Үһүйээннэр, номохтор

Онон үс хонугу быһа дьонун кытта быраһаайдаһан, астарын үтүөтүн аһаабыт. Үс хонон баран, дьонун илдьэ, барбыттар. Онно аатырбыт киэҥ алыы кытыытыгар тиийбиттэр. Ол тиийэн уҥуор көрбүтэ: эмиэ туос ала, үс сыллааҕытааҕар улахан эһэ, элбэх баҕайы эһэни батыһыннаран иһэрэ үһү. Ону көрөн баран, хоһуун эппит: «Дьэ, сэгэрдэрим. Мин айыыбын айыыланымаҥ. Эһиги манна хаалыҥ», – диэн баран, утары ыстаммыт. «Мин дьоммун хааллардым, эн эмиэ хааллар!» – диэн хоһуун кыламмыт. Онуоха анараа хаарахан, икки өттүнэн көрөн, хаһыыртаабыт. Ону эһэлэр, алыы кытыытыгар тахсан, сытыталаан кэбиспиттэр.

Алыы ортотугар хоһуун эһэлиин көрсүбүт. Хоһуун биирдэ ыппыт уонна тайыыга түһэрбит. Турар күнү быһа охсуһан, күн киириитэ эһэ хоһууну баттаабыт. Онуоха үс эр бэрдэ киирээри гыммыттарын, кырдьаҕастар киллэрбэтэхтэр. Онтон атахха биллэрбиттэр. Үс хонон баран кэлбиттэрэ, баһын уҥуоҕа эрэ баара үһү.

МАСТААХ ЭБЭ

Биһиги чугаһынааҕы күөллэрбититтэн саамай улаханнара – Мастаах Эбэ. Бу күөл 9 арыылаах, уонтан тахса от арыылаах. Ким да билбэт бу күөл төһө сыллааҕыта үөскээбитин. Саха сэһэнинэн, былыргы үһүйээн быһыытынан, саха, тоҥус икки бэйэ-бэйэлэрин билсибэттэрин саҕана Дьалкылдьа диэн ааттааҕа үһү. Ол бириэмэҕэ бу Эбэҕэ Түөрэчээн диэн саха хоһууна олорбута үһү. Кини омуктары кытта сэриилэспит, хаста да кырпыт. Омуктар киниттэн күрээри бу күөлү эргийэ сатаабыттар. Ол саҕана бу күөл наһаа хойуу мастааҕа үһү. Эргийэ сатаан баран, кыайан эргийбэккэ, Мастаах диэн ааттаабыттар. Бу Эбэ туһунан наһаа элбэх үһүйээннэри кэпсииллэр. Ити күөл иккитэ уолба буола сылдьыбыт. Ол бэлиэтэ диэн үөһүгэр сэргэлэр уонна дьиэ баҕаналара тураллар.

