Үһүйээннэр, номохтор

СҮЛЭ

Былыыр-былыр Сүлэ диэн бухатыыр олорбут. Бу киһи туох да аһара баайдааҕа эбитэ үһү. Сылгыта-сүөһүтэ барыта муһуннаҕына, күн көстүбэт буолан хаалара үһү. Сүлэ аата-сураҕа киэҥник тарҕаммыт. Бу киһи күүһүнэн да, быһыйынан да кими даҕаны иннигэр түһэрбэтэх эбит. Сүлэ саҥата үс биэрэстэлээх сиртэн, субу кэлэн саҥарар курдук, иһиллэрэ үһү. Кини биир саамай таптыыр аттааҕа үһү.

Биирдэ Сүлэ, түптэ уматан баран, дьиэтигэр киирэн утуйан хаалбыт. Кини ол таптыыр ата уонна сүөһүлэрэ түптэҕэ кэлэн турбуттар. Ол турдахтарына, ороспуойдар кэлэннэр Сүлэ атын илдьэ барбыттар. Улахан аймалҕан буолбут. Сүлэни чаҕардара уһугуннарар кэмнэригэр ороспуойдар төһө эмэ ырааппыттар. Сүлэ тахсан: «Аппын сибилигин аҕала охсуҥ биитэр эһигини өлөртүөм!» – диэн хаһыытаабыт.

Ороспуойдар, бу кэллэҕэ диэн ыксааннар, уҥуохтара халыр-босхо барбыт. Аты быраҕан кээһэн бараннар, атахха биллэрбиттэр.

Сүлэ суон сураҕын Омоллоон диэн эмиэ аатырбыт бухатыыр истибит. Омоллоон Сүлэни күрэстэһэргэ ыҥырар. Кинилэр охсуһаллара туох да аһара ынырык үһү. Омоллоон Сүлэни кыайбыт. Омоллоон Сүлэни кыайбытын бэлиэтигэр дойдутугар Сүлэ төбөтүн үҥүүтүгэр дуу, ураҕаска дуу ууран баран төннүбүт.

Сүлэ бухатыыр олоппоһо аҕыйах сыллаахха дылы Арҕаа үрэххэ баара үһү. Билигин ол олоппоһу суох курдук кэпсииллэр. Омоллоон Сүлэ сүрэҕин, быарын, атаҕын ылан, тус-туспа сирдэргэ хааллартаабыт. Ол иһин Сүрэх, Быар, Атах диэн алаастар үөскээбиттэр.

Прокопий Прокопьев-Прокопий Чуукаар. Суруйааччы. 1964–1965 сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут үһүйээннэрэ.

ОҔО ӨЛБҮТ

Былыр бу дойдуга киһи-сүөһү саҥа олохсуйан эрдэҕинэ ити билигин Оҕо Өлбүт дэнэр сыһыы хара маһыттан ыла уулаах күөл эбитэ үһү. Биирдэ ол күөлтэн аһаан олорор ыал соҕотох оҕолоро, уу баһа киирэн баран, ууга түһэн, өлөн хаалбыт. Дьоно, оҕолоро үөгүлүүрүн истэн, саба сырсан кииртэр да, кыайан өрүһүйбэтэхтэр. Соҕотох оҕолорун аһыйан, сор-муҥ бөҕөнү көрбүттэр. Хас да күннээх-түүнү быһа күөлү булкуйбуттар да, булбатахтар. Үөһэ тэстэн, дагдайыа диэн эмиэ хас да күн көһүтэллэр да, туһа тахсыбат. Биирдэ өлбүт оҕо аҕата, санаата-аһыыта түмүллэн, иирбит киһи курдук, күөлүгэр киирэн, киһилии кэпсэтэн, кэп туонан барбыт: «Күҥҥэ көрбүт күндү көмүспүн туох ааттааххар угуннуҥ? Туох буруйу оҥороммут санааҥ туолбата? Оҕобутун мэҥиэһинниҥ, аны бэйэбитин ыйыһын, оҕом өлүгүн көрө иликпинэ мантан харыс халбарыйыам суоҕа! Оо, кимнээх буолан кимим, туохтаах буолан тугум ситиһиэй?! Кимим билиэ баарай, кэнэҕэс эн да дьэбэрэннэн көрөн дьэлтэйэргин, чүөмпэҥ дьуоҕара уоларын?! Оо, абам да баар эбит, хайа кыахпынан, ханнык күүспүнэн эн бэйэлээхтиин туруулаһыам буоллаҕай…» – диэн ытаабыт-соҥообут.

Онтон бэттэх ити билиҥҥи сыһыы маҥнай Оҕо Өлбүт Күөлэ диэн уолан, хонуу буолуор дылы ааттаммыта үһү.

ХАМПАХ

Билиҥҥи Хампах күөлгэ былыр Хампах диэн ааттаах балыгынан эрэ иитиллэн олорор эмээхсин олорбут. Ол эмээхсин балыктыыр эрэ күөлүнэн бу эрэ күөл эбит.

