда кўргиси келди. Аммо кўролмаслиги мумкинлигини ўйладию ногоҳ биринчи йўлни танлади-да, қадамини тезлатиб, йигирма қадамча орқага қайтиб, сал бўртиб турган ток новдаси орқасига ётиб олди. Шу топда уч йилча аввал шаҳарда юз берган қўрқинчли воқеани эслаб қолди. Акасиникида яшарди. Кундузи фабрикада ишлаб, кечаси ўқирди. Қаттиқ чарчарди. Ўшанда уйқусираб, ишга кечикдим, деб ўйлаб, ярим кечадан оғганда кўчага чиққан, саёқ безориларга дуч келган, улардан қочиб, уй ортидаги бутазорга ўзини урган. Ўшанда ҳам у ўлим билан рўпара келувди. Бироқ вазият бундан-да қалтисроқ, ихтиёрдан тамоман ташқари, мутлақо кутилмаган ўлим хавф солувди. Ҳа, уларнинг тузоғига тушгунча у ўлимни афзал кўрувди. Ҳозир-чи? Ўлимни, бу оламни тарк этишни унинг ўзи истаяпти. Ўшанда ўлим ниҳоятда даҳшатли кечарди. Эндигиси осонроқдай. Фақат видолашиш қийин бўлаяпти. Тавба, нимага унга шармандали, фожеали ўлимлар дуч келаверади? Нега тақдири бунчалар чигал?

Йўловчилар гап билан оворалиги учунми, уни пайқамай, бамайлихотир ўтиб кетишди. Сувнинг шовқини паст сасларни ютиб кетгандир балки. Шу боис бу тарафга ҳатто қиё ҳам боқмадилар.

– Хайрият, пайқамадилар, – пичирлади қиз. Аммо ўрнидан туриб, аввалги маррага боришни, ниятини ижро этишни яна пайсалга солди. Оёқлари, қўллари зирқираб оғрир, тикан суқилган ўринлар қаттиқ ачишиб, унга тинимсиз азоб берар эди.

– Ҳали бу азоблар ҳолва, – изтироб ила шивирлади у. – Сувдагиси оғирроқ бўлсаям, тез ўтар-кетар. Фақат топиб олишганда… – Ҳилоланинг бадани жунжикди: кўйлагию иштони йиртилган, бадани шилинган, қон талашган…Қандай шармандалик! Буни отам кўриб, қандай чидайдилар! Одамлар юзига қандай қарайди-лар!? Отажон… – лаблари беихтиёр пирпиради: – Бун-дай аламга юрагиз дош берадими? Бу қайсар қизиз сизга шунчалар ташвишлар келтирдики… энди бира тўла сизни ташвишлардан қутултираман, отажон. Би-ламан, бундай қилишимни хаёлизгаям келтирмай, ёлғондакам пўписа қилдиз, а? Ростми шу? Рост, денг, отажон? Мени ёмон кўрмайсиз, а? Қарғамайсиз, а? Нима қилай, шу йўлгина тўғри бўлиб кўринопти. Балки адашаётгандирман. Э, Худо, мени тўғри йўлга сол, адаштирма: орқагами ё онам ёнигами?.. – у беихтиёр ўрнидан турди, чап оёғи қалтираб, сал олдинга мункидию қўрқиб кетди, чинқириб юборишдан ўзини аранг тийди. Бу ҳолатидан уялиб, ўзини қарғади: “Ўл-а, қўрқоқ! Жон шунча ширин бўлса, бу ёқда нима қилиб юрибсан? Энди танла: орқа – олишувлар, машмашалар, юмдалашлар, падарининг надоматлари; рўпара – ваҳимали, бўтана сув, бир нафаслик талваса, сўнг барча ташвишлардан қутилиб, Онажонинг билан дийдор кўришув…”

5. КЎНГИЛ ҒАШЛИГИ

Бу пайтда Одил бобо бир уйқуни олган, аммо кўзига алламбалолар кўриниб, чўчиб уйғонган, кўнглига ваҳима чирмашган эди. Юраги ҳаприқаётгандай туюларди. Бунга эътибор бермай, ухлашни мўлжаллаб, у кўзларини юмди. Лекин хаёлида қандайдир шарпалар айланиб, дарҳол киприкларини кўтарди. Яқин йилларда унда бунақа ҳолат юз бермаган, ҳатто кампири оғир аҳволда ётганида ҳам ваҳимага тушмаган, аёлининг вафотини ҳар қандай одам ҳам эртами, кечми ўша маконга боради, дея хотиржам қаршилаган эди. Ҳозир эса қандайдир махлуқ юрагини сассиз қиймалаётгандай. Нимайкин бу?

