Биһиги Аан Дархаммыт

Кыһыҥҥы маспытын бэйэбит бэлэмниирбит. Миша, эн, Атласова Лида диэн сытыы баҕайы кыыс баара дии уонна да атыттар буолаҥҥыт 12 көстөөх сиргэ Куонараҕа, Кыстатыамҥа хайыһарынан баран кэлэргит дии. Хайыһар секцията баара, онон походтаан хонон баран кэлэр быһыылаах этигит. Барытын Миша тэрийэрэ.

– Ээ, маарыын эппитим дии, оһоллономмун, балык уҥуо-ҕар харан кылааспыттан хаалан хаалбытым диэн. Кырдьык, ол иннинэ походтаһа барсаары бэлэмнэнэ аҕай сылдьыбытым, – Ньукулай хом түспүт куолаһынан саҥарда.

– Оннук дуу? Уопсайынан, Мишалаах сүрдээх активнай кылаас этилэр.

Мин 1955 сыллааҕы иккис выпуспун, төрдүө эрэ этибит: мин – Иванова Дуся, Элляева Валя, Иванов Миша, Иванов Гоша буоламмыт бүтэрбиппит. Михаил Ефимович Омскайга үөрэҕин кэнниттэн комсомолга үлэлээбитэ. Кинини кытта мин кэргэним бииргэ үлэлэспитэ, мин оҕобун кытта дьиэҕэ олорбутум.

– Ити поход туһунан мин наһаа үчүгэй өйдөбүллээхпин, – кэпсэтиигэ толуу, холку көрүҥнээх Светлана Николаевна Карпова кытынна. – Кырдьык, оччолорго Миша Николаев сааскы өрөбүл кэмигэр нэһилиэктэринэн походу тэрийэр этэ. Улахан уолаттар Кыстатыамҥа хайыһарынан бараллара, оттон биһиги табанан айанныырбыт. Онно биһигини, кыра кылаастары, эмиэ илдьэ сылдьаллара. Аара дьаамҥа хонорбут. Онно уолаттарбыт биһигини, кыргыттары, тоҥуоххут диэн таҥаһынан, соннорунан үллүйэллэр. Оттолоругар сытыарар, наһаа харыстыыр, кыһаллар этилэр.

Кэлин «Эдьигээн» совхоз тэриллибитигэр миигин биир сыллаах зверовод үөрэҕэр Улан-Удэҕа ыыппыттара. Үөрэхпин бүтэрэн Кыстатыамҥа үлэлии сырыттахпына, Михаил Ефимович райкомолга кэлэн баран миигин комсомолга үлэҕэ ылбыта. Сэттэ сыл ыччаты кытта үлэлээбитим. Субуотунньуктары тэрийэрбит, кулууппутугар мас бэлэмниирбит. Кулууп маһын комсомоллар дьаһайаллара, маска бары ырыанан-тойугунан тахсарбыт. Уолаттар охтороллор, кыргыттар мутук ыраастыыбыт, киллэрбиттэрин кэннэ эрбиибит. Стрекаловка мууһугар каток оҥорон хаҥкыылыырбыт.

Наар былаанынан үлэлиирбит. Сэкирэтээрбит хаһан да кыыһырбата, мөхпөтө-эппэтэ, куруук күлэ-үөрэ сылдьара. Концертары, семинардары, конференциялары тэрийэрбит. Быыбардары ыытыы тэрээһинигэр сарсыарда 5 – 6 чаастан гармошкалаах кэлэрбит. Урут оройуоннары бөдөҥсүтүү кэмигэр конференцияҕа кытта Тиксииттэн Чилингаров кэлэр буолара.

Кэлин Дьокуускайга сельхозтехникаҕа ГСМ инженеринэн үлэлээбитим. Онно Михаил Ефимович миниистир эрдэҕинэ чох, горючай боппуруостарынан сибээстээн, куруук алтыһар, кэпсэтэр этибит. Былырыын Эдьигээҥҥэ кэлэ сылдьан, урут комсомолга бииргэ үлэлээбит дьонугар барыбытыгар анаан бэлэх туттартаабыта, наһаа үчүгэйдик кэпсэппитэ.

– Инньэ гынааччы ээ, урукку доҕотторун, бииргэ үлэлээбит дьонун умнааччыта суох, – сэһэргээччи тохтообутугар Ньукулай сэҥээрэн, кэпсэтиини салгыырыгар көрдөһөрдүү, утары олорор Мария Егоровна Федорова диэки көрдө. – Аны Маарыйаны истиэххэ, кини даҕаны балай да бииргэ үлэлээбит, алтыспыт буолуохтаах.

– Бииргэ үөрэнэрин үөрэммэтэҕим. Кини кэлэр сылыгар мин сэттиһи бүтэрбитим. Онтон атын сиргэ көһөн барбыппыт, – Мария Егоровна кэпсээнин улгумнук саҕалаата. – Көрөр этим, интэринээккэ олорон телогрейканан сылдьара. Баттаҕа хойуу, куудара бөҕө, бэргэһэ соччо кэппэт этэ. Оскуола чугас буолан кыһаллыбат быһыылааҕа. Суумката суох, кинигэлэрин кыбына сылдьааччы.