Биирдэ эмээхсин идэтинэн күөлүгэр туос тыытын миинэн тууларын көрө киирбит. Саҥардыы күөлүн ортолоон, тумулга тиийэн эрдэҕинэ, күөлүн арҕаа диэки үрэҕиттэн ала холорук туран, эмээхсини көрдө-көрбүтүнэн бу бирилээн кэлбит. Уу ньуурун күөрчэхтии ытыйан, туос тыы элээмэтин түҥнэри сөрөөн ааспыт. Эмээхсин эрэйдээх кимэ кэлэн өрүһүйүөй, ууга түһэн, өлөн хаалбыт. Эмээхсин үөгүүтүн истэн, чугас ыаллара саба сырсан киирбиттэрэ, туос тыы түҥнэстэн баран, күөл ортотугар күөрэҥнии сылдьар үһү.

Эмээхсин тыыннааҕар да кини аатынан ааттыыллара үһү, эгэ өлтүн кэннэ ааттаабат буолуохтара дуо? Күн бүгүнүгэр диэри ааттаан кэллибит. Өссө бу күөл аатынан маҥнайгы колхоз тэриллибитэ. Ону үөрэхтээх өртүлэрэ, тупсардахпыт буолан, «Комбайн» колхоз дииллэрэ. Маҥнайгы колхозтааһын саҕана хантан ылбыт комбайннара кэлээхтиэй. Оччолорго комбайн диэн бурдук быһар тэрил баарын түһээн да баттаппатылар ини.

МЫРААН

Урут Чуукаар диэн ааттанар күөл билигин Эбэ дэнэр. Дьэ, ол Эбэ хотулуу илин эҥэриттэн мыраан үрдээн, илин диэки бара турар. Ханнык да атын ааттааҕа биллибэт. Арай, үрдүттэн Мыраан эбэтэр Сирэйдээх Мыраан дииллэр. Кини туһунан араас үһүйээни кэпсииллэр. Олортон төһөтө кырдьыга-сымыйата биллибэт. Үһүйээн аата үһүйээн, кэпсииргэ тиийиллэр.

Киһи-сүөһү саҥа кэлэн олохсуйан эрдэҕинэ, Маар Күөл уонна Үс Көлүйэ диэн ааттанар күөллэргэ тоҥустар олорбуттар үһү. Биирдэ ол тоҥус омук кыргыттара 9 буолан Мырааҥҥа күүлэйдии тахсыбыттар. Оччолорго Мырааҥҥа ыттыбыт киһи улаханнык саҥарыа, күлүө-салыа суохтаах. Оттон ол 9 тоҥус кыргыттара ыттан баран, сээдьэлээн барбыттар. Ортолуу үҥкүүлээн иһэн, аллара ньимис гынан хаалтар. Кыланар саҥаларын истэннэр, дьон сүүрэн тахсыбыттара, 9 оҥхой эрэ хараара сытар үһү. Онтон бэттэх Мырааны иччилээх диэн улаханнык дьиксинэр буолтар.

Бу үһүйээн хаһааҥҥыта биллибэт. Биир кырдьаҕас оҕонньор өлөрүгэр кэпсээбит үһү. Дьэ, ол оҕонньор эдэригэр Мырааҥҥа тугу эрэ гына тахсыбыт. Ол сылдьан, сири дьөлө үктээн, аллара сурулаан иһэн, элигин элик, силистэн тутуһан ылбыт да үөһэ биирдэ баар буолбут. Куттаммыта ааһан, туох ааттаахха түстүм диэн, дьөлө үктээбит сирин сэрэнэн өҥөйөн көрбүт. Онто туох эрэ иинэ эбит. Өссө сирийэн көрбүтэ: иинин анна уулаах, ол уута сүүрүгүрэн кылыгырата сытар үһү. Оччолорго сир анна ууланарын ким этиэ баарай. Уол, сир түннүгэ буолуо диэн, мас булан үрүттээн, хатырык хастаан сабан баран, буор кутан кэбиспит уонна: «Икки атахтаах таба хаампатын, икки харахтаах таба көрбөтүн», – диэн алҕаабыт.

Кини, бу сир түннүгэ буоллаҕа, абааһы мантан тахсан дьон дууһатын илдьэрэ буолуо диэн наһаа куттаммыт. Дьоҥҥо эттэхпинэ, сэттээх-сэмэлээх буолуо диэн кимиэхэ да кэпсээбэтэх.

Иван Петров. Ньурба, Өҥөлдьө. 1964–1965 сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

ӨҤӨЛДЬӨ

Былыр биһиги сирбитигэр Өҥөлдьө диэн ааттаах, туһугар син эмиэ сураҕыра сылдьыбыт күүстээх киһи олорбут. Манна Дыгын сэриилээн ыла кэлбитигэр, бу Өҥөлдьө балтараа көстөөх Андайбыт диэн сиргэ тахсыбыт. Бу тахсан, Быһаҕаһа Сирэй диэн оччолордооҕу сытыы-быһый киһини кытта, дьон хомуһа, Хорула диэн үрэх баһыгар тахсыбыт. Манна тахсан, кинилэр сырыыларын сылдьыах, кыайыахтарын кыайыах, хотуохтарын хотуох киһини булбакка, төннөн киирбиттэр. Аара кэлэн иһэн, Быһаҕаһа Сирэй Өҥөлдьөтүгэр маннык диэбит: «Сураҕырдаллар-сураҕырдаллар да, биһиги киһибит өҥүн, дьүһүнүн-бодотун да көрбөккө кэлбиппит. Өлүөх буоллахпытына, ийэ буорбутугар охтуохпут. Онон баран, сөптөөх сири булан, сэриилэһэн көрүөххэ».