Саволига бирор жавоб тополмади. Аммо ухлашнинг ҳам иложи йўқ. Қани, ҳавони бир янгиласин-чи? Шу хаёлда чол секин ўрнидан қўзғалиб, пайпаслаганча стол ортидаги электр чироғининг тугмачасини босди. Ташқари кундуздай ёришди. Шошилмай ўзини эшик ортига олиб, ўттиз қадамча наридаги ҳожатхона сари юрди. Атрофга разм солди. Ҳеч қандай шарпа эшитилмайди. Айвонда туғиш арафасида турган кичик жуссали сигир майин ковуш қайтараяпти, ўтган йилги боласи бошини биқинига қўйиб, жимгина ётибди. Шу қадар сокинликки, ҳу наридаги каналнинг пишқириб оқаётган садоси баралла эшитиляпти. Чол буларга парво ҳам қилмади. Ҳожатдан қайтгач, айвон ёнида турган чўян офтобада қўлини уч бор чайди, симда осиғлиқ сочиқда артиндию хона сари юрди. Айни шу топда, ўзи кутмаган дамда Ҳилоланинг бугунги қиёфаси кўз ўнгида жонландию бош тебратди:

– Ҳаҳ, нодон қиз-а, ўз билганингдан, ўз гапингдан ҳеч қолмадинг-да. Ман нима ғамдаю сан нима хаёлда. Бахтинг ҳам очилмадики, кўнглим тинчимади… Қаёққа кетдийкан? Намозшомда уйда йўғиди. Нариги ҳовлини суриштирмабман ҳам. Ўша ёқда бўлса керак. Жиянларидан бирини олиб, уйга қайтгандир, – бу фикр Одил бобони ортига қайтарди. У Ҳилола ётадиган уй деразаси ёнига борди-да, сал эгилиб, ёпиқ ойнага қулоқ тутди. Ҳеч қандай сас, пишиллашлар эшитилмади.

– Ҳилола, – паст овозда чақирди у. Жавоб эшитилмагач, баландроқ товушда сўзини такрорлади. Жимликдан отанинг юрагига ваҳима ўрлади. Аввал уриш-жанжаллар оқибатига оила сардори алоҳида диққат қилмас эди. Лекин бугун жуда ошириб юборганини шу топда кўнглидан ўтказдию лаб тишлаб, бош тебратди. Шундай эса-да, қизининг бирор ножўя қилиқ қилишини, фалокатли ҳодиса юз бериши мумкинлигини хаёлига ҳам келтиролмади. Лекин кўнгилда ғашлик…

– Ҳеч кимга айтмай шаҳарга, Роҳиланикига кетдимикан, а? Шундай бўлсаям майлийди, – деб ўзига тасалли берганча Одил бобо ортига қайтди, ярим пиёла сув ичиб, тўшагига ўтирди. Бирпас жим қотди. Мудроқ босиб кела бошлади.

* * *

Роҳила туман туғруқхонасида навбатчи. Тун жуда нотинч ўтди: бир чақалоқ ўлик, бириси чала туғилди. Ёшгина бир она эса боласи тескари келиб, жарроҳлик иши пайсалга солингани боис кўп қон йўқотиб, ҳушдан кетди. Унга мўлжалдаги қонни етказиш иложи топилмади. Оқибатда ярим кечадан оғганда аёлнинг жони узилди. Бу жуда ёмон кўрсаткич. Лекин бундай ҳоллар кейинги чоғларда тез-тез содир бўлиб турибди. Шифокорлару раҳбарлар жиддийроқ ҳаракат қилмайдилар, уларда масъулият, инсон тақдирига куйиниш йўқолиб бораётгандай. Тўғри, пулдор одамларнинг аёллари, фарзандлари, нима учундир, ҳеч талафот кўрмайдилар…

Роҳила шуларни ўйлай-ўйлай мудраб кетди. Қизиқ, бир неча сония ичида устма-уст туш кўриб, чўчиб уйғонди. Бирисида онаси унинг ёнидан хўмрайиб, саво-лига жавоб қайтармай, индамай ўтиб кетди. Орқасидан Ҳилола сочлари тўзғиганча чопиб бораётганмиш. Роҳила чақирса ҳам қиё боқмабди, “Ҳилола, онамни чақир, мени эшитмадилар”, деса ҳам парво қилмабди. Яна бир тушида сувда оққан жиянини қутқазмоқчи бўлиб, Ҳилола ўзини каналга отибди. Сув ичида у қиқир-қиқир кулармиш…