Үөрэнэн үлэһит буолан баран Өлөөҥҥө тиийэн үлэлээбитим. Биирдэ Дьокуускайга көрсөн үлэҕэ ыҥыран, комсомолга тыа хаһаайыстыбатын отделыгар киирбитим.

Ол саҕана сибиинньэҕэ бурдугу сиэтимэҥ диэн уураах тахсыбыта. Ыаллары кэрийэ сылдьан бурдугу, куруппаны сиэппэттэрин хонтуруоллуур этибит. Уопсайынан, киһи сиир бурдугун көҥүллээбэттэрэ. Урут Булуҥу, Өлөөнү, Анаабыры, Верхоянскайы, Эдьигээни холбоон, биир производственнай управление оҥоро сылдьыбыттара. Манна Эдьигээҥҥэ кииннэммиттэрэ. Элбэх специалист баара, кинилэр райкомол бюротугар киирэллэрэ. Олору кытта таба учаастактарыгар эҥин командировкаларга сылдьарбыт. 60-нус сыллар ортолоругар арыгы маассабайа суоҕа. Биир эмэ иһэр ыччакка наставник, кэпсэтэр, иитэр киһини аныыллара.

Кырдьык, куруук былаанынан үлэлиирбит. Нэдиэлэ аайы мунньахтаан, былаан туолуутун бэрэбиэркэлээһин буолара. Михаил Ефимович ону чопчу ирдиирэ.

Идэбинэн зоотехник этим. Хонтуораҕа олорорбун сөбүлээбэппин. Биирдэ управлениелар Москваҕа икки ыйдаах идэни үрдэтинэр курска направление биэрдилэр. Курспуттан кэлбитим, Верхоянскай оройуон арахсан хаалбыт, үлэм миэстэтэ хата баар эбит. Маннааҕы зверофермаҕа старшайынан үлэлээтим. 1964 сыллаахха кырса төрүөҕэр, тирии туттарыытыгар республикаҕа бастаан таҕыстыбыт. Таба иитиитигэр эмиэ бастаатыбыт. Инньэ гынан көтүөхпүтүн кыната эрэ суох сырыттыбыт. Эһиилигэр иккиһин бастаатыбыт.

Онтон Иркутскайга тыа хаһаайыстыбатын институтугар үөрэнэ бардым, Николаев Дьокуускайга обкомолга барбыта. Үөрэхпин бүтэрэн учуонай зоотехник буолбутум. Зверофермаҕа үлэлээбит кэммин Михаил Ефимович хайгыыр этэ, оройуон көрдөрүүтэ тубустаҕа дии. Кэлин миниистирдии сырыттаҕына, онтон обкомҥа үлэлиир сылларыгар, мин Верхоянскайга совхоз парткомугар үлэлиир кэмнэрбэр куруук көрсүһэр, үлэбитинэн алтыһар буоларбыт. Көмөлөһөр этэ.

Мария Егоровна кэнниттэн кыра, хатыҥыр бэйэтигэр холооно суох эрчимнээхтик туттубут-хаптыбыт, сытыы тыллаах-өстөөх, олохтоох бэтэрээннэр Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ Евдокия Ивановна Константинова, тыл этэрин кэтэһэн олорбуттуу, кэпсэтиини тута хабан ылан салгыыр:

– Убайын кытта саастыыбын. Михаил Ефимович оҕо эрдэҕиттэн сүрдээх туругас-олоругас, сүрэхтээх, ирдэбиллээх, бэйэтин саастыылаахтарын түмэ тардар дьоҕурдаах этэ.

Кэлин райком пленума, бюрота буоллун, итэҕэһи-быһа-ҕаһы тута этэр идэлээҕэ. Биирдэ райком бастакы секретара Васильев Николай Егорович баарына кыыл, таба иитиитигэр итэҕэһи ыйбытын киһитэ сөбүлээбэтэҕэ. Оччолорго партияны саҥарыллыбат этэ. Мээнэ буолары-буолбаты араатардыыр куолуһут дьон элбэх буолара. Кини инньэ гыммат этэ. Ордук-хоһу тугу да саҥарбакка, чопчу, чуолкайдык этэрэ. Комсомолга үлэлии сылдьан, мин Баахынайга сэбиэттээн олордохпуна, субуота, өрөбүл аайы 10-тан тахса көстөөх сиргэ хайыһарынан кэлэллэрэ. Бөһүөлэктэн 1,5 көстөөх сиргэ зверофермаҕа хайа үрдүттэн мас охторон, мыраан сирэйинэн аллара түһэрэллэрэ. Бөһүөлэккэ лекция ааҕара, концерт, маассабай оонньуу тэрийэрэ. Трио, квартет иһигэр киирсэн ыллаһар этэ. «Ыытар миигин комсомол», «Геологи», онтон да атын ырыалары ыллыырбыт. «Шахталыыбыт», «третий лишний» оонньуубут. Сэкирэтээрбин диэн туора турбат, киирсэн иһэр. Хаһыат, листок таһааттарара. Биирдэ дьиэбэр киэһэ, маҕаһыын сабыллыбытын кэннэ, уоппун отто сырыттахпына кэлэн соһуттулар. Атыыһыты булан маҕаһыын астаран ас ылан кулуупка баран аһаан, мааттар үрдүлэригэр хонон турардаахтар.