Кинилэр манна сөп буолуо диэн икки улахан, Эбэ уонна Кэнэни диэн, күөллэри силбиир сиргэ кэлэллэр. Бу силбэһии кэтитэ 1,5 биэрэстэ кэриҥэ. Оттон сэриилэһэр сэппит диэн арай Быһаҕаһа Сирэйгэ оноҕоһо суох ох баар эбит. «Бэйэлэрин киэнин бэйэлэригэр ыытыллыа», – диэн, улахаҥҥа уурбаттыы, киһитигэр хоруйдаан кэбиспит.

Бу икки киһибит Чохоол Тумуһа диэн тумуска, оттон Дыгын – бэтэрээ өттүгэр сыппыттар. Дыгын ытыалаан киирэн барбыт. Онуоха ынарааҥҥылар кэлбит оҕу тарбахтарын икки ардыгар кыбытан ыла-ыла төттөрү ыыталаан испиттэр. Дыгын, дьоно аҕыйаатар аҕыйаан иһэллэрин көрөн, мутук дьөлөҕөһүнэн Быһаҕаһа Сирэйдээҕи көрө сыппыт. Онуоха Быһаҕаһа Сирэй тумул төбөтүгэр ойон тахсыбыт. Ону көрөн, Дыгын оноҕос ыыппыт. Ынараа киһитэ ону, кыбытан ылан баран, Өҥөлдьөтүгэр эппит: «Ыл, көр эрэ. Ол дүлүҥ ынараатыгар туох чоҕулуҥнууруй? Бу оноҕос онтон кэлэргэ дылы гынна дии», – диэн, балтараа биэрэстэ бэттэх сытар киһини ыйа-ыйа, эппит. Уонна, төттөрү ытан кэбиспитэ, Дыгын аҥар хараҕар кэлэн түспүт. Дьэ, онтон Дыгын, сатаныам суох дии санаан, ити сиртэн тэскилээн биэрбит.

Онтон Быһаҕаһа Сирэй, баттаммыкка көмө, атаҕастаммыкка алгыс буолуом диэн, сири кэрийэ барбыт.

Өҥөлдьө, бэйэтэ хаалан, кэргэн ылан, оҕо-уруу төрөтөн, ити сир улахан, киэҥ, өҥнөөх сыһыыларынан тарҕатан, олордуталаабыт. Онтон ыла Өҥөлдьө диэн аат иҥмит диэн кырдьаҕастар кэпсииллэр.

Дыгын уонна Өҥөлдьөлөөх Быһаҕаһа Сирэй сэриилэспит сирдэриттэн 1954 с. тиит төбөтүгэр батары киирбит оноҕос төбөтүн уонна ол сиртэн ох сиһин булаттаабыттара. Онон сэриилэспиттэрэ кырдьык. Ол гынан баран, эбээһин да ханна барыай дииллэр.

Софья Васильева. Ньурба, I Хаҥалас. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

ОЙОҔОС

Былыр Дьөҥкүүдэ Эбэ Хотун кытыытыгар Ойоҕос диэн киһи олорбута эбитэ үһү. Кини ойоҕо да, оҕото да суох эбит. Саас аайы бултуур идэлээх. Бэйэтэ икки миэтэрэ үрдүктээх эбит. Бу Ойоҕос диэн киһибит ойоҕосторо барыта биир кэлим эбит. Дьэ, ол иһин кинини Ойоҕос диэн ааттаабыттар.

Арай биирдэ саас кини бултуу тахсыбыт. Ол тахсан баран, биир кыталыгы хойумууннаабыт 1. Кыталыгын сырсан, билиҥҥи Акана анныгар тутан өлөрбүт уонна дьоннорун мунньан, бултаабытын малааһыннаабыт. Кини оннук кытыгырас киһи эбитэ үһү.

Ол кыталыгы туох баар дьоҥҥо үллэрбиттэрэ биирдии сап утаҕын курдук тиксибитэ эбитэ үһү.

Ойоҕос диэн киһи уҥуоҕа Дьөҥкүүдэ Эбэ Хаҥалаһын диэки өттүгэр баар. Кини уҥуоҕа, кырдьык, 2 миэтэрэ. Биһиги экскурсияҕа сылдьан көрбүппүт. Улаханнык эмэхсийэн эрэр этэ. Ол гынан баран, биһиги ону хостооботохпут. Учууталларбыт көҥүллээбэтэхтэрэ.

Тылы быһаарыы:

 1 Хойумуун – табыллыбыт, бааһырбыт. Бүлүү дьонун түөлбэ тыллара.

Эбэҥки тылыгар гоевун – баас, бааһырбыт.