– Онажон, нимага тушимга бу тарзда кирдиз? – шивирлади Роҳила. – Нимадан хафасиз? – ногоҳ онасининг ортидан чопиб бораётган синглисини эсладию бутун вужудига муздай тер кўпчиб чиқди. – Онажон, нимага Ҳилолани эргаштирдиз? Унга нима бўлди? Тоби қочдими? Бир ҳафта аввал келганида аҳволи яхшийди-ку? Карамгул билан муроса қилганини айтувди…

Шу пайт “Тез ёрдам”да тўлғоқ тутаётган яна бир аёлни олиб келишди. Роҳила ўша томон чопқиллади.

* * *

Нуриддин курсига оҳиста ўтириб, тортмадаги қоғозу қўлёзмаларни титкилашга киришди. У олдинги ишига уч ойча аввал қайтган, шунда ҳам ярим маош эвазига ишлашга рози бўлган. Берилган муддат тугаган, аммо мўлжалдаги йирик илмий иш – докторлик ишини ҳали тамомламаган эди. Онасининг вафоти, қаттиқ изтироблар, юрак атрофидаги ҳар хил етишмовчиликлару оғриқлар бунга таъсир этган бўлиши мумкин. Кейин… мамлакатда бошланиб кетган жонланишлар ҳам уни беихтиёр ўз домига тортган, “Аҳиллик” халқ ҳаракати иштирокчисига айлантирган эди. Ҳатто, “Ўзбек тилига давлат тили бериш”, эркин матбуот каби қатор, муҳим шиорларни кўтарган йирик намойишнинг олдинги сафларида борди. Намойишчилар жиддий тўсиқларга дуч келдилар, айримлари калтакландилар, Нуриддин эса улар назаридан қочиб қолди. Лекин қаердадир қора рўйхатга тушганини ҳам аниқ ҳис этди. Ундан-да қалтисроғи комфирқанинг Масковда ўтган ўн тўққизинчи конференсияси охирида юз бердики, бу ҳолат Нуриддинни ҳам ларзага солди.

Бутун мамлакатда ошкоралик, демократия энг юқори даражага етган, хоҳлаган киши ўзи истаган фикрни очиқчасига айтаверар, матбуот саҳифаларида ошкора ёзаверарди. Ҳеч кутилмаганда россияликлар етакчиси Борис Елсин, кўплаб ижодкор зиёлилару олимлар комфирқадан воз кечдилар, фирқа гувоҳномаларини улоқтирдилар. Ўзбекистонда ҳам шундай дадил, жасур кишилар ҳам кўзга ташланди, улар ҳеч иккиланмай фирқа ҳужжатларини митинг пайти ҳавога итқитдилар.

Нуриддин эса сал бошқачароқ йўл тутди. Уйда ўтириб, илмгоҳ фирқа ташкилотининг раҳбари номига икки саҳифали ариза ёзди-да, йўлга тушди. Раҳбар уни авваллардагидай очиқ чеҳра билан қабул қилди, аризани индамай ўқиб чиқди. Сўнг бошини қуйи солганча бир дам сукут сақлади.

– Ҳа, тўғри, – деди у ниҳоят, хўрсиниб олгач, – биз бу конференсиядан кўп нарсалар кутган эдик. Ҳа, Оролни қутқариш, оролбўйи аҳолисига тиббий, моддий ёрдамлар кўрсатишда конференсия жиддий қарор қабул қилади, деб ўйловдик.

– Ақалли масалани кун тартибига қўйишни ҳам раво кўрмадилар. Бу бизнинг халқимизга беписандлик эмасми?

– Унчалик эмасдир, деган фикрдаман, ҳар қалай, ҳеч бўлмаганда, муносабат билдирилсаям кўнгил сал тинчирди. На чора, қўлимиздан нимаям келарди.

– Шундай экан, бошқа миллатлар дардини писанд қилмас экан, нима қилдим бу фирқа сафида қолиб! Бугундан эътиборан унинг аъзолигидан ўзимни соқит деб ҳисоблайман.

– Аризада буни ёзибсиз, – раҳбар қоғозни қўлида тутиб, силкитган бўлди. – Чуқурроқ ўйлаб кўрдингизми?