Дьоҥҥо наһаа эйэҕэс, кыһамньылаах. Дьон аатын барытын билэр, өйдүүр. Бииргэ үөрэммит табаарыһа Петров Николай Иннокентьевич диэн хирург куртах рага буолан, пенсияҕа тахсаат, өлбүтэ. Өлүөн биир сыл иннинэ Михаил Ефимович президеннээн олорон, командировкаҕа кэлэ сылдьан көрсөн кэпсэппит, эмкэ көмөлөһүөн хайыы-үйэҕэ кыаллыбат буолбут этэ. Ону Коля өлөрүгэр наһаа үчүгэйдик санаан барбыта. Ксенофонтовтар диэн бырааттыылары сураспыта. Олорго, элбэх оҕолоох, хаһаайыстыбалаах ыалларга, дьиэ тутуутугар матырыйаалынан көмөлөспүтэ.

Михаил Ефимович дойдутун мэлдьи ахтар-саныыр. Хаһан эмэ кэллэҕинэ, кумахха балыктыыр, сынньанар. Саамай таптыыр миэстэтэ – оҕо сылдьан атах сыгынньах бадараанын кэһэн тиийэн күөгүлүүр сирэ, Уоттаах диэн. Биһиги хайабыт салгыыта, кумахтаах, хайалардаах, буруулардаах күөгүлэнэр сир. Онно тиийэн күөгүлээччи. Интэринээккэ иитиллибит, тулаайах аҥаардаах киһи буоллаҕа дии. Оскуола көлүнэр атын үөрэҕин быыһыгар көрөр-истэр, биэбэйдиир этэ. Тулаайах, эрэйи көрбүт киһи буолан, дьоҥҥо наһаа үчүгэй сыһыаннаах. Эдьигээҥҥэ көмөтө элбэх. Семейнэй экономиканы наһаа өйүүр, улууска сибиинньэни, кууруссаны дэлэччи ыыттарар. Кимиэхэ туох наадатын куруук ыйыталаһар.

Бэйэтин курдук үлэһит, түүннэри-күнүстэри сылдьар дьону сөбүлүүр. Бытаан киһини сөбүлээбэт, оннуктары быһа-хото саҥаран даҕаны кэбиһиэн сөп. Уопсайынан, олус принципиальнай, справедливай киһи.

Кэпсэтии киэһэ хойукка диэри уһаата. Дьөгүөр Бологуураптан уратылара олохтоох Эдьигээн дьоно, бары Михаил Ефимовиһы кытта биир көлүөнэ дьон, биир кэмҥэ үөрэммит, үлэлээбит, бииргэ алтыспыт доҕотторо, табаарыстара. Олох оҥоһуута, дьылҕа хаан ыйааҕа диэн дьикти баҕайы. Оҕо эрдэҕинээҕи, эдэр сааһыҥ кэминээҕи, бэйэҕиттэн соччо улахан уратыта суох курдук көстөр доҕоруҥ, үөлээннээҕиҥ кэлин улахан киһи, бүтүн норуот лидерэ, республика салайааччыта, президенэ буола үүнэрэ-улаатара олус үөрүүлээх, умсугутуулаах иэйиини, киэн туттунуулаах санааны үөскэтэрэ биллэр.

Кылгас түгэҥҥэ дьиэ иһэ чуумпуран, дьон бэйэлэрин санааларыгар куустаран саҥата суох олорбохтоотулар. Бу олорооччу Эдьигээн олохтоохторо эдэр эрдэхтэринээҕи үөрэх, үлэ күүрээннээх кэмнэригэр Михаил Николаевы кытта алтыспыт умнуллубат үтүө өйдөбүллэрин иккистээн тилиннэрэн минньитэ саныы олорор буоллахтарына, Дьөгүөр Бологуурап өйө-санаата букатын атынтан иҥнэн, онтугар хоруй көрдүүрдүү, барыларыгар туһаайан ыйытта:

– Киһи киһиттэн уратыта туохханый? Атыннык эттэххэ, оҕо эрдэхтэн биир кылааска үөрэммит, биир кэмҥэ студеннаабыт, биир коллективка үлэлээбит, этэргэ дылы, биир иһиттэн-хомуостан аһаспыт киһиҥ үрдээн, улаатан, республика салайааччытыгар тиийэ үүнэн тахсыытыгар туох төрүөт, күүс-көмө, өйөбүл буолуон сөбүй?

– Ким билэр, оттон өй-талаан быһаарар ини.

– Ген диэн баар дии, төрдө-ууһа быһаарара буолуо.