Евдокия Андреева. Ньурба, Өҥөлдьө. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

ӨҤӨЛДЬӨ

I. Былыргы абыычай быһыытынан, күтүөт уол туора сиртэн сүктэн кэлбит кийиит кыыһы сыбаайбалыар диэри көрүө суохтаах эбит.

Биир ыал уолларыгар кыыс сүгүннэрэн аҕалбыттар. Эдэр дьон дьоллорун холбуур барҕа-мааны малааһын тэрийэргэ быһаарбыттар. Ол үөрүүлээх-көтүүлээх түбүккэ сылдьан, уол наар кыыһын туһунан саныыр. «Төһө эрэ буспут моонньоҕоннуу өгүрүк-төгүрүк көрдө, төһө эрэ килбиэннээх киис түүтэ хаастаах буолла, төһө эрэ иирэ талах курдук имигэс буолла» диэн санаалар наар тэһитэ кэйэллэр эбит. Кэлэ-бара сылдьар дьон кыыс кэрэ дьүһүнүн сөҕөн кэпсэтэллэрин истэн, тулуйбакка, хаппахчы аанын сэгэтэн көрөн истэҕинэ, дьахталлар: «Өҥөйдө, өҥөйдө», – диэн аймалаһа түспүттэр.

Ити түбэлтэ биһиги сирбитигэр буолбута уонна сирбит аата онтон тахсыбыта диэн кэпсээн баар.

II. Былыр биһиги сирбитигэр, Эбэҕэ, сахалары кытта тоҥустар сэриилэспиттэр. Сахалар баһылыктара Өҥөлдьө диэн, тоҥустар баһылыктара Омолдоон диэн эбиттэрэ үһү.

Эбэ күөлүн уҥуор-маҥаар турар икки тумултан кыргыспыттара үһү. Үс түүннээх күнү быһа үөгүлүү-үөгүлүү өлөрсүбүттэр, биэс түүннээх күнү быһа кылана-кылана кыдыйсыбыттар. Тоҥус сэриилэрэ хотторон тахсыбыттар. Өҥөлдьө бэйэтэ күөл уҥуор, тумул үрдүгэр, мас быыһыгар турар Омолдоону аҥар хараҕын оҕунан тэһэ ытан кэбиспитэ үһү.

Итинтэн ыла Өҥөлдьө биһиэхэ олохсуйан, үс саханы үөдүтэн, түөрт саханы төрүттээн олорбута үһү диэн үһүйээн эмиэ баар.

Мария Иванова. Ньурба, Акана. 1970 с. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

ТААСТААХ

Бу сиргэ биир бухатыыр дьахтар Липпэ диэн сиртэн улахан тааһы көтөҕөн аҕалан бырахпыт үһү. Ону өссө да илдьиэн, сыппатын быата быстан, бырахпыт үһү. Кырдьаҕастар күүһүн холонон көртө буолуо дииллэр. Ол таас билигин да сытар. Ким да кыайан көтөхпөт, өндөппөт даҕаны. Урут нэһиилэ сыҕарыталлар эбит. Ол таас улахан, хара.

ЭМЭЭХСИН ТИИТЭ

Бу дэриэбинэ чугаһыгар баар тиит. Бу тииккэ биир эмээхсин олорон ытыаласпыт дииллэр. Биир киһилиин, күөл уҥуор-маҥаар олороннор, ох саанан ытыаласпыттар үһү. Эмээхсин олорбут тиитигэр хайдах эрэ ох саа оноҕоһун суола баарга дылы. Уонна ол эмээхсини, онно олорон, өлбүт дииллэр. Ол тиит билигин да баар, улахан баҕайы, элбэх салаалаах.

Бу тиит анныгар киһи уҥуохтара бааллар.

Мария Степанова. Ньурба, Малдьаҕар нэһилиэгэ. 1970-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

МАЛДЬАҔАР ЭМЭЭХСИН

Малдьаҕар диэн манныктан тахсыбыт диэн сэһэргииллэр. Былыр биһиги дойдубутугар Малдьаҕар диэн ааттаах баай эмээхсин олорбут. Кини төрөппүт оҕото суох үһү. Ол иһин, кинини үйэтитээри, биһиги дойдубутун Малдьаҕар диэн ааттаабыттар.

Иван Алексеев-Уйбаан Өлөксүөйэп (1882). Ньурба, Сүлэ нэһилиэгэ. Сантаҥа аҕатын ууһа, Ордьоҥхо ийэтин ууһа. 1961 с. кэпсэппитим.

ТҮҮЛЭЭХ ДҮҤҮРДЭЭХ ТҮЛҮӨН ОЙУУН

Киниттэн сүлэлэр, Торуой Бордоҥ сорохторо, Пиэрибэй Бордоҥ сорохторо тарҕаабыттар. Бултаан, балыктаан олорбут. Дьокуускайтан ойохтоох тахсыбыт. Киниттэн икки уол төрүүр: Хантаҕар Быгый, Суор Бас Боллуй-Торуой Бордоҥ сороҕун төрүтэ.

Сахаҕа өс хоһооно баар. Буор күөстээх бордоҥнор диэн.