– Ҳа, роса ўйладим.

– Анави, партбилетини улоқтирганлар билан биргамисиз? – у қаддини тиклаб, киприкларини кўтариб, Нуриддинга синчков назар солди.

– Гап бирга бўлишда эмас, гап – юртимиз такдири, одамларимиз келажаги ҳақида бораяпти, домла.

– Биламан, биламан. Сизни тушундим. Лекин кейин бу ишдан пушаймон емайсизми?

– Йўқ, пушаймон емийман.

– Шундай бўлсаям, аризангизни олинг-да, яна ўйлаб кўринг. Қадамингиз жуда қалтис. Ким билади, ҳали нима воқеалар юз беради. Сал шошилмай турсангиз, ёмон бўлмас. Бу қоғозни ҳеч кимга айтмайман.

Катта олим ҳамда сиёсий раҳбар ёш олимни синаётганмиди ёки аяб, шу маслаҳатни ўртага ташладими, у тезда англолмади. Аммо у шу одамнинг анча дадиллигини, юрагида Нуриддин кабиларга хайрихоҳ эканини яхши ҳис этарди. Бироқ, амалими, обрўсими, фарзандларию неваралари тақдирига салбий таъсир этишидан чўчигани учунми, ошкора ҳаракатдан, Масковдаги баъзи машҳур ижодкорлардай дангал фаолиятдан ҳайиқаётгандай кўринарди. Рости, Нуриддинга ҳам осон эмас. Шамол йўналишини ўзгартирса – қайта қуриш бобидаги гаплар шунчаки ўйин бўлиб чиқса, унга ҳам қийинчиликлар туғилишини сезиб турибди. Ортида отаси, укаю сингиллари, уйда гулдай ёри ва фарзандлари бор-а. Улар азият чекмайди, билганингни қилавер, деб ким кафолат беради? Бир лаҳзалик сукут уни довдиратиб қўйди. Нима қилсин? Агар аризани қайтиб олса, қанақа бебурд одам бўлади? Балки чиндан-да, бу одам уни синаш учун шу таклифни айтгандир…

– Йўқ, фикрим ўзгармайди, аризани қолдираман, – деди ниҳоят Нуриддин ва ҳеч иккиланмай КПСС аъзоси деган ҳужжатни шими чўнтагидан чиқариб, мафкура раҳбари рўпарасига қўйди. Раҳбар негадир хомушланди, қовоғини ўйди, бир нафас жим турди, сўнг ҳужжатни олиб, тортмасига солди.

– Аммо илмий ишдан кечмайсиз, – деди ниҳоят кулимсирашга уриниб. – Бу талатўплар ўтиб кетади. Сувлар тинийди. Илмий ишлар, ижод намуналари қолади. Вақтни беҳуда, бекорчи ишларга сарфламаслик керак.

– Хўп бўлади, домла, – деганча Нуриддин фирқа раҳбари билан хайрлашаркан: “Наҳотки бу ҳаракатлар ўткинчи бўлиб қолади, – деб ўйлади. – Наҳотки авваллари бўлганидай, тадбир ташкилотчилари якка-якка чақирилиб, чиғириқдан ўтказилади ёки йўқ қилинади. Йўғ-е, мана, Болтиқбўйи республикалари мустақиллик учун фаол кураш олиб бораяптилар. Ҳаммалари ҳамжиҳат. Бутун дунё аҳли уларни қўллаб-қувватлаяпти. Шояд биз ҳам…”

* * *

Кутилмаган ҳодисалар юз берди: жуда мустаҳкам, қудратли тўғон ҳисобланган мустамлака занжирлари чок-чокидан ситилди – ҳамма республикалар қатори ўзбек халқи ҳам озодликка эришди. Бироқ собиқ иттифоқчи мамлакатларнинг деярли ҳаммасида мислсиз қийинчиликлар юзага келди. Гўёки бу машаққатларни қандайдир кўринмас кучлар атайлаб уюштираётгандай, яширин тарзда бошқариб тураётгандай туюларди. Нуриддиннинг оиласида ҳам бу қийинчилик яққол сезилди. Шошилинч тарзда ишга тушиш зарур эди. Аммо аризасини кўриб чиқиш сабабсиз равишда пайсалга солинаверди. Иш йўқ эмас, ҳатто баъзи ўринлар бўшаб қолган, айрим олимлар маошнинг ўзи билан кун кўролмай ўзларини савдо ишларига урганлар. Нуриддин эса савдо-сотиқ бобида ниҳоятда уқувсиз. Икки-уч марта ўзини мардикор бозорига солди. Бу ерда ҳам кучли рақобат бор экан. Вилоят ҳамда туманлардан жуда кўп ёшлар иш излаб, карвон-карвон бўлиб, марказий шаҳарга оқиб келганлар…