ТҮӨРЭЧЭЭН

Бу хоһуун Мастаах күөлгэ ийэтэ эмээхсини кытта олорбута үһү. Мастаах күөл арҕаа өттүгэр Сохообут диэн ортотугар мас арыылаах күөл баара үһү. Бу күөлгэ сахалар мустан, байан-тайан олорбуттар. Сохообут уонна Ходуһа диэн күөллэр икки ардыларыгар ааттаах улахан хонуу баар. Манна сахалар, окко киириэхтэрин иннинэ, ас-үөл тэринэн, аһыыллара-сииллэрэ үһү. Кылыстар 2 сырсан бэртэрин билсэллэр, бөҕөстөр тустан күүстэрин билсэллэрэ үһү. Ол бириэмэҕэ биирдэ хантан да кэлбиттэрэ биллибэт эдэрдээх кырдьаҕас тоҥустар баар буола түспүттэр. Ол оонньууга Түөрэчээн суоҕа үһү. Тоҥустары ыҥыран аһата-сиэтэ, оонньото сатаабыттар. Онуоха эдэрэ аһы аһаспыт, оонньууга кыттыбыт да, охтоох саатын сүгэ сылдьыбыт. Кырдьаҕаһа аанньа да аһаабатах, аанньа да кэпсэппэтэх. Ураһа таһыгар, оҕун тардан баран, олороро үһү. Ол иһин сахалар, сэриилэһээри кэлбит диэннэр, түҥнэри ытан түһэрбиттэр. Оҕонньор өлөр саҥатын истэн, эдэр киһитэ: «Төбөтүн тииккэ ыйаарыҥ!» – диэн баран, элэс гынан хаалбыт. Ону сахалар сырса да сорумматахтар. Нөҥүө сайыныгар ол бириэмэҕэ эмиэ мустан аһаан-сиэн, оонньоон-көрүлээн эрдэхтэринэ, туох да хара баһаан омук кэлэн, эмискэ саба түһэн, кырган кэбиспиттэр. Бу сахалартан саамай бэртэрэ Мастаах Эбэ диэки Түөрэчээҥҥэ куоппут. Тоҥустар өйдөөн көрбөккө хаалбыттар. Ол киһи Түөрэчээҥҥэ кэлбит. Хоһуун ийэтиниин собо сии олорбуттар. Онно көтөн түспүт. Уруккуттан билэр киһитэ буолуо: «Хайа, доҕоор, туохтан куттанан, хааныҥ-сииниҥ алдьанна?» – диэбит Түөрэчээн. «Дьэ, атаһыам, омуктар кэлэннэр, туох баарбытын бары кыртылар. Ону, дьэ, бараҥҥын, иэһи иэс курдук иэстэс», – диэбит. Онуоха: «Оо, атаһым омук хаанын көрдөрөөрү кэлбит», – диэт, куйаҕын үөһэ түспүт. «Чэ, ийэкээ, аһыҥ үтүөтүн астаа, таҥаһыҥ үтүөтүн таҥын», – диэбит уонна таһырдьа ыстанан тахсан, араҥас охсубут. Киирэн астарын аһаабыттар. Эмээхсин тахсан, дьиэтин үстэ төгүрүйбүт. Ол төгүрүйбүтүн кэннэ, уола, көтөҕөн ылан, араҥаһын үөһэ олордон кэбиспит. Кэннинэн сүүрэн баран, суордуу хаһыыра-хаһыыра, үс төгүл сөһүргэстии түһүтэлээбит. Үһүс түһүүтүгэр ийэтин көхсүн харатынан дьөлө ытан таһаарбыт. Онуоха эмээхсин: «Оҕом илиитэ үчүгэйиин!» – диэн баран, өлөн түспүт. Ийэтин хааныттан үс төгүл омурпут: «Хаан хаптаҕым, өһөх уоптаҕым, соргу көтөхтөҕүм: – диэн баран, табаарыһын: «Чэ!» – диэт, Сохообут диэки ыстаммыт. Кинини ким ситиэй, ол иһин күүтэ-күүтэ аа-дьуо барбыт. Түөрэчээн тоҕус былас чиэрчимэ маамыктаны 3 көхсүгэр баанан баран сүүрдэҕинэ, ууга да, хонууга да маамыкта сиргэ тиийбэтэ үһү. Сохообукка тиийбиттэр. Ол омуктар олорор сирдэриттэн үс биэрэстэ усталаах ходуһа баар. Ол ходуһа бүтүүтүгэр улуу тумуһах баара үһү. Бу манна кэлэн, хоһуун доҕоругар эппит: «Мин анныкы буоларбын көрдөххүнэ, бэйэҥ бэйэҕин билинээр. Онтон мин үөһэ буоларбын көрдөргүн эрэ, бэрт түргэнник миэхэ кэлээр».

Ол гынан баран, хаһыыра-хаһыыра ходуһа устун омуктарга ыстаммыт. Ону сэттэтэ ытан кэбиспит. Орпуттары барытын, ураһаҕа тиийэн, кырган кэбиспит. Доҕоро ону көрөн сүүрэн истэҕинэ, хааннаах батыйатын таҥнары тайанан баран, утары көрсүбүт: «Дьэ, атаһыам, өрөгөйбүт үрдээтэ, соргубут көтөҕүлүннэ. Сүбэбитин тыырсыах. Тоҥустан биир дьахтардарын, сахалартан биирдэрин ордордум. Дьэ, миэхэ хайатын аныыгын? Мин санаабын сөпкө эттэххинэ, үйэлээх сааспытыгар доҕордуу буолуохпут, оттон сыыһа эттэххинэ, бу батыйанан дьөлө түһүөм!»

Онуоха доҕоро, толкуйдуу барбакка, эппит: «Эйиэхэ, сылдьарыҥ дабааннааҕынан, тоҥус буоллаҕына хайдах буолуой?»

«Ыы, доҕорум барахсан! Дэлэ да киһи омуктартан куотуо дуо?» – диэт, доҕорун кууһа түспүт.

Онтон Түөрэчээн Ньиндэ бэтэрээ өттүнэн сылдьыбыт, дэлби байбыт, хаста да киирэн тоҥустары кыргыбыт. Үһүс кыргыытыгар, утуйа сыттаҕына, тоҥустар, соһутан, кыһын өлөрбүттэрэ үһү диэн кэпсииллэр кырдьаҕастар.

Ньиндэ бэтэрээ өттүгэр Түөрэчээн Күөллэрэ диэн хас да күөл баар үһү. Сохообукка ол Түөрэчээн өлтүн кэннэ биирдэ Бургумай диэн хоһуун кыргыһа сылдьыбыт уонна кыайбыта үһү. Ол кэнниттэн тоҥустар: «Иккитэ соҥообут күөлбүт, онон Сохообут диэн буоллун», – диэбиттэр.

БУОРДААХ СУТ

Былыр Хаҕыҥҥа дуу, Кыргыдайга дуу Сөдүөт диэн кинээс олорбут. Былыргы отчуттар саары саҕанааҕы отторун 4 атырдьах ыйын 30-с күннэрин диэки кээһэллэр үһү. Ол дьыл от кээһэ сырыттахтарына, киһи сототунан кэһэр хаара түспүт. Онон кыһыҥҥы буолан хаалбыта үһү. Сөдүөт кинээс кээспит ото төһөтө сүөһүгэ сөп буоларын кэмнээн баран, орпут сүөһүтүн барытын өлөрбүт. Сылгытын даҕаны, ынаҕын даҕаны. Хаһыыга төһө эмэ сылгыны үүрэн кээспитэ үһү. Онтон соҕотох тыһы тый эрэ ордон хаалбыт. Бары өлбүттэр. Нэһилиэнньэҕэ эмиэ эппитэ үһү: «Төһө оттооххут да, оччо сүөһүнү ордоруҥ. Орпуттары өлөрүҥ», – диэн.