ХАНТАҔАР БЫГЫЙ

Икки уоллаах: Сиэллээх Өһүргү уонна Кэтирэй – Пиэрибэй Бордоҥ сороҕо, Дьаарын аҕатын ууһа тарҕаабыттар.

Кэтирэй уола Дьаарын улахан ойуун, кини икки Оҕуруоттаах икки ардыгар олорбут. Түүлээҕи хомуйан, тардан киллэрэр кинээс эбит нууччаларга.

СИЭЛЛЭЭХ ӨҺҮРГҮ

Кырдьан баран оҕоломмут. Ойууннатаннар, ойуунунан аҕалтарбыттар.

Алта уоннарыттан тахсыахтарыгар дылы оҕоломмотохтор. Ол олордохторуна, Дьокуускайтан Качыкаат ойуун кутуруксутунуун тахсыбыттар уонна кинилэргэ хоммуттар. Оҕонньордоох эмээхсин кинилэргэ: «Бачча сааспытыгар дылы оҕоломмотубут, өтөхпүтүн иччилиир, туруоран кээспит тоһоҕобутун оннугар туруорар, күрүөбүтүн-хаһаабытын көрөр-истэр ыччаппыт суох буолсу. Биһиги ааппытын ааттатар туох да суох буолсу. Баҕанабыт чоройууһу», – диэн муҥадыйбыттар.

Онуоха: «Тоҕо ити курдук олус муҥадыйаҕыт. Оһоххутугар оҕо кута оонньуур. Сымыйата диэтэргит, көрбөккүт дуо? – диэбит ойууннара. – Биһиги дойдубутугар-сирбитигэр эрдэххэ, Айыыһыкка киирэн, оҕото суох дьоҥҥо оҕо ылан биэрэр этибит», – диэбит.

Онтон туран, оҕонньор көрдөһөр: «Биһиэхэ, саатар эрэ, Айыыһыттан оҕото көрдөһөн кулуҥ», – диир.

Онуоха ойуун туран кыырар, Айыыһыкка киирэбин диэн.

Онуоха Айыыһыттара туран: «Оҕолонуох тускулаах этилэр да кэмэ ааһан хаалбыт. Билигин бэриллибэт», – диэбит.

Дьэ, ол курдук батылынныбыт диэн, кэптэрин туонан, ытаан-соҥоон кэлэллэр.

«Бэйи эрэ, бэйэм Сүүлэр былыт төрдүттэн айдарбыт киһибин. Онтон көрдүөн ыламмын, үс хас оҕото суох ыалга оҕо аҕалан биэрбитим. Онон төрүт сирбэр тахсаммын, оҕо көрдүөхтээхпин», – диир ойуун.

«Ээ, чэ, сөп. Оннук буоллаҕына, көрдүөн көрүҥүтүүй. Эрэйдэммиччэ эрэйдэниҥ», – диир оҕонньор.

Онон, дьэ, төрүт сирдэрин төрдүгэр тахсан кыыраллар уонна оҕо көрдүүллэр. «Бу Айыыһыкка киирэммит баттардыбыт, онон бөҕө тылбын биэрдим, бэйэм айдарбыт сирбиттэн оҕо аҕалыам диэммин. Миигин саха урааҥхайга саакка киллэримэҥ, сиикэй ааттаамаҥ. Онон оҕото аҕалыҥ», – диир ойуун.

«Ылгын оҕобутун сиикэй ааттатыахпыт дуо, биэриэхпит икки оҕону, – дэтэр. – Улахан уолу Чокуук диэн ааттааҥ, оччугуй уол Сүүлэр Былыт Төрдүттэн Айдарбыт Сүлэ Багдарыын диэн буоллун. Бу оҕону маанылаатыннар, отунан охсубатыннар, талаҕынан таарыйбатыннар. Ол курдук куһаҕаннык тутар буоллахтарына, бэйэбит оҕобутун бэйэбит харайыахпыт, төттөрү сылгылыахпыт. Итинник бөҕө тылынан биэрэбит», – дэтэр.

Онтон туран, оҕо кутун иҥэрэбит диэн ааттааннар, эмээхсин төбөтүн оройугар алгыыллар. Бу алҕааттарын кытта, эмээхсин төбөтүн оройугар ат кымньыытын тиэлиитин 1 саҕа уот субурус гынар. Дьахтар уҥан хаалар. Онтон эр киһиэхэ имэҥ иҥэрэбит диэн эмиэ алҕаабыттар. Онтон бары даҕаны үөрэллэр-көтөллөр. Икки оҕону көрдүөн ылбыт дьон буолан. Аайдаан 2 киирэн бараллар. Уонна: «Соболоҥҥутун тугу ылаҕыт?» – диэн ыйыталлар.

Онуоха: «Биһиги билигин оччо күҥэйбэппит 3. Тугу саныыргытын хойут саныаххыт. Аны үс сылынан эргийэн кэлиэхпит – биир оҕоҕут биирдээх, биир оҕоҕут иккилээх эрдэҕинэ. Онно тугу биэрэргитин бэйэҕит билиэххит. Оттон билигин ханныгы эмэни кыраны биэрдэххитинэ сөп», – диэбит.

Үс сыл буолан баран эргийэн кээлтэр. Эппит икки уоллара баар буолбут. Оҕонньордоох эмээхсин аттарын ырдыытынан тииҥ, саһыл, эһэ тириилэрин биэрэн ыыппыттар.

Хойукка дылы оҕо-дьахтар өс хоһооно гыналлара, Сүлэ ыһыах уурдаҕына: «Бүгүн эмиэ самыыр буолара буолуо», – диэн. Сүлэни былыттан айдарбыт киһи диэн номоҕо кэлэ турар эбит.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 1 Кымньыы тиэлиитэ – ат кырыаччытын төбөтүгэр аты кымньыылыыр быа баайаллар. Сороҕун өрөн, сороҕун хатан. Дьэ, ону тиэлии диэн ааттыыр сахаҥ.

 2 Аайдаан – хайҕанан, маала үрдүктүк туттунан. Быытта, аныгылыынан боруоста эттэххэ, киһиргэнэ саныыллар, тылбыт тилиннэ диэн.

 3 Күҥэйбэппит – олус ымсыырбаппыт.

ОНОКУ

Икки уоллаах эбит. Быырта, Дьэгин Бөҕө. Дьэгинтэн билигин бэрт аҕыйах киһи баар.

Оноку бэрт күүстээх киһи, тарсыына. Сөтөллөрө, ытырдара көстөн иһиллэр. Үөгүлүүрэ үс көстөөх сиртэн иһиллэр. Санатория хоту өттүгэр Күөх Хайа баар. Тордохтоох Хайа диэн. Дьокуускайга түүлээх киллэрэн баран (өлбүгэтин төлөөн баран), Дьаарын бэйэтэ киллэрэн биэрбэт, туой тарсыынатын ыытар эбит. Төннөн иһэн, Тордохтоох Хайаттан үөгүлүүр: «Тыыта таһааран кулуҥ», – диэн.

Омолдооттор туораппаттар эбит. Сэптэрэ суох буолуо буоллаҕа, баҕар, өстөөх да буолуохтара. Ол үөгүүнү Сүлэттэн, Хотоҕос диэн сиртэн, истэннэр, баран тыы таһааран биэрэллэр эбит.

Бордоҥнортон, түүлээҕи кыайан толорботохторун туһугар, тарсыыналарын, Онокуну, сото охсоллор. Буруйдааннар, сото кэбиһиннэрэн олордон бараннар, сототун кырыытыгар сото охсор сүллүгэһинэн казактар биэртэлииллэр эбит. Ол охсулла олорон: «Улаханнык охсуҥ! Этэ ыалдьар гына. Итиннэ кыһанан, дайыымкатын толоруо дуо!» – диэн улаханнык саҥарбыт. Онтон куттанан, куйахалара күүрэн, казактар оргууй охсоллор үһү.

Үйэтигэр биир ат, биир биэ эрэ кинини уйбуттар. Уоннааҕылар бары систэрэ булгуруйан иһэр эбит. Аты мииннэҕинэ, атаҕа тоҥуу хаарга тарылла иһэр буолара үһү.

Оноку Дьаарыны кытта сэриилэспит эбит. Ол манныктан буолбут. Арай биирдэ Оноку Дьаарыҥҥа, кинээһигэр, ыалдьыттыы барбыт. Ол олордоҕуна, Дьаарын киниэхэ биитин, Норгуону, үҥсэр: «Биигин буой. Маннааҕы уолаттар ууларын сэбин алдьатар, бэйэлэрин сынньыталыыр, тууларын уоран көрөр үһү», – диэн.

Онуоха Оноку: «Буруйдаах буоллаҕына, кинээс, эн бэйэҥ дьүүллээ. Мин бии киһини дьүүллээбэппин», – диэбит.

Дьаарын туран: «Мин эйиэхэ салайабын, кинээһим быһыытынан. Эн тарсыынаҕын», – диэбит.

Ол курдук оспуордаһаллар, этиһэллэр уонна, дьэ, үс хонон баран, сир ортотугар, Сэтиэнэх диэн сиргэ, сэриилэһиэх буолан болдьоспуттар.

Кэлэн убайыгар уорданар: «Иирээҥҥэ-иэдээҥҥэ тэптиҥ! Сэриилэһиэх буоллубут», – диэн.

Норгуо туран: «Сэриилэстэр да сэриилэһиллиэ. Үгүстэн үгүс охтуо, аҕыйахтан аҕыйах охтуо», – диэн хабаана суох тылласпыт.

Сарсыныгар, сарсыарда туран, Онохута: «Бэҕэһээ киэһэ хабаана суох тылласпытыҥ. Тахсан аһар эрэ», – диир.

Ыппытыгар, Норгуо саннын тоһуйан биэрэр. Ону Оноку саннын кырыытын мас оҕунан илдьи ытан кэбиһэр. «Ити эрээригин Өһөхтөргө бараары гыммытыҥ дуо!» – диэбит уонна мөҕөн биэрбит.

Сол киэһэ кыра уол, Дыыгыныыр, дьиэтигэр оноҕос кыстан барар. Онуоха убайа: «Нойоон, бу тугу оҥостоҕун?» – диир. Уола: «Оноҕос кыстабын. Өһөхтөр эйиигин хайдах ытыалаан өлөрөллөрүн баран көрөн туруом», – диэбит. Онтон Оноку: «Бу адьарай эмиэ убайын курдук Өһөхтөргө хаан таһаартараары тыллаһа олорор ээ», – диэбит.

Дыыгыныыр сэттэлээх уол. Оноку: «Сэттэ саа усталаах сиргэ тур», – диэбит Дыыгыныырга. Онуоха анарааҥыта: «Өһөхтөр эйиэхэ, оҕонньорго, сир кэмнии туруохтара дуо, чэ, ыт», – диэбит, итиннэ баран.

Ону Оноку мас оҕунан ыппыт. Ону Дыыгыныыр ырааҕар кыбытан ылбыт. Уолум аһарыыһы дии санаан, Оноку түөртэ ытан субуруппут. Ону Дыыгыныыр: «Сардаан бастаах оҕуҥ 1 кэллэ, сар түүтэ түүлээх оҕуҥ 2 кэллэ, тойон түүлээх оҕуҥ кэллэ, быыра оҕуҥ 3 кэллэ», – дии-дии хабан ылан испит.

Оноку ол кэнниттэн: «Чэ сөп, барыс», – диэбит.

Хонуктара туолан, дьэ, сэптэрин ыырдынан, барбыттар. Сэтиэнэх диэн сиргэ киирэн баран, Оноку эппит: «Болдьоспут сирбит кэллэ. Көрө-истэ ис, сэрэн. Өһөхтөр куруппааскы курдук, дэлбэритэ ытыалаан кэбиһээйэллэр», – диэн.

Утаакы буолаат, кураахтаах саа тыаһа «чаап-чууп» буола түспүт. Арай биирдэ өйдөөн көрбүтэ, уолун ата түҥнэри көтөн кэбиспит. Ат сыҥааҕар ох хорохолоно түспүт. Ат бэйдиэ сүүрбүтүгэр, сырсан, тутан ылбыт. Атын баайан, оноҕосторун көтөҕөн кэлэн иһэн көрбүтэ, уол таба саҥыйаҕын түүтэ бурҕаллыгас үлүгэр. Өһөхтөр ытыалаа да ытыалаа буолбуттар.

Оноку, дьэ, ытыалаһар. Саамай атамааннара, күүстээхтэрэ Өһөх Өргөдьөй диэн Оноку курдук киһи баар эбит. Бу маны туран Оноку ытан биирдэ да таппатах. Бэстилиэнэй биир оҕо хаалар. Мас быыһынан биир, атаҕын өрө көтөҕө-көтөҕө, ытар киһи баар эбит. Оноку: «Абаккабыан, саатар ити киһини хаан таһаарбыт киһи», – дии саныыр уонна атаҕын өрө көтөҕөр бириэмэтигэр ытан саайбыт. Тобугун хараҕынан түһэрэн баран, сототун бөтөҕөтүнэн хайа көтөн тахсыбыт. Онуоха бу киһи: «Атахпын ыарҕаҕа хайа көттүм, ча-айа, ча-айа», – дии-дии быарынан сынан барбыт.

Маныаха Оноку инитэ уол туран кэлэр уонна Дьаарыттар охторун мунньубутун көтөҕөн аҕалар. Ону ынарааҥылар көрбүттэр. Сэптэрэ аҕыйаабыт, биир киһилэрэ бааһырар, онтуларын сүгэн барбыттар. Онуоха Оноку алакыылыыр: «Алакыы! Алакыы!» 4 – диир. Бу саҥаны Дьаарын ойоҕо истэр уонна эрин мөҥөр: «Үөһээҥи уолу сиэбэккэҕин, алдьархайы оҥортордуҥ. Тугу арбын туонай 5 буолаҕын ойумсуйаҥҥын», – диэн.

Дьаарын туран ойоҕун: «Эн да удаҕамсыйан быччайаҕын, Үөһээҥи уолу эн да сиэриий», – диир.

Онтон Дьаарын ойууннарын төрдүгэр кыырар: «Бу киһигитин кыайыҥ-хотуҥ, боччуйуҥ. Алдьархайы таһааран эрэр», – диир.

Маныаха туран, төрүттэрэ бэйэтин мөҥөллөр: «Биир ууттан турбуккут, биир уйаттан үөскээбиккит. Ити эйиигиттэн биир мутук үрдүкү ойуун. Онтугун кытта иирсэҕин дуо?» – диэн үүрэн ыыппыттар. Онон төттөрү кэбин туонан 6 кэлбит.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 1 Сардаан бастаах ох – модьу төбөлөөх ох.

 2 Түүлээх охтор – көбүс-көнөтүк барар охтор.

 3 Быыра ох – түргэнник барар ох.

 4 Алакыы – киргил үөрэн алакылыырын үтүктэллэрэ буолуохтаах.

 5 Арбын-туонай – бэйэҕин үрдэтинэҕин, арбанаҕын, кэпсэнэҕин.

 6 Кэбин туонар – кэмсинэр, муҥадыйар.

ОНОКУ ОЙУУН ЭБИТ

Үйэтигэр үстэ кыырбыт. Бэрт доҕор киһитэ өлөөрү гыммытыгар кыырбыт. Ол онно кутун көрдүү сатаабыт үһү. Ону биэрбэтэхтэр: «Кута сытыйан, өлөн бүппүт, биэрбэппит», – диэбиттэр.

Дьэ, онтон Оноку: «Мин тылбын ылыммаккыт. Сүһүөхпэр туран, аны кыырыам суоҕа», – диэн, дьэ, аккаастанар. Уонна кыырбатах.

Маҥнайгы кыырыыта. Айыыһыкка киирэн, оҕо уйата оҥорон, оҕо көрдүүр эбит. Маныаха оҕо кута диэн көрдүүр эбит оҕону оҕонон. Ону: «Сатаммат», – диэбиттэр. Онуоха: «Муҥ саатар тойон баҕа саҕанан аҕалыҥ, – диэн. Онтон: «Муҥ саатар түүлээх үгүрүө саҕата», – диэн. Ону: «Сатаммат», – дииллэр эбит. «Мин көрдөһүүбүн ылымматыгыт. Оҕо кутун киринэн-хоҕунан биэрэҕит, онон мин саха урааҥхайы тугунан да кирдиктиннэриэм суох. Киринэн-хоҕунан биэрэргит, салгын буолан, көтөн хаалар, кылгас үйэлээх, өлүгэс буолар. Ити мин этэрбинэн куту биэрэргит буоллар, уһун үйэлээх, чэгиэн, күүстээх ыччат үөскүө этэ. Сахаҕа, харахтарыгар көрдөрөн туран, итэҕэттэриэм этэ. Ону миигин итэҕэлбиттэн таһаараҕыт», – диэбит.

Иккис кыырыыта. Сүөһү Айыыһытын туһугар Дьөһөгөйгө киирэн, Ынахсыт тардары сүөһүнү үөскэтиҥ диэн көрдөһөр. Ону ылынаннар, ньирэй сытар буолар үһү.

Оноку онон сиэмэҕэ суох, Айыы ойууна эбит гынан баран, аккаастаппыт.

СҮЛЭ ӨЛҮҮТЭ

Сүлэ ойоҕо, Оноку ийэтэ, Арҕаа Үрэх диэн сиргэ сылгы көрөр эбит. Арҕаа Үрэх Сүлэ ходуһата эбит. Ити кэмҥэ билиҥҥи биһиги Эбэбит – хара маһыттан күөл. Сүлэлээх билиҥҥи Сүлэ дэриэбинэтиттэн хоту диэки баар алаастартан биирдэстэригэр олорбуттар быһыылаах. Сүлэ ойоҕо Арҕаа Үрэхтэн Орой сиринэн Ньурбачааҥҥа кэлэр эбит. Онтон Нымылаҕынан, Хотоҕоһунан дьиэтигэр барар.

Ньурбачааҥҥа Кэскил диэн балыксыт киһи баар эбит. Эмээхсин киниттэн, сылгы көрдөҕүнэ таарыйа, куруук соболуур эбит. Биирдэ таарыйан: «Хайа, нохоо, собоҥ баар дуо?» – диир.

Кэскил: «Халлаан кыйдаан буолан, собо тахсыбатах. Суох», – диир. Ол кэмҥэ үгэххэ тыас талыгырыыр. Дьахтар ону өҥөйөн көрбүтэ, атыйахха тобус-толору собо мөҥө сытар эбит. Онтон: «Бачча соболоох эрээригин, мэлдьэһэ олороҕун», – диэбит дьахтар. Онтон этиһэллэр, өлөссүбүттэр 1. Кэскил эрбэҕэ тостубут уонна: «Сүлэ эрбэхпин тоһутта», – диэн Дьокуускайга киирэн үҥсэр. Онуоха Сүлэни тутан киирэ каһаак тахсар. Сүлэ киирбэт: «Мин билбэт сирим», – диир. Онтон иккиһин икки каһаагы таһаараллар, боруоста тутан киириҥ диэн. Сүлэ эмиэ киирбэт.

Онтон биир эмэ киһи киириэххэр сөп, суут ыҥырыытыгар диэн өй уган биэрдэҕэ дии, онон хойут биир доҕор киһилэнэн, икки ыҥыыр атынан, түүлээх ыырдан киирэр.

Ханна да тохтоомуна, суут дьиэтигэр көтөн түһэр. Аан дьиэлэрэ көмүлүөк оһохтоох буолуо, онно сис туттан, иттэ турбут. Ол турдаҕына, ынараа дьиэттэн биир нуучча өҥөс гыммыт: «Бу хайа киһигиний?» – диэбит. Ону: «Кыйаар киһитэбин. Сүлэбин», – диэбит. Бу маныаха: «Каһаактар тахса сылдьыбыттарын билэҕин дуо?» – диэбит. «Билэбин», – диэбит.