Ниҳоят у арзимайдиган пул эвазига, ярим маошга ишга тикланди. Бироқ бу маош йўл кираю тушлик учун учта ўпка-жигарли гўммага етади, холос. Мана бугун учун эса ўша гўммага ҳам пул йўқ: уйдан тўрт бўлак буханка олиб келган. Уни қайнаган сув билан томоқдан итариб, тушликни ўтказади. Кун сайин қимматчилик авжига чиқаяпти. Қишлоқдагиларнинг аҳволи бундан-да бадтар. Ҳилола… ҳм… Бирор ишнинг бошини тутолмади. У ёқда тикувчиликка эҳтиёж сезилмабди. Ажабо, у энди нима иш қилади?

Айни шу топда Нуриддиннинг кўзига тутунми, туманми орасидан синглисининг қиёфаси ғира-шира намоён бўлди: ажаб, Ҳилола тўшакда ётибди, ҳар ёнга тўлғанади. Ии, юзига нима бўлган? Шишми, кўкарганми – аниқ билинмайди…

– Ҳилола, Ҳилола, сенга нима бўлди, сингилжон? Нимага кўзимга бунақа бўлиб кўриняпсан? Наҳотки Карамгул билан ёқалашдинг? – у ўзича пичирлаб, шошқин ўрнидан турди, у ён-бу ён юрди. Қани энди қаноти бўлсаю учиб бориб, синглиси ва барча яқинларини тезда кўриб қайтса! Афсус, энди унинг эрки ўзида эмас: ярим иш ҳақи эвазига бўлса-да, ҳар куни ишга қатнаши шартлашилган. Дам олиш кунлари бориб келса бўлади, лекин йўл киралар жуда кўтарилиб кетган. Маошининг ўзи йўлга етишмайди. Қизиқ замонлар бўляптими ўзи? Наҳотки мустақиллик шунчалар қимматга тушяпти? Бундай бўлишини ҳеч ким кутмаган эди-ку? Кўплар мустақилликни айблаяпти, аввалги тузумни қўмсаяпти. Йўқ, орқага қайтиш мумкин эмас, яна қафасга интилиш ўта хавфли. Аммо… Ҳилола… Отаси… – у ёнидаги курсига чўкиб, телефон рақамларини терди. Бироқ 8 рақамини терганидан сўнг шаҳар ташқарисига чиқиш йўли очилмади. Кейин эслади: код орқали шаҳардан чиқишни тўхтатиб қўйишган. Кимнинг идорага дахлдор иши бўлса, котиба ўз телефонига улаб беради. Нуриддин шошганча котибанинг хонасига ўтди. У аёл машинкасини чиқиллатиб, нималардир ёзаяпти. Қуюқ саломлашгач, ҳовлиққанча:

– Қишлоқ билан гаплашиш зарур бўлиб қолди, синглим, ёрдам беролмайсизми? – деб ундан сўради.

– Шахсий алоқалар бу телефон орқали бажарилмайди. Пўчтага борасиз.

– Илтимос, у ёққа боришга вақтим йўқ, мана бу код билан рақамларни улаб беринг, пулини тўлайман, – у кисса кавлади, ҳеч нима тополмади. – Ойликдан ҳисоб-китоб қиламиз…

Аёл унга анқайганнамо тикилди: қизаринқираган чеҳра, хижолатли нигоҳ уни бўшаштирди. Индамасдан қоғозни олиб, рақамларни терди. Салдан кейин ту-ут, ту-ут садоси. Нуриддин шошқинлик ила дастакни аёлдан олди. Аммо бир неча чақириқдан кейин ҳам у ёқдан ҳеч ким дастакни кўтармади.

– Қизиқ, нимага жавоб беришмаяптийкан? Ҳовлида ҳамиша одам бўларди, – Нуриддин хавотири ортиб, котибага нажоткорона боқди. Аёл уни тушуниб турарди, иккиланиброқ сўради:

– Бошқа телефон йўқми?

– Бор, бор, – Нуриддин шошганча Роҳиланинг рақамини айтди. Бирор дақиқадан сўнг у ёқдан аёл кишининг овози эшитилгач:

– Роҳила, сенмисан? – ҳовлиққан, титроқли овозда сўради у.