– Ээ, Михаилы эттэххэ, төрүт оҕо эрдэҕиттэн киһиттэн эрэ ураты өйдөөх-санаалаах, бэрээдэктээх, аһыныгас майгылаах этэ, – Ньукулай, үөлээннээхтэрин этиилэрин биир санааҕа түмэрдии, күө-дьаа баһаарыйда. – Онтуката үүнэн-сайдан истэҕин аайы тэҥҥэ сайдар буоллаҕа дии.

– Ол аата, олох оскуолатыгар, үлэҕэ-хамнаска буһуу-хатыы таһынан, бэйэ билбитинэн-көрбүтүнэн дуоһуйбакка, өссө эбии самообразование, бэйэни бэйэ ииттиниитэ, куоһаныы быһаарар буоллаҕа, – Евдокия Ивановна, түмүктүүрдүү, быһа-бааччы быһаарда.

Дьөгүөр, барыларын санааларын истэн баран, Николаев биир интервьютугар «…мин олоҕум оскуолата атын эбит быһыылаах. Норуот саамай дьадаҥы араҥатыттан саамай ыарахан, сэрии, сут-кураан, репрессия түбүлээбит кэмигэр төрөөн-үөскээн, тулаайах аҥаардаах үөрэҕэ суох ийэбитигэр түөрт оҕо иитиллэн, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан тыыннаах ордон, үөрэнэн үлэһит буолбутум ол дьайар буолуохтаах» диэбитин аҕынна.

– Чахчыта оннук. Биһи көлүөнэ дьон оҕо сааспыт, ордук кыамматтар, тулаайахтар өттүлэригэр, тыыннаах ордор, киһи буолар туһугар ууга-уокка дьиҥнээх хатарыллыыны, уһаарыллыыны аастаҕа дии. Кини оннук дьонтон биирдэстэрэ буоллаҕа, – Ньукулай, оҕо эрдэҕинээҕи эрэйдээх кэмин санаан, өрө тыынан ылла.

– Кырдьыга да, биһиги оҕо сааспыт кэмэ диэхтээн Павка Корчагин кэмиттэн туох ордуктаах буолуой? – Мария Егоровна, сөбүлэһэрдии, Ньукулай диэки кэҕис гынна. – Онтукпутунан өттөйбөтөх эрэ буруйдаах инибит.

– Буот, Михаил Ефимовиһыҥ ол иһин этэр, оннук кытаанах, тыйыс усулуобуйаҕа буһан-хатан тахсыбытым ол дьайар буолуохтаах диэн, – Дьөгүөр сөмүйэтин чочоҥнотто. – Ол иһин кини саха норуотун кыһалҕатын, эрэйин-муҥун өйдүүр. Омугун былыргы историятын, кини чулуу уолаттара олорбут олохторун, мөккүспүт мөккүөрдэрин иҥэн-тоҥон үөрэтэр, кинилэр дьыалаларын, өйдөрүн-санааларын үлэтигэр туһанар. Урукку салайааччыларбытыттан хайалара оннук гынар этэй?

– Кырдьык даҕаны, историяны хаһыспыттара суох ини.

– Кинилэр бэйэлээхтэр былыргы өбүгэлэрин үөтэ сылдьыахтара баара дуо? Хата сорохторо Өксөкүлээх, Алампа, Күлүмнүүр курдук дьоннорбутун буржуазнай националистар диэн сыанабыл бэрдэрэ сатыыллар этэ, Ойуунускайы, Омуоһабы «норуот өстөөҕө» аатырда сылдьыбыттара дии. Оччотооҕу да аас-туор кэмҥэ салайааччылар, элиталар олохторо атын этэ, – Дьөгүөр, кэпсэтиини түмүктүүрдүү, чааскытын сыҕарыта анньан баран дьиэлээхтэргэ махтанна.

Истиҥ Таптал. Ыал буолуу

Көрөөччүлэр музей-дьиэни көрөн-истэн, кэпсэтэн-ипсэтэн, бырааһынньыкка сылдьыбыт саҕа сананан дуоһуйан тарҕаспыттарын кэннэ Михаил Ефимович музейы тэрийээччи аҕыйах үлэһити кытта хаалан, салгыы кыратык сэһэргэһэ түстэ. Дьоно остуол, иһит-хомуос хомуйар кэмнэригэр дьиэтин иһин, хостору кэрийэн көрүтэлээтэ. Эдэр сааһын эргитэ санаан, ахтылҕан сылаас иэйиитигэр хам куустаран турда. Түөрт уонча сыллааҕыта саҥардыы ыал буолбут эдэр дьон, улахан кыыстарын Оляны көтөхпүтүнэн, бу дьиэ боруогун аан маҥнай атыллаан киирбиттэрэ. Ол букатын бэҕэһээҥҥи курдук ээ, күн-дьыл биллибэккэ түргэнник да ааһар буоллаҕа…

Институт спортивнай саалатын киэҥ уораҕайын уҥа өттүгэр гимнастическай снарядтар эҥин эгэлгэ көрүҥнэригэр кулуһун курдук көнө уҥуохтаах, дьороҕор таһаалаах кыргыттар киһи кыайан үөйбэт араас уустук хамсаныыларын оҥорон имиллэ-мускулла оонньууллар. Кинилэр ортолоругар намчы көрүҥнээх, сырдык хааннаах эдэркээн саха кыыһа брусья үөһээ-аллараа туорайдарыгар тииҥ курдук ыйаастан имигэстик имиллэҥнээн, араастаан эргичийэн кулахачыйара харахха ураты быраҕыллар. Атын да снарядтарга толорор хамсаныыларын дьүөгэлэринээҕэр быдан ыраастык, чуолкайдык, чэпчэкитик оҥорор.

Штангистар секциялара гимнастар кэннилэриттэн саҕаланара. Инньэ гынан кыргыттар дьарыктаналларын үксүгэр баттаһа кэлэн, кинилэр тупсаҕай быһыыларын-таһааларын, киһини кэрэхсэтэр дьикти хамсаныыларын сөҕө-махтайа көрөр буолаллара. Оттон кыргыттар эрчиллиилэрин кэнниттэн гардеробнайга киирэн таҥастарын уларытта сылдьан, диискэлэри уларытан-тэлэритэн тимир тимиргэ охсуллар тыастаах саалаҕа бигэ-таҕа көрүҥнээх, быыппастыгас быччыҥнаах уолаттар штанганы кытта эриһэн чиччигинэһэ мөхсөллөрүн кэлэ-бара истэ-көрө сылдьаллара. Онон күн-дьыл ааһан истэҕин аайы бэйэ-бэйэлэрин хардарыта кэрэхсии, сэргии көрөр түгэннэрэ элбээн испитэ. Сорохтор сыыйа билсэн-көрсөн, чугасаһан барбыттара.

Гимнасткалартан саамай бастыҥнара, нарын-намчы көрүҥнээх Омскайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын институтун төрдүс курсугар үөрэнэр Дора Сухаринова институт уонна куорат вузтарын гимнастикаҕа чемпионката буоларын манна үөрэнэр Саха сирин студеннара бары билэллэрэ. Кини бииргэ үөрэнэр дьүөгэлэриттэн саамай эдэрдэрэ, нарыннара, сэмэйдэрэ этэ. Ол иһин биир хоско олорор дьүөгэлэрэ кинини балтыларын курдук көрөр-истэр, харыстыыр, араҥаччылыыр этилэр. Бу хайыы-үйэҕэ үрдүкү курска тиийэ охсубут, куорат биир бастыҥ спортсменката буолбут эдэркээн кыыһы быйыл маҥнайгы курска саҥа үөрэнэр Миша кэрэхсии, сөҕө, толло көрөрө. Сыл аҥаарын устата биир институкка үөрэнэр уонна спортивнай саалаҕа хардарыта солбуйсан дьарыктанар буоланнар, быыска-арыкка уонна аасыһан иһэн хам-түм утарыта түбэсиһэн бэйэ-бэйэлэрин көрөн билэр этилэр.

Миша бүгүн штангистартан ким-хайа иннинэ кэлэн таҥаһын уларытта ааһан иһэн көрдөҕүнэ, гимнасткалар бары снарядтарга солбуһа сылдьан араас эрчиллиилэри толоро сылдьаллара. Кинилэр ортолоругар Дора эмиэ баарын үөрэ көрбүтэ. Киирэн таҥаһын уларыттан, дьарыктанарга аналлаах спортивнай трикотун кэтэн, аҕыйах разминкаланар хамсаныылары оҥорбута. Гардероб аһаҕас ааныгар кэлэн сааланы одууласпыта. Гимнасткалар дьарыктанан бүтэн, утуу-субуу хосторугар таҥна барбыттара. Дора дьүөгэлэриттэн арыый хаалан, гимнастическай бэрэбинэ үрдүгэр ханнык эрэ уустук хамсаныыны хатылаан, аҥаар атаҕар биэтэҥнээн сүр имигэстик төттөрү-таары эргийэн кулахачыйар, ханнык эрэ элемени чочуйан хос-хос оҥорор. Миша, долгуйа, толло да быһыытыйдар, быһаарыылаах түгэҥҥэ куруук бэйэ бодотун тардына, холкутук тутта үөрэммитинэн, сорунуулаахтык иннин диэки хардыылаан аҕыйах хаамыынан кыыс таһыгар баар буола охсон хаалбытын бэйэтэ даҕаны билиминэ хаалбыта. Тиийэн туох диэбитин билигин бу диэн чопчу хатылыыр кыаҕа суоҕун иһин биири – кыыс кини кэлиэхтээҕин кэтэспит курдук умса көрбүт килбик нарын мөссүөнүн чуолкай өйдүүр. Ол дьикти симик көстүү, хаһан да өлбөөдүйбэт кэрэ хартыына буолан, кини өйүгэр-санаатыгар хам хатанан, үйэ-саас тухары умнуллубаттык иҥэн хаалбыт. Хаһан да, ханна да буоллун, кэмиттэн-кэмигэр соҕотохсуйа, чуҥкуйа эрэ түстэр, маҥнайгы ыраас тапталын сырдык мөссүөнүн кэрэ хартыына буолан көстөн кэлэр дьикти дьайыыта ордук сааһыран истэҕин аайы эбии тупсан, киэркэйэн иһэргэ дылы. Бүгүн эмиэ бу ыал буолбут олохторун маҥнайгы биһигэр эргиллэн кэлэн үйэ аҥаарын кэриҥэ анараа өттүнээҕи кэм өйтөн сүппэт чаҕылхай түгэнин илэ-бодо көрөргө дылы гынна.

Билсиһиилэрэ, бэйэ-бэйэлэрин итэҕэйсэн сыыйа бодоруһуулара оччотооҕу ыччат судургу сиэринэн туох да уустуга, мэһэйэ суох көнө суолунан барбыта. Сотору-сотору көрсүһэр, киинэҕэ, театрга, күрэхтэһиилэргэ, библиотека ааҕар саалатыгар бииргэ сылдьар буолбуттара. Дора дьүөгэлэрэ, кинини араҥаччылыыр, харыстыыр бииргэ олорор кыргыттара, Миша Николаевы бары өттүнэн эҥкилэ суох, бэрээдэктээх, үчүгэй уол быһыытынан билинэн, кыыстарыгар сүбэ-ама буолан, эдэрдэр сыһыаннара бөҕөргүүрүгэр кыһалла, көмөлөһө сатыыллара. Ол иннинэ биир кэлбит-барбыт сытыы, солуута суох элбэх саҥалаах уол Дораҕа иҥээҥнээри соруна сылдьыбытын дьүөгэлэрэ төрүт чугаһаппатахтара. Истиҥ доҕордуу сыһыан, эрэллээх өйөбүл, көмө диэн онно баара.

Сылтан ордугунан Дора үөрэҕин бүтэрэн дипломун ылан, оттон Миша иккис курсу бүтэрэн, сайыныгар иккиэн бииргэ дойдулаабыттара. Өктөмҥө Миша дьонугар тахсаннар дьоллорун холбоон ыал буолбуттара. Дора Уус-Алдан оройуонугар ветеринарынан ананан Бороҕоҥҥо көспүтэ. Миша үөрэҕин салгыы Омскайыгар төннүбүтэ. Төрдүс курс кэнниттэн дойдутугар кэлэн производственнай практикатын кэргэнэ үлэлиир сиригэр барбыта. Үс ый ветеринардаан Уус-Алдан фермаларын, бэлэсипиэтинэн сылдьан, барыларын кэрийбитэ. Субуотунньуктарга кыттан Бороҕон пааркатын тутууга үлэлэспитэ. Түөрт сыл штанганан утумнаахтык дьарыктанан күүһүн-уоҕун үгэнигэр сылдьара. Охтубут тиити сүгэн баран талбыт сиригэр тэлэкэчитэн илдьэрин дьон сөҕө-махтайа көрөрө. Сорох уолаттар дьиибэлэнэн тиит төбөтүгэр ыйааһыннахтарына, билиммэккэ сүгэрин сөҕөн кэпсииллэрэ.

Ол сайын Дьокуускайга республика норуоттарын фестивалыгар Дора оройуон самодеятельнай коллективыгар киирсэн кытайдыы үҥкүүнү толорон кыттыбыта. Оттон Михаил республика спартакиадатыгар штангаҕа күрэхтэһэн сахалартан спорт бу көрүҥэр бастакынан маастар буолбут Михаил Скрябин кэнниттэн иккис миэстэҕэ тахсыыта улахан ситиһии этэ. Ыраас таптал иэйиилээх, эдэрдии көрдөөх-нардаах үчүгэй да кэм ааспыта ол сайын.

Нөҥүө сылыгар үөрэҕин бүтэрэн кэлиитигэр Дората кырачаан кыыстанан көрсүбүтэ. Соҕотох бэйэтэ үһүөлэһэн, ыал аҕата, бүтүн дьиэ кэргэн баһылыга буолар үрдүк чиэскэ, үөрүүгэ тиксэр дьол эмискэ түмүллэр өрөгөйдөөх үтүө кэмигэр сүбэлэһэн баран, аҕатын уҥуоҕа хаалбыт, оскуолатааҕы эдэр, оҕо сааһа ааспыт сиригэр Эдьигээҥҥэ 1961 сыл күһүнүгэр үлэлии кэлэн бу дьиэҕэ киирбиттэрэ.

Дора Никитична

Дора Никитична чэй кутарын быыһыгар номоҕон көрүҥнээх хаһыат үлэһитэ дьахтарга саас-сааһынан сиһилии кэпсии олордо. Кини, сайаҕас майгылаах аламаҕай саха дьахтарын сиэринэн, туох да кэтэмэҕэйдээһинэ, кистэлэ суох сэһэнэ истээччини эрэ абылыах истиҥ, судургу, ис-киирбэх буолан суруналыыс бэркэ сэҥээрэн истэр.

– Аҕыс оҕо бары үрдүк үөрэхтээхпит. Ийэбит өҥөтө. Аҕабыт, былыргылыы түөрт кылаас үөрэхтээх киһи, потребобществоҕа бухгалтердыы олорон 52 сааһыгар, мин уон биирдээхпэр өлбүтэ. Өлүөн иннинэ ийэбитигэр: «Аныгы киһи баайа – үөрэх. Кытаатан оҕолоргун үөрэттэр», – диэн кэриэһин эппит. Ийэбит домохозяйка этэ, ол да буоллар, аҕабыт кэриэһин толорон, барыбытын үрдүк үөрэхтээн баран 79 сааһыгар күн сириттэн күрэммитэ. Аҕабыт суох буоларыгар кини сэттэ оҕолоох соҕотоҕун хаалбыта. Ахсыс оҕотун ыарахан этэ. Эбэм баар этэ оччолорго, сүөһүлээх буолан уонна ийэм учуутал балта көмөлөрүнэн дьон буолбуппут. Эбэбит бэйэтэ кыстыктаах, сайылыктаах, чэгиэн, хорсун эмээхсин этэ. 70-гар сылдьан оҕуһу миинэрэ, билиҥҥи кэм эбитэ буоллар, предприниматель бэрдэ буолуох эбит. Сайын ыһыахха оҕуһун көлүйэн сылабаарын тиэйэн баран, чэй өрөн, лэппиэскэ атыылаан хорчуопкалыыр этэ. 80-тан тахсан баран өлбүтэ. Уон алтата оҕоломмутуттан түөрдэ эрэ тыыннаах хаалбыта.

Убайым, улахан эдьиийим учууталлар, кыра эдьиийим радиоинженер, Екатеринбурга олорор. Мин ветврачпын, анныбынааҕы кыыс врач, биир бырааппыт химик, МГУ-ну бүтэрбитэ. Иккис бырааппыт геолог, Ленинградка үөрэммитэ. 1945 сыллаах төрүөх, экспедицияҕа сылдьан өлбүтэ 22 сыл буолла. Кыра балтыбыт строитель, Новосибирскайы бүтэрбитэ.

– Эн, Михаил Ефимовичтыын саастыы эрээри, үөрэххин кинитээҕэр урут бүтэрбит эбиккин дии? – суруналыыс, дьахтар киһи сиэринэн, интэриэстээх дьонун ис сыһыаннарын биллибэт быыһын сэгэтэ тардар кэриэтэ сэрэхэдийэ быһыылаахтык ыйыппытыгар Дора Никитична, сүр истиҥник күлэн кэбиһээт, көнөтүнэн улгумнук салгыы кэпсээн барда:

– Мин алталаахпыттан үөрэммитим. Инньэ гынан Ньурба оскуолатын уон алтабар бүтэрбитим. Үөрэххэ киирээри Дьокуускайтан Лена баһыгар диэри борохуотунан 19 күн устата куттал бөҕөнөн хаайыылаахтары кытта бииргэ айаннаатыбыт ээ.

– Оо, били амнистия саҕана буоллаҕа дии?

– Ким билэр, арыый эрдэ эбитэ дуу…

– Ээ, сөп. Били «Холодное лето 53-го» диэн киинэни буккуйбуппун.

– Кырдьык, оннук эбит. Ол да буоллар хаайыылаахтары чаастатык илдьэр-аҕалар кэмнэрэ быһыылааҕа. 16–17 саастаах кыргыттары ол «аргыстарбыт» олох кэтии сылдьаллара. Ону хата аармыйа кэнниттэн үөрэммит уолаттардаах буоламмыт олорбут абыраабыттара. Түүн биһигини харабыллааннар олорон эрэ айанныыллар, күнүс утуйаллар этэ.

Түөрт сайын устата дойдубар биирдэ да кэлбэтэҕим, харчы суох буолан. Инньэ гынан сайын колхозтарга баран ыалга олорон бурдук тогар үлэлээн айахпытын булунарбыт, кырыс сир хампаанньатын кэмэ этэ. Хортуоппуй, помидор, хаппыыста биэрэллэр, хамнас суох. Михаил куруусчуттаан харчы өлөрүнэр быһыылааҕа. Кини үөрэҕин бүтэриэр диэри Бороҕоҥҥо ананан, үс сыл ветвраһынан үлэлээбитим. Өссө, иккис сылбар этэ дуу, райкомол иккис секретарынан тала сылдьыбыттарын аҕыйах ый үлэлээн баран сөбүлээбэккэ уурайан, бэйэм идэбэр көспүтүм.

– Арба, Михаил Ефимович Бороҕоҥҥо кэлэ сылдьан паарка тутуутугар үлэлэспитин туһунан биир оҕонньор биһиги хаһыаппытыгар суруйан турардаах ээ. Ол хаһааҥҥыта этэй?

– Төрдүс курс кэнниттэн производственнай практикаты-гар кэлэ сылдьыбыта. Онно, кырдьык, мас кэрдиитигэр үлэлэспитэ. Түөрт мөһөөххө иистэнэр массыына ылан бэлэхтээн турар ээ. Оччолорго сыаналаах бэлэх этэ.

– Тыый, оннук буолумуна. Студент киһи холугар улахан бэлэх эбит.

– Оннук ээ, – хаһаайка ыалдьыта сахалыы сиэринэн кыра кэһии аҕалбыт дьэдьэниттэн ньуоска төбөтүнэн ылан амсайан көрдө. – Бөдөҥ баҕайы эбит ээ. Бу Амма эҥээрин киэнэ буолан маннык дуу?

– Кырдьык, Амма дьэдьэнэ бөдөҥ буолааччы. Онуоха эбии бу икки кэнники сылга Амма хаҥас эҥээр тыатын киэҥ баҕайы сиринэн маһын түүлээх үөн, шелкопряд, сиэн кэбиһэн, сииктээх почваҕа дьэдьэн наһаа үүннэ, – ыалдьыт сонунун ирэ-хоро кэпсээн барда. – Мин аймахтарбар тахса сылдьан хас да күн сылдьыһан, син балай да тииһинним. Дьон биэдэрэнэн, үүт кутар улахан бөтүөнүнэн коммерсаннарга, соҕотуопкаҕа туттараннар, харчы бөҕө өлөрүммүттэр үһү.

– Ноо, сүрдээҕин да үүммүт эбит. Дьон туһаммыта үчүгэй. Ол үөн төһө киэҥ сири сиэбитий?

– Тыый, баһаам киэҥ буоллаҕа дии. Таатта сириттэн Мындаҕаайыга диэри, кэтитэ Чурапчы үөһээ нэһилиэктэригэр тиийэ дииллэр. Наар тиит мас мутукчатын сиир эбит, инньэ гынан хара тыа маһа барыта хатан, хатырыгын тоҥсоҕой суллаан, көрөргө дьулаан хартыына диэтэҕиҥ.

– Дьиибэ да буолар эбит, киһи истибэтэх суола, – Дора Никитична санаарҕабыллаахтык өрө тыынна, чэйиттэн сыпсырыйа түстэ. – Михаил манна баара буоллар, врачтар боптоллор даҕаны, бу дойдутун аһыттан былдьасыһан да туран амсайыа этэ. Киниэхэ саахардаах ас ханнык да көрүҥэ көҥүллэммэт ээ.

– Даа? Ону билбит буоллар, саахара суох аҕалыахха баар эбит. Биһиги кинини олох муус доруобай киһи курдук саныыбыт ээ. Барара-кэлэрэ чаастата, үлэтин тэтимэ илистиилээҕэ сүрдээх дии, биирдэ даҕаны уоппуска ылан сынньаммыта иһиллибэт, – ыалдьыт чахчы соһуйа истибитин кистээбэтэ.

– Ыалдьыбыта ыраатта ээ, өссө Үөһээ Бүлүүгэ олорор эрдэхпититтэн… Чэ бэйи, саас-сааһынан соҕус кэпсиэххэ. Бороҕонтон Эдьигээҥҥэ көһөн тиийдибит. Эдьигээнин олох туох эрэ ырай дойдутун курдук саныыр, кыратыгар, улаатан да иһэн олоро сылдьыбыт оҕо сааһын өйдөбүлүнэн буолуо уонна оттон аҕатын уҥуоҕа хаалбыт сирэ буоллаҕа дии. Аҕатын туһунан наһаа үчүгэй өйдөбүллээх, кини аатыгар сүгүрүйэн туран ытыктабыллаахтык сыһыаннаһар. Онно түөрт сыл олорбуппут. Михаилы кылаабынай ветвраһынан аҕыйах ый үлэлэтэн баран райкомол бастакы секретарынан талан кэбистилэр. Оттон миигин, лаборатория үлэһитин, кини оннугар кылаабынайынан анаатылар. Түөрт сыл үлэлээбиппит кэннэ киһибин обкомолга ыланнар, 1965 сыллаахха Дьокуускайга көһөн кэлэбит.

– Бу күннэргэ оруобуна Эдьигээн төрүттэммитэ 370 сылын үбүлүөйэ буола турар дии. Улахан тэрээһиннээхтик ыытыллар быһыылаах.

– Тэрээһин бөҕө буоллаҕа дии. Михаил эмиэ онно сылдьар. Биһиги олоро сылдьыбыт дьиэбитин музей оҥорор сурахтаахтара.

– Ээ, оттон эн барсан ол музейы көрүөҥ хаалбыт эбит дии.

– Көрүөхпүн баҕарбытым иһин, онно тиийэн элбэх киһи ортотугар мэһэй-таһай буола сылдьыам дуо? Хаһан эмэ кэлин биир эмэ оҕобун, сиэммин кытта, баҕар, бара сылдьыам.