Ол дьыл суолга көрсүбүт киһи, былтарыйарыгар, хаары күрдьэн ааһаллара үһү. Ньукуола уон хонуга ааһыар диэри сыппыта үһү ол хаар. Онон үгүс ыал сүөһүлэриттэн илии соттубуттар.

Ол сылы сахалар Буордаах Сут диэн ааттаабыттар. Хаар үрдэ хайдах эрэ буору ыспыт курдук хараара сыппыт. «Ньукуола таҥарабыт сыарҕаттан ааста», – диэн ытаһаллара үһү сүөһүлэриттэн быстыбыт дьон. Ол нөҥүө дьылыгар алыс үчүгэй дьыл буолбута үһү. Оннук дьыл буола илик диэн кэпсииллэр кырдьаҕастар.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

1 Тэҥситтэттэ – илдьиттэттэ.

2 Кылыстар – сытыы, сүүрүк, бары өттүнэн эрдээх дьон.

3 Чиэрчимэ маамыкта – тоҥустар таба тутар быалара. Сарыынан эбэтэр иҥииринэн түөрт гына тэлиилээн эбэтэр хайытан, өрөн оҥорбут быалара.

Э. К. Пекарскай диалектологическай тылдьытыгар тылы икки суолталаан быһаарбыттар: Маамыкта – 1. Тирииттэн хатыллыбыт синньигэс быа-туһах. Долганнар, Дьэһиэй сахаларын тыллара. 2. (Аркан), эдьигээннэр тыллара.

Тэҥнээн көрүҥ эбэҥкилэр һэркэ диэн тылларын – «связать, завязать» (Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков: материалы к этимологическому словарю. Т. 2. – Л.: 1977. С. 369). -ма – эбэҥки тылыгар даҕааһыннары үөскэтэр сыһыарыы (Эвенкийско-русский словарь. – М.: 1958. С. 769).

4 Саары саҕанааҕы от – былыр Бөтүрүөп таҥара кэмигэр оттоммут оту ааттыыллар. Бу таҥара от ыйын 12 күнүгэр кэлэр. Окко киирэр кэм. Саары диэн от үлэтин саҕаланар бастакы нэдиэлэтэ.

Руслан Федоров. 1968 с. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа IV кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

МАСТААХ ДЬАЛКЫЛДЬЫМА

Бүлүү оройуонугар үс нэһилиэги холбуур аатырар-сураҕырар Мастаах күөл баар. Олохтоохтор ол күөлү ытыгылаан Эбэ диэн ааттыыллар. Өссө атын умнуллан эрэр дьиҥнээх аата Дьалкылдьыма диэн. Олохтоох кырдьаҕастар кэпсииллэринэн, былыр, кыргыс үйэтин саҕана, кыргыстар манна кэлтэригэр, олохтоохтор, күөл арыыларыгар киирэннэр, кыргыстары арыыларга киллэрбэккэ ытыаласпыттар. Кыргыстар, күөлү төгүрүйэ сатаан баран, хайа да өттүнэн кыайан арыыларга киирбэккэ: «Киһи хайа да өттүнэн кыайан киирбэт Киэҥ Дьалкылдьыма күөл буоллун», – диэбиттэр.

Итинтэн ыла Киэҥ Дьалкылдьыма диэн ааттаммыт. Бу күөл мас арыылара 12-лэр. Бу күөл туһунан интэриэһинэй үһүйээн баар.

Манна Уоһук Софронеев диэн нуучча көскө кэлэн, Мастаах күөл кытыытыгар, Кэҥэрэччи диэн сиргэ, мантан кэргэн ылан олорбут. Кинилэр икки ынахтаахтара үһү. Ол ынахтара саас Мастаах күөлгэ, дьындаҕа түһэн, өлөн хаалбыттар. Софронеев ынахтарын сүлэ сылдьан эппит: «Дьэ, Эбэ хотун, миигин оҥордуҥ. Эйигин да оҥоруоҕум», – диэн.

Ол саас Эбэ хобуордаан турдаҕына, сарсыарда, күн саҥа тахсыыта, кур сылгы баһын уҥуоҕун кыбынан күөлгэ киирбит. Киэһэ, күн кытара киириитэ, дьиэтигэр төннүбүт. Ким да: «Ханна сырыттыҥ?» – диэн ыйыталаспатах. Ити итинник ааспыт. Ол сайын күөл уута бэрт барбах түспүт.

Кыһыныгар Ньурбаттан биир киһи, атынан кэлэн, балыктаабыт. Бу киһи дьадаҥы ыалга хонон бултуур эбит. Кини биир сарсыарда туран түүлүн туһунан кэпсиир: «Уон ордуга икки арыылаах Эбэ күөл уута Аллараа Дойдуга таммалыыр тыаһа дыыгыныырын иһиттим». Дьиэлээхтэргэ: «Тойоннооҥ», – диэбитин, «Түүллээх киһи бэйэҥ тойонноо», – диэбиттэр. Түһээбит түүлүн кыайан быһаарбакка, саас дойдутугар төннүбүт.

Мастаах күөл, аҕыйах уута сыл иһигэр уолан, алаас, ходуһа сир буолбут. Арай онно-манна кыра уулар ордон хаалбыттар. Күөл алаас буолбутугар олохтоох дьон сүөһүнэн улаханнык байбыттар. Ол курдук Маппый диэн киһи 700 сүөһүнү ииппит. Олохтоохтор иһэр ууларын таһынааҕы күөллэртэн оҕуһунан баһан аҕалаллара үһү.

Уоһук Софронеев бу күөлү: «Иккитэ алаас буолуо», – диэбит.

Былыр алаас буола сылдьыбыта ити. Билигин эмиэ бу күөл алаас күөл буолан эрэр. Кини үс арыыта, Оҥхойкоон, Бордуолаах уонна Мас Арыы, билигин тыаҕа тураллар. Оттон от арыылара аата-ахсаана биллибэт элбэхтэр. Бу күөл устата биир көстөн ордук. Оттон туората көһү арыый кыайбат. Эргимтэтэ сэттэ көс кэриҥэ.

Мастаах диэн тоҕо ааттаммытын кырдьаҕастар мас арыыта элбэҕин иһин ааттаммыта буолуо дииллэр.

Николай Томскай. 1964–1965 сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

КЫЫЧЫКЫЫН 1

Кыычыкыын диэн күөл дэриэбинэ биир уһугар сытар.

Саха сиригэр «Кыычыкыын оҕуһун баһа буоллаҕа» диэн өс хоһоонун дьонтон үгүстүк истиэххэ сөп. Бу өс хоһоонун ис хоһооно – ас уһуннук буһуутун холооһун. Кырдьык, бу күөлгэ Кыычыкыын диэн баай киһи олорбут үһү. Ол иһин кини олорбут күөлэ Кыычыкыын диэн ааттаммыт. Кыычыкыыны бэйэтин нуучча хааннаах киһи диэн кэпсииллэр. Кини, бу дойдуга олохсуйан баран, Бэчиэттэр төрүттэриттэн баай кыыһын кэргэн ылар. Бэчиэт төрүттэрэ бэрт уһуннук баһылаан-көһүлээн олорбуттар эбит. Бэчиэт дьиҥнээх аата – Егоров Сэмэн. Ол да иһин норуот номоҕуттан Бэчиэт наследствотын туһунан иһиллэр.

Быһыр уолун быһылаана,Өлөөһө кинээс өрүскэнэӨтөрүнэн өһүллэрэӨтө көстүбэт, бадаҕа.

Кыычыкыын олус байбыт, наһаа элбэх сүөһүлэммит. Былыр биллэр баай дьон тугунан эмит аатырыахтарын баҕараллар эбит. Кыычыкыын үүт көлүйэ оҥосторго быһаарыммыт. Кини ол оҥкучаҕын наһаа дириҥ гыннарарга санаммыт. Оҥкучаҕы хаһарга нэһилиэк дьоно бүтүннүү сордоноллор. Оччолорго ханнык үчүгэй сэп-сэбиргэл кэлиэй? Буорун иһиккэ кута-кута быанан таһаараллар үһү. Кыычыкыын үлэлэтэр дьонун оҕус баһынан аһатар эбит. Кини бу аһын уһуннук буһарар идэлээҕэ үһү. Тоҕо? Көлүйэ хаһар дьон, оҕус баһа буһарын кэтэһэн, уһуннук үлэлиэхтээхтэр уонна уһуннук буһан сымнаабыт эти кинилэр түргэнник сии охсон, үлэлэригэр туруохтара үһү. Кыычыкыын абааһыны-таҥараны итэҕэйэр киһи диэн ааттыыллар. Үлэһиттэр, эстиилэрэ-быстыылара буолан, кинини куттуурга быһаарыналлар. Ол курдук кинилэр ардах түспүтүн кэннэ тыыннаах балыктары ыыппыттар. Кыычыкыын куттаммыт уонна, Аллараа дойду оҕонньоро балыгы мээнэҕэ ыыппатаҕа буолуо диэн санаабыт да, оҥкучаҕын көмнөрөн кэбиспит. Бу үһүйээни атыннык эмиэ кэпсииллэр. Сорохтор таас ылаары хастарбыт дэһэллэр. Сорохтор сир анныттан балык тахсар диэн хастарбыт дииллэр. Ол гынан баран, хастарыытын чахчы хастарбыт. Билигин ол оҥкучах онно хотоол сир буолан турар. Киниэхэ тииттэр үүнэн тураллар. Оҥкучах онно Кыычыкыын күөл илин өттүгэр баар.

Тылы быһаарыы:

 1 Кыычыкыын күөл – Бүлүүтээҕи Чочу нэһилиэгин сирэ. Нэһилиэк киинэ Сыдыбыл дэриэбинэтин уһугар сытар.

Трофим Петрович Гоголев (1903–1990). Бүлүү улууһа, Орто Бүлүү. Үһүйээни урут суруйбутун 1989 с. кыыһа, наука кандидата М. Т. Гоголева бэчээттээн биэрбитэ.

АМПАРА БЫСТЫБЫТА

Икки Чохороон икки ардыгар Дэлгэртэн хоту Ампара Быстыбыта диэн сир баар. Ол аата манныктан буолбут.

Дардаҕар Боотурап Тоҥус сиригэр муҥхаҕа, кырдьан баран, сылдьыбыт.

«Аатырар хааннаах батастаах, өргөс үҥүүлээх Дардаҕар Боотураптара бу дуо?» – дии-дии биир киһи итиннэ түҥнэритэ көтөр, манна охторор.

«Оо, абаккам, бу күммэр түбэһэҥҥин, көҥүл көттөҕүҥ оттон. Саатар, оҕобор Мэлтэгэр Боотурапка түбэспэт буоллаҕыҥ!»

«Бай! Оннук оҕолоох буоллаххына, дьэ, уолгар этээр. Аны күһүн сэтинньи ый кыһыл туолар киэһэтигэр тиийиэҕим», – диир да, туруору анньан кээһэн баран, хаарын тэбээн биэрэр.

Дардаҕар, умнан кээһэн, ону уолугар эппэтэх. Күһүн Мэлтэгэр туһаҕыттан, айатыттан куобах бөҕөнү сүгэн, бэркэ саллан-сылайан кэлбитэ, куйах хатыытын курдук харахтаах, сарын, курбуһах иччитэ киһи көтөн түһэр. Хантан сылдьар, ким диэн киһигиний диэн кэпсэтиһии буолар.

«Дьэ, мин суол курдук сурахтаах, аат курдук ааттаах киһибин. Ампара Хоһуун диэммин. Мин быһаас аҕаҕынан илдьиттээбитим. Оҕунан ытыалаһарга, илиинэн охсуһарга».

«Аҕыйах охтооҕум сайылыкпар хаалбыта».

«Оччоҕо илиинэн охсуһуох».

«Үйэбэр охсуспатах баҕайым».

Онуоха киһитэ тахсан, кэҕэлии-кэҕэлии, куккууктуу-куккууктуу, тойон өһүө баһын тоҥсуйан хонор. Мэлтэгэр саныыр: «Бу икки атахтаахха айыыга киирбэккэ төннүөм диэбитим. Дьэ, бу киһи айыыга киллэрэр буолла быһыылаах».

Сарсыарда халлаан сырдыыта анараа баҕайы, кини тахсыбытыгар, үрдүгэр түһэр. Охсор үһү да, хотуппат. Соччо өлөрөр-хаалларар курдук туттубат. Мэлтэгэр буоллаҕына таба охсубат. Аһарыгаһа олус. Хонноҕун аннынан ити ааһар, бу ааһар. Ону киирэр аан таһыгар баҕанаҕа өйөнөн турар быраата Сыспа Сыһыах көрөн туран: «Ыа, курданыаххынан нии, курданыаххынан», – диэн киҥинэйэр. Ону өйдүөн көрбүтэ, оҕус кутуругун курдук суһуоҕа субуруйан ааһар эбит. Онтукатыттан харбаан ылаат, икки төгүл көхсүгэ охсор. Киһитэ: «Тохтоо, сөп буоллум, көрдөөбүт көмүспүн ыллым! – диир. – Дьэ, үтүө киһи буоллаҕыҥ, дьылҕалаа эрэ, төһө баран охтуомуй?»

«Мин курдук киһи охсубутун кэннэ этэҕин ээ. Ортону аннынан киһи буоллаҕым дии. Үс көһү толоруоҕуҥ», – диир Мэлтэгэр Боотурап.

«Үс хонон баран суоллаар. Хоонньубар 12 кырсаны уктан турабын. Ону ылан баран, араҥаста тутан кээһээр», – диэбит Ампара Хоһуун.

Ол баран, Дэлгэр хоту өттүгэр тиийэн өлбүт.

Нина Степанова. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

КЫРГЫДАЙ

Мин олорор сирим кыракый дэриэбинэ. Кини аата Кыргыдай диэн. Былыр манна тоҥустар олорбуттар. Онно сахалар кэлбиттэр. Кыргыһыы буолбут. Ол саҕана туттар сэптэрэ ох саа эбит. Бу кыргыһыыга тоҥустар хотторбуттар. Ол иһин бу кырыыстаах сири Кыргыдай диэн ааттыаҕыҥ дэспиттэр. Онтон ылата Кыргыдай дэнэр.

Биһиги дэриэбинэбит таһыгар Эргичийэр диэн сир баар. Ол сир туһунан маннык кэпсииллэр. Ити кыргыһыы саҕана биир киһи элбэх тоҥус тоһууругар түбэспит. Ол дьон, кинини төгүрүктээн баран, ох саанан ытыалаабыттар. Ону туран, кини эргичийэ, тула холоруктуу сылдьан, охторун барытын тарбаҕын ыырааҕын быыһыгар кыбытан испит. Бэйэтэ элбэх киһини өлөрбүт. Онтон, биир оҕо хаалбытын кэннэ, кинини сүрэххэ түһэрбиттэр. Кинини чиэстээн, ити сир Эргичийэр диэн ааттаммыт. Онон сахалар Кыргыдайы улахан эрэйинэн ылбыттар.

Дьахтар Күөлэ. Бу күөл туһунан маннык үһүйээн баар. Бу күөл таһыгар сэттэ дьахтар олорбут. Онно кыргыстар кэлэн, дэлби сэймэктээн, эттэрин-сииннэрин алдьаппыттар. Өлөрбүттэр. Ол иһин Дьахтар Күөлэ дэнэр.

Зоя Степанова. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

КЫАДАҤДА

Бу сир тоҕо маннык ааттаммытын туһунан маннык сэһэн баар.

Былыр Луоҕа Боотур диэн киһи 40-ча киһилээх, сүөһүлээх-астаах Тыгынтан күрээн кэлэр. Кини Чыыбы хайатыттан чугас элбэх күөллэр баалларын көрөр. Онно биир күөлгэ хопто курдуктар сылдьаллар эбит. Ол тоҥустар туос тыынан балыктыыллар эбит. Бу тоҥустар күөл уҥуоргу өттүгэр олороллор эбит. Луоҕа Боотур манна барарга сананар уонна дьонноругар этэр: «Сааҕыт кирсин холкутатыҥ уонна аһаттахтарына, хамыйаҕынан аһаайаҕыт, тарбаххытынан аһаарыҥ».

Тоҥустарга кэлэллэр. Тоҥустар кинилэргэ барчаҕа балык хоргунун кутан аҕалан биэрэллэр уонна хамыйах уураллар. Ыалдьыттар хамыйаҕынан аһаабакка, тарбахтарынан аһыыллар. Ону көрөн, тоҥустар дьиксинэллэрэ уурайар. Үчүгэй дьон кэлбиттэр дии саныыллар. Хоргун буолбут илиилээх киһи саа кирсин кыайан тардыбат. Онтон Луоҕа Боотур баһылыктарыттан ыйытар: «Бу диэки эн ыыргыттан ураты ханна үчүгэй сир баарый? Ыйан биэрбэккин ээ». Онуоха тоҥус баһылыга: «Мантан бачча күннүк айаннаах сиргэ, илин диэки үчүгэй сир баар (билиҥҥи Лүүчүн). Онно табанан аастахха, таба атаҕа күп-күөх буолар этэ. Күөлүгэр, биэрэктэн ураҕас усталаах сиргэ түөрт былас усталаах сап илими үттэххэ, хараҕын аайы собо тутара. Көлүйэтин диэки көрдөххө, кус тумсуттан уу үрдэ килэрийэн олорор буолара».

Луоҕа Боотур ол ыйыллыбыт сиргэ баран иһэн, ол күөлтэн чугас сиргэ хонор. Бу хоно сытан, кыыһыран, түөртээх уолун төбөтүн быһа тэбэр. Ол гынан баран, оҕотун аһыйан: «Бу сиргэ оҕо хаана тоҕунна. Хаан тохтубут сирэ. Онон Кыадаҥда буоллун», – диир. Онтон ыла бу сир Кыадаҥда диэн ааттаммыт.

Былыр хааны кыа дииллэрэ үһү.

АРЫЫЛААХ

Былыр, сүүсчэкэ сыл анараа өттүгэр, Арыылаах Муоһааны диэн ааттанара. Кини хара маһын саҕатыттан уулаах сүрдээх улахан күөл этэ. Ортотугар улахан арыылааҕа. Кыргыс үйэтин кэмигэр манна тоҥустар олорбуттара. Бу арыы сорох маһыттан кэлиҥҥэ диэри оноҕос төбөтүн булаллара.

Хампаҕа ыраахтааҕы суолун хомуйа Хаппытыан кинээс Поскачин диэн кырдьаҕас кулубалыын бу күөл таһынан ааһан иһэн, аттарын хаптарбыттар. Дүлүҥ үрдүгэр олорбохтообуттар. Поскачин кулуба Хаппытыантан ыйыппыт: «Эн бу Эбэни туох дии саныыгын?»

«Бу күөл хоту диэки улаханнык иҥнэри турар быһыылаах».

«Туохтан инньэ диигин?»

«Сирин-уотун быһыытын көрөбүн».

«Киһи туһаҕа таһаарыныан сөп этэ. Мин кырдьан хааллым».

Кэлин Хаппытыан: «Поскачин кулуба инньэ диэбитигэр төбөм хаппаҕа аһылларга дылы буолбута», – диэн кэпсиирэ.

Мантан ыла Хаппытыан күөлү хорор санааҕа киирэр. Кэлин, кулуба буолан баран, Өргүөт, Тоҕус, Тааһаҕар дьонун күһүн, от үлэтэ бүппүтүн кэннэ уонна саас мунньан хордорор. Манна хороллоругар туох да хамнаһа суох, хорбут киһи, бу сир алаас буоллаҕына, онтон сир ылыа диэн этиинэн үлэлииллэр.

Биир киһиэхэ икки саһаан сир тиксибит. Дириҥэ 4–5 м кэриҥнээх гына. Буора тохтубатын диэн икки өттүттэн сындырыыстаан иһэллэр эбит. Буору тэптиргэнэн, саар ыаҕаһынан таһаллар эбит. Манна дьон: «Хаппытыан иинин хаһабыт», – дии-дии үлэлииллэрэ. Бу курдук биир биэрэстэ кэриҥэ уһуннаах хорууну 2,5–3 сыл кэриҥэ үлэлээн бүтэрбиттэр.

Ыкса күһүн бары баайдар, хорууну хаһыыга үлэлээбит дьон хоруу аһыллыытыгар мустубуттар. Хорууну хаспыттар. Уу кыайан барбатах, дьоҕойон сыккыраабыт эрэ. Онно баар кырдьаҕастар этиилэринэн, туох да бэлиэтэ суох буор хара тиҥэһэ оҕуһу сүрэҕин, тыҥатын, быарын, икки бүөрүн бырахпыттар. Уонна алгысчыт ойууну аҕалан тыл этиттэрбиттэр. Ол кэнниттэн үс хонон баран, сүрдээх күүскэ этиҥ тыаһын курдук тыаһаан барбыт. Уута Тайыллар диэн күөлгэ түһэр. Сүрдээх элбэх балык чүөмпэлэргэ олорон хаалбытын күһүн куйуурдаан сииллэр. Үһүс сылыгар ходуһа буолар. Баайдар үчүгэйин бэйэлэригэр ылаллар. Хаппытыан кулуба билигин Пятилетка Үөһэ диэн ааттанар сири ылбыт. Атыттар биэстии дьэһээтинэнэн үллэстибиттэр. Маҥнайгы сылларыгар мантан от бөҕөнү ылаллара. Бу сир, уута барарын кытта, Муоһааны аата умнуллан барар, ортотугар арыылааҕын иһин Арыылаах диэн ааттыыллар. Манна күөл уута маҥнай Тайылларга түһэригэр Тайыллар Күөл тамаҕар олохтоох ыаллар дьиэлэрин Арыылаах уута кэлэн тимирдэн кээһэр. Дьонноро тыаҕа нэһиилэ куоталлар.

Билигин Арыылаахха икки күөл онно баар: Арыылаах уонна Тамах. Арыылаах иэнэ 800 га. Оттон оттонор ходуһата 500 га этэ. Мантан 500–600 тонна оту ылаллара. Кэлин, уута суох буолан, курааннаан, сирэ барыта хара дубдук буолан хаалбыт. Дэлби хайыта хатан хаалбыт. Уонна аһыыка сиэн кэбиһэр. Ходуһатын талах, хатыҥ бөҕө былдьаабыт. Кэлин, 1965 сылга, 10 т оту да ылбыттара биллибэт. Бу бачча улахан алаас таах хаалан эрэр.

Бу күөл хоруллубута 100-чэкэ сыл буолуо диэн сабаҕаланар. Хаппытыан, онтон кини уола Ньукулааһа, онтон кини сиэнэ бандьыыт Маччааһай үйэлэрэ.

Хорууну аһарга, сорохтор этиилэринэн, уу кыайан барбатаҕын иһин, дьадаҥы оҕонньору умса анньан кэбиспиттэрэ дииллэр. Сорохтор бу күөлү хорору утарсаллара үһү. «Бачча улахан күөлү хорор сэттээх-сэмэлээх буолуо», – дииллэр эбит.

Анна Семенова. Бүлүү Бороҕоно. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

ХАҺА ЭМЭЭХСИН

Уруккута бу томторго Хаһа диэн эмээхсин олорто үһү. Бу эмээхсин иннинэ кимнээх олоро сылдьыбыттарын билэр кырдьаҕастар суохтар. Кини олоро сылдьыбыт дьиэтин онно дэриэбинэ арҕаа өттүгэр аймаҕын уһаайбатыгар баар. Хаһа эмээхсин, дьон этиитинэн, биллэр-көстөр күүстээҕэ дииллэр. Бэл кырдьан да баран, улааппыт отуччалаах уолаттарын, хам тутан туран, кырбыыра үһү. Бу эмээхсин, дьиктитэ диэн, үөһээ уоһугар тор курдук бытыктааҕа дииллэр.

ЭМЭЭХСИН

Сымыйа эбитэ дуу, кырдьык эбитэ дуу, Олохтоох дьоҥҥо маннык сэһэн баар.

Былыр Бороҕоҥҥо биир эмээхсин кэлэн олохсуйбута үһү. Кини томторго турар мастары, хара холоругу түһэрэн, уулусса саҕа киэҥ гына солоппут үһү. Онтута билигин уулусса буолан турар. Бу эмээхсин аата Аана диэн үһү. Ол гынан баран, ким да кинини Аана диэн ааттаабат, бары Эмээхсин дииллэр. Кини уҥуоҕа Орто Күөл уҥуор, Сэлтиэрэ Өтөҕүн аттыгар тумуллуу киирэн турар сиргэ баар. Уҥуоҕун таһыттан улахан да улахан тиит үүммүт. Манна билигин даҕаны эмээхситтэр салама илдьэн ыйыыллар уонна сорохтор аһыыллар эбит. Сирбитин бу эмээхсин Бороҕон диэн ааттаабыт үһү. Сорохтор, сэрэйэн, Уус Алдан Бороҕонуттан кэлтэ буолуо, ол иһин ааттаатаҕа дииллэр.

Светлана Захарова. Бүлүү, II Күүлэт. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

Үһүйээни Дмитрий Федотович Федотов (1889) кэпсээбит.

КҮҮЛЭТ

Былыр тус-туспа омуктар сэриилэһэр идэлээхтэрэ. Билиҥҥитэ Күүлэт Күөлгэ тоҥус дьоно кэлэн тохтообуттар уонна онно балаҕан туттан олорбуттара үһү. Ол балаҕан күүлэлээҕэ эбитэ үһү. Омук дьонун кистээн көрдөрө-биллэрэ олохтоохтор биир эмээхсини ыыппыттар. Бу эмээхсин күн тахсыытын эргин, ситэ балаҕаҥҥа тиийбэккэ эрэ, чарапчыланан ол дьиэ диэки көрбүт. Күүлэҕэ сытар харабыл тоҥус ытан, бу эмээхсини өлөрбүт. Уонна, кими да чугаһаппакка, ытыалаан, өлөрөн испиттэр. Оттон бараллара кэлбитигэр, бу күөлү, чиэстээннэр, Күүлэт буоллун диэбиттэр.

Тоһуур оҥоһуллубут бу күөл билиитин Саллаат Билиитэ диэн ааттаабыттар. Бу күөл атын өттүгэр дьоннор сайылыыллара. Онно маҥан ураһа турбут сирин Суурт диэн ааттыыллара. Онон бу Күүлэт күөлгэ түһэр үрэх таһынааҕы сири Суурт дииллэр. Сууртаах диэн күөлү эмиэ сити тылтан таһаарбыт буолуохтаахтар.

Үһүйээни Николай Иосифович Кириллин (1912) кэпсээбит.

ТҮӨРЭЧЭЭН

Түөрэчээн диэн саха хорсуна киһи олорбут.

Мастаахха, Хаҥын диэки олорор сахалары тоҥустар кэлэн кыргыбыттар. Бу сахалартан обургу уолчаан ордон, Түөрэчээҥҥэ барбыт. Тоҥустар тустарынан кэпсээбит. Түөрэчээн, дьону мунньан, тоҥустары эккирэтэн, кырган кэбиһэр. Бу Түөрэчээн Мастаахтааҕы сахалары тоҥустар имири өлөртүөхтэрин өрүһүйбүт.

Кэлин Түөрэчээн Эдьигээҥҥэ барбыт. Онно биир сиргэ ураһа турарыгар киирбитэ, тоҥус эдэр дьахтара олороро үһү. Түөрэчээн ыйыталаһан билбитэ, бу дьахтар икки убайдааҕа бултуу бартар.

Түөрэчээн бу дьахтары күүһүнэн күрэтэн илдьэ барар. Кинини кэнниттэн убайдара эккирэтиэхтээхтэрин дьахтар сэрэйэрэ. Түөрэчээн куйах кэтэ сылдьара үһү. Утуйарыгар онтун кэтэн сытар эбит.

Дьахтар убайдара Түөрэчээннээх аттыларыгар кэлэн хоноллор үһү да, ону сахаҕа биллэрбэттэр. Балтыларыгар кистээн, саха куйаҕын хайа эрэ ньыманан уһуллар диэн кикпиттэр. Нөҥүө күнүгэр хонор сирдэригэр тиийбиттэригэр, дьахтар Түөрэчээҥҥэ: «Кэргэн гына илдьэ иһэр ааттаах эрээригин, саатар куйаххын устубакка утуйаҕын. Эчи, тымныыта, кытаанаҕа бөҕө», – диэбит. Түөрэчээн куйаҕын устан баран утуйбутун кэннэ, дьахтар дьонугар биллэрэр. Биир убайа ураһа төбөтүгэр күүппүт. Биирэ, ураһа аанынан киирэн, батаһынан быраҕан, Түөрэчээни бааһырпыт. Онуоха сахабыт ураһа үөлэһинэн куотан истэҕинэ, иккис тоҥус сыыһа-халты куоттаран хаалбыт. Эккирэтэн, Дьыыппаҕа тиийбиттэр. Түөрэчээн Дьыыппаҕа түһэр үрэҕи ыстанан туораан истэҕинэ, тоҥустар ытан, араанньы гыммыттар. Саха онуоха тэҥкэ мас үөһэ ыттыбыт. Тоҥустар аллараттан ох саанан ытыалаабыттар да, сахалара улаханнык өлөрдүү эмсэҕэлэппэтэх уонна эппит: «Дьэ, миигин син биир хотоҕут. Мин түһэн биэриэм. Ол эрээри биир кэриэстээхпин. Ону истиҥ. Сүрэхпин хостооруҥ. Уонна сүрэҕим иһигэр туос хаалаах убаҕас баарын иһээриҥ». Түөрэчээни өлөрөн баран, кини кэриэһин толорбуттар. Убаҕаһы иһээт, тута өлбүттэр.