– Ҳа, мен, акажон, яхши юрибсизми? Сизни жуда соғиндик.

– Мен ҳам соғиндим. Отам, Ҳилола… Яқин орада кўрувдингми? Симда ҳеч ким жавоб бермаяпти.

– Телефонлари бузуқ, ака. Ўн кунча аввал кўрувдим. Вақт топиб, ўтолмаяпман. Яқинда навбатчиликдан қайтдим. Бугун хабар олмоқчиман. Ҳилолани туш кўрдим…

– А, сен ҳамми? Менгаям касалдай туюлаяпти. Тезроқ хабар ол. Кечқурун уйга сим қоқарсан.

– Хўп. Ҳозироқ йўлга тушаман…

Котиба индамай бош тебратди. Олимнинг аҳволини у яхши тушунган эди. Шу боис ҳам Нуриддин дастакни қўйиб, раҳмат айтганда ва маошдан ҳисоб-китоб қилишини таъкидлаганда:

– Унисини ўйламанг, идоравий ишни гаплашдиз, – деб қўйди.

6. РЎЁМИ, ТУШМИ?

Роҳила канал кўпригидан ўтаётиб, ҳайқириб оқаётган сувга қарадию эти жимирлаб кетди: тунда кўрган тушини, жияни сувда оқишини, кейин Ҳилоланинг ўзини тўлқинлар устига отганини эслаб, бунинг таъбирини ҳеч тушунолмади. Яна онасининг хўмрайган қиёфаси хаёлини чулғади, одимларини тезлаштирди.

Дарвоза, одатдагидай ним очиқ, аммо бирор сас эшитилмайди. Шошиб, ичкари кираркан:

– Ҳилола, ҳу Ҳилола, – дея у беихтиёр баланд овоз чиқарди.

– Ҳилола уйда йўқ, санми, Роҳила? – меҳмонхонадан отасининг бўғиқроқ овози эшитилди. Роҳила эшикни очиб, ичкари кирдию қўлидаги тугунни стол устига қўйганча қаддини кўтарган отаси томон юрди.

– Ассалом, отажон, – дея у падарининг иккала чаккасидан ўпди. – Ҳилола қани, ота? Касал-пасал эмасми?

– Йўқ, яхшийди… Кеча ҳовлидайди.

– Кеча? Бугун-чи? Заҳри акамникидами? – баттар ҳовлиқди у.

– Йўқ , у ердаям йўқ.

– А? Қаёққа кетди? Сизга айтмасдан ҳеч ёққа бормасди-ку, ота?

– У шунақа ўзбошимча бўп кетган. Балки Ҳуснияникидадир.

Роҳиланинг кўнгли сал хотиржам тортди: ҳа, Ҳилола қишлоқ марказида яшайдиган опасиникига тез-тез бориб туради, баъзан икки-уч кунлаб қолиб кетади. Бироқ у ваҳимали тушни эслаб, вужудига яна оташ чирмашди:

– Уришдизми, ота? – дея у паст, аммо ёниқ овозда сўради.

– Биласан-ку, у йўқ ердан ғавғо чиқоради, Карамгулга кун бермайди. Сал қаттиқроқ гапирувдим, қовоқ-тумшуқ қилиб юрувди.

– Ҳаҳ, ўша ўлгур келиниз Ҳилолага гапини бериб қўяркан-да! Қани ўзи, мен бир гаплашиб қўяй, – Роҳила ўрнидан туриб, эшик сари юрди. Одил бобонинг кўзлари чақчайди:

– Унга бирор нима деб кўр-чи, сани тинч қўяманми!

– Биламан, ота, тинч қўймайсиз, биза ўлиб кетсак ҳам ўшани тарафини оласиз, – Роҳиланинг кўзларидан дувиллаб ёш тўкилди.

– Шуни билсанг, тинч келиб, тинч кетавер, бу рўзғорни лойқалатма.

– Лойқалатмийман, ота, лекин бор лойқани тозалаш керак.

– Нима? Лойқа ким: Карамгулми, Ҳилолами? Балки мандир? – Одил бобо катта қизига юмшоқ оҳангда, замирида қаҳр йўғрилган овозда гапирдики, Роҳила нима дейишини, кўнглидагини билдиролмай жим қолди. Бирпас тараддудланди. Сўнг шоша-пиша ўз гапига тузатиш киритди: