Илон ўчи

Июлнинг охирига бориб Тошкент ниҳоятда исиб кетди. Наинки, пойтахт, Хоразм воҳаси, Фарғона водийси, Самарқанду Бухоро, айниқса, Сурхон кенгликлари ғоятда қизиди. Қумга тухум қўйиб, беш дақиқадан сўнг пишганини олаверасиз. Илгари саратон чилласига чидаб бўларди, аммо ҳозирги иссиқ – шаҳарлар ҳавосидаги дуди-ғуборнинг заҳри, ерларнинг кимёвий ўзгариб бораётгани сабаб бўлдими, чилла саратонини Ўрта Осиё иқлими дўзахга айлантириб юборди. Тағин ҳам инсон кўникиб кетаркан, агарда илгари ўтиб кетганлардан бир кишини тирилтириб, ҳозирги ҳаводан нафас олдирсангиз борми, бечора бобо сувдан қуруққа чиқиб қолган тангабалиқдек оғзини каппа-каппа очиб, яна қайтадан жон берса керак! Бундай иссиқда агар сув тоза бўлса, чўмилганга не етсин!

– Сиз, жаноб, бизни «Ташкентское море»га олиб боряпсизми ёки бошқа томонга? – сўради чап томонига ўгирилиб Нигора.

– Буюрганингиз, ўша томонга.

– Бошқа кўчалар, бошқа йўллар-ку! Илгари папам, мамам билан келганимда бошқачароқ эди. Биз ҳозир западга кетяпмиз.

– Ҳукумат аъзосининг қизини чалғитиш менга нега керак? Биз ҳозир Тошкентнинг жануб томонига кетяпмиз. Сизлар Тошкентни яхши биласизларми?

– Биламиз! – деди кескин Нигора. Тўртинчи курс студентларига бу гап ёқмади, улар ўзича «беш дақиқаси кам олий маълумотли» эди. Уларга нисбатан: «Сизлар Тошкентни биласизларми?» демоқ оғир туюлди.

– Биз Тошкентнинг ҳамма кўчаларини биламиз! – деди орқада ўтирган Сунбула бидирлаб. – Тошкент центр, у («а» билан аташга одатланган) тарихий шаҳар, бу ерда тош кўп бўлган. Шаҳар илгари тошдан қурилган. Шу сабабли «Тошкент» дейилган.

– Ўз шаҳримизни билмасак, одам бўлмай қолибмиз-да! – деди Интизор. – Тошкент тарихини ўқиганмиз. Самарқанд, Бухорони ҳам… Тўғри, Тошкентда тош кўп бўлган.

– Рулда кетаётганда гаплашиш мумкин эмас, бизга ман этилган. Лекин жуда тўғри келиб қолди, ана, орқада «Тошкент тарихи» деган китоб турибди. Биз, ҳайдовчилар, кўп кутамиз, шундай чоғларда китоб ўқиймиз. Олинг ўша китобни, 96-бетини очинг, Тошкент тарихи тўғрисида гап бор, – деди ҳайдовчи Интизорга қайрилиб қараб.

Сунбула газета-журналлар билан бостириб қўйилган китобни олиб, қизларга кўрсатди.

– «Тошкентнинг номи икки минг йиллик ўтмиши мобайнида бир неча бор ўзгарган. Бизгача етиб келган ёзма манбаларга қараганда, Тошкентнинг энг қадимги номи «Чоч», араб алифбосида «ч» ҳарфи йўқлиги боисидан арабий асарларда «Шош» деб юритилган. Ўрта асрларда Чоч, Чочкат, Шош, Шошкат, Шошкан, Мадинат-аш-Шош деб номланган…»

– Қадимги буюк Кушон давлатининг шарқида Шош ва Мароканд бўлган. Кушон давлатининг тараққий этган даври милодий, ҳижрий даврларидан анча узоқ, – деди ҳайдовчи йигитнинг яна гапдонлиги тутиб.

Нигора ҳам, Сунбула ҳам лол қолишди. Бир лаҳзадан кейин Нигора ҳайдовчи йигитга қараб қўйди-да, индамади. «Инглиз лорду ледиларидек ўзидан паст кишилар юзига тикилмасди», чунки паст табақа кишилар лордларга боқиши керак (Ҳиндистонда улар шундай қилиқлари билан эл ичида обрўлари тушиб кетган эди). Нигора бу гапни қаёқдандир эшитиб, юқори мартабали кишиларга, ота-онасига, профессорлари юзларига боқарди-ю, аммо ўзгаларга нигоҳ ташламасди, уларнинг Нигорага боқишларини, ҳатто олдинроқ салом беришларини истарди. Ҳайдовчи ҳам шунинг учун унинг энсасини қотирганди.

– Ҳали узоқми? Қанча қолди?

– Етдик. Икки чақиримча қолди.

– Эҳтиёт бўлишларингни илтимос қиламан! Сув ёмон! Омон-эсон ота-оналарингиз қўлига топширсам дейман. Умуман, идора машинасида бунақа узоқ юришимиз тўғри эмас. Менга барибир, аммо адангизга гап тегиб қолиши мумкин.

– Бунақа гапларни қўйинг! – зарда қилди Нигора. – Адамларнинг номларини тилингизга кўп олманг! Умуман, катталар номини тилга олавериш яхши эмас! Умуман, бундай ёқимсиз гаплар билан бизнинг настроениемизни туширганингиз яхши эмас!

– Кечирасиз. Кайфиятингизни туширадиган бирон гап айтганим йўқ. Агар сизга шундай туюлган бўлса, кечирим сўрайман. Мен фақат сувга эҳтиёт бўлинглар, оқар сувдан ҳам кўл суви хавфли, дедим. Узоққа борманглар! Яқинда Сирдарёда бир министр чўкиб кетди.

– Ҳамма гапни ҳайдовчилар билади! – деди кескин Нигора. – Ҳайдовчилар вайсақи хотинлардан ҳам баттар!

– Тўғри айтасиз. Лекин мен сизнинг бу гапларингизга хафа бўлмайман. Тарихда ҳам ҳеч ким аравакашдан хурсанд бўлган эмас. Кушон давлатида бошқа юртга сир етказасан, деб аравакашни, карвонбошини ўлдиришган, барибир тиллога жез қўшасан, деб заргарни осишган.

– Ўша Кушон давлатида қизлар бўлганми?

– Маъжусий қизлар бўлган, сизга ўхшаб дини йўқ, тили мошхўрда бўлган…

– Маъжусий нима?

– Исломгача ўтга, сувга сиғинадиганлар.

Қизлар машинадан тушиб, кўл томон югуришди. Уларнинг портфелларида чўмиладиган либослари бор эди, ҳужрачаларга киришиб, кийимларини ўзгартира кетишди. Бир лаҳзадан сўнг қизлар сувга тушишдан аввал тўпланишиб, ниманидир шивирлашди. Атрофдаги яланғоч кишиларга тикилишди. Кўл қирғоғида чўмилиш кийимида ётган аёллар, болалар, кишилар кўп эди. Тошкентнинг ишчи районларидан ҳам одамлар кўп чиқишган экан. Машинанинг тўрт эшигини ланг очиб, қизларни пойлаб ўтирган ҳайдовчи йигит қўлига газета олиб, ўқишга тутинди. Негадир улар йигирма қадамча нарида ниманидир гаплашиб, тез-тез машина томон қараб қўйишаётгани ҳайдовчининг диққатини тортди. Бир лаҳзадан сўнг чўмилиш либосида, кўкси сийнабанд билан боғланган Нигора ҳайдовчи йигитнинг ёнига келди:

– Ака! Мана бу тилла соатларимиз, бриллиант зиракларимиз сизда турсин.

– Хўп бўлади, – ҳайдовчи шимининг чўнтагидан рўмолчасини олиб, қизларнинг олтин тақинчоқларини ўраб, ёнига солди.

– Эҳтиёт бўлинг, ўғрилар кўп.

– Сиз ўзингиз эҳтиёт бўлинг, сув ёмон! Бу қимматбаҳо нарсаларни ўғрининг ўзгинасига бериб қўйдингиз.

Нигора жилмайди.

– Сиз ўғирласангиз, майли, – у оҳулардек ўйноқлаб, чиройли елкаларини у ёқ бу ёққа ташлаб кўл соҳили томон чопиб кетди.

Ҳайдовчи йигит унга астойдил тикилди, баданлари жимирлашиб кетди. «Бу ўзи нима? Мўъжиза-ку!» Бепарво Нигора бўлса, кулиб, дийдираб, дугоналарининг ёнига етди. «Дарҳақиқат, бу маъжусий инсоннинг ўзгинаси», деди ичида ҳайдовчи йигит.

Ҳайдовчи қўлидаги газетани қўйиб, хаёлга толди: бундай гўзал қадду қоматни биринчи кўриши. Хўрсинди. Ё тавба, кўйлаклар ичида инсон гўзаллиги яширинар экан, қадду қомат билинмас экан. Бир ҳисобда «замонавий» – «маъжусий» қизларнинг бундай тортинмагани ҳам маъқул. Лекин бир ўзбек қизига ҳадеб ўт бўлиб тикилаверишни ҳам ўзига эп кўрмади. «Яхши эмас! Инсоф қани!» Яна газетасини қўлга олиб, ўқишга тутинди. Бир лаҳзадан сўнг хаёли яна Нигора томон учди, унинг диққатини батамом қамраб олиб, жунбишга келган йигит нотинчлана бошлади. Ўзини қўярга жой тополмай, машина ичидан чиқди-да, кўл четида ғўдайиб туриб, чўмилишаётган, қийқиришаётган, бир-бирига сув сепишаётган қизларни томоша қилди. Қирғоқда одамлар кўп бўлгани ҳолда ҳайдовчи йигитнинг пайдо бўлиб, яқин келганига кўзи тушган Нигора уялиб, қоматини сувга яширди. Йигит бунда балиқдек типирчилаб чўмилаётганлар орасидан Нигорани топиб, унга тикилди. Бу ҳолатни сезган Нигора яна бир муддат тўхтаб, кўксини сувдан чиқармай, қўллари билан беркитиб, кўл ёқасига келган ҳайдовчига: «Нима? Нима гап?» дегандай имо қилди. Ҳайдовчи қўлини қимирлатиб: «Ҳеч гап, ўзим шундай томоша қилгани келдим», ишорасини қилди. Шундан сўнг у қирғоқда орқаларини дўппайтириб ётган оқ, сарғиш хотинларга қаради. Суқ билан тикилди. Бу ҳолни кўрган Нигоранинг энсаси қотди, у қизлар ичра нима қилишини билмай, хомуш турган эди, ҳайдовчи йигит яна орқасига қайтиб бориб, газета ўқишга тутинди. Уч соатлардан кейин қизлар дилдираб, оқариб сувдан чиқишди; тахта ҳужрачаларга кириб, кийинишди. Ўлгудай қорнилари очиб, тезроқ бу ердан кетишни истарди. Шу ерда яланғоч бир семиз хотиннинг бир қўлида нон, бир қўлида пиёз, лунжини тўлдириб овқат еяётганини кўриб, оғизларининг суви келди.

– Қани девзирадан бир лаган ош бўлса, нима қилардиларинг, қизлар? – деди дилдираб Сунбула.

– Ош эмас, бир бурда нон бўлганда ҳам ўйнаб берардим, – деди хахолаб Нигора.

– Ҳаммамиз ҳам ўйнардик, – деди Интизор. – Газетага ўраб бир нима олиб келмаган эканмиз-а. Мен эрта билан чой ичмаган эдим. Жуда нодонмиз-да!

– Ўлларинг! – деди тишларини такирлатиб, титраб Нигора. – Ҳаммамиз ҳам очмиз. Ана ундан нон сўрайликми? Термос олиб юрарди. Эҳтиёткор ҳайдовчи. Ёки пасткашлик бўлармикан? Сўрайвераман! Ҳей, ҳелло! Ака! Сизда бир бурда нон йўқми? Термос олиб юришингиздан нон ҳам бўлса керак, деб ўйладик.

– Машинага ўтиринглар! – у буйруқнамо гапирди. Дарҳақиқат, термоси бор эди, тезда пиёлага иссиқ чой қуйиб, Нигорага узатди. Сўнг бошқаларга ҳам. Газетага ўроғлиқ бир кулча нонни ушатиб, қизларга улашди. Қизлар учун бу кулча бир лаган девзира паловдан ҳам аъло бўлиб кетди. Нонни еб, яна бир пиёладан чой ичиб олганларича, ҳайдовчи беш-ўн қадам нари бориб, сигарета чекди. Дилдираган қизлар танига ҳарорат югурди.

– Энди кетсак бўладими? – сўради ҳайдовчи.

– Бўлади, – деди Нигора.

– Сизга раҳмат! – деди Сунбула.

Машина эшиклари қарс-қурс ёпилиб, йўлга тушишди. Орадан ўн дақиқача ўтгач, ҳайдовчи машинани чиройли бир боғча ёнида тўхтатди.

– Қани, тушинглар!

– Нега тушамиз? – Нигора ажабланди.

– Мана шу ерда ош ҳам бор, кабоб ҳам (боя уларнинг ош ҳақидаги гапларини эшитган эди). Озгина овқатланиб олмасанглар бўлмайди.

– Йўқ, биз уйга етиб оламиз.

– Уйда ош дамлаб, кутиб ўтиришибдими? Тушинглар! Бу ерда менинг ошнам бор, кабобни ҳам, ошни ҳам боплайди.

– Туша қолайлик, – деди Сунбула.

– Бир бурда нон билан ҳам бўладими? Сизларни билмайман-у, менинг қорним ўлгудай оч, – деди Интизор.

– Бўпти, – деди Нигора, – тушдик.

Ҳайдовчи йигит аллақачон ошпаз ёнига бориб, тўрт тарелкада ош, устига икки сихдан кабоб буюрди. Яна нималар деб ошпазга шивирлади, қизларни кўрсатди. Ошпаз унинг таниши эканлиги муомаласидан сезилиб турарди. Қизлар столга ўтириши билан беш дақиқа ўтар-ўтмай бир йигитча косада ош, кабоб ва ундан сўнг икки чойнак чой, нон, аччиқ-чучук олиб келиб қўйди. Ҳайдовчининг ўзи ошпаз ошнаси ёнида ўтирди. Қизлар хурсанд, ҳаш-паш дегунча ошни ҳам, кабобни ҳам туширишди. Чой ичиб, ўринларидан тураётиб, пулини кимга тўлаймиз, деб олазарак бўлишаётган эди, ҳайдовчи уларга: «Пули тўланган, безовта бўлманглар», деди.

– Бизни уялтирманг, ака, ўзимиз тўлаймиз, – деди Нигора.

– Тўлаб қўйдим. Безовта бўлманг, Нигорахон! Меҳмонимсизлар.

– Бу нима қилганингиз, ҳам хизмат, ҳам овқатимизгача олиб берсангиз?

– Нима бўпти! Хизмат қилсак қилибмиз-да!

– Айтмоқчимизки, сиз ҳам зарплатага яшайсиз.

– Маош, денг.

– Ҳа, маош…

– Маош етарли. Яширмайман, тўғри келиб қолса, дадангизнинг машиналарида «гап»га ҳам юраман…

– Ха-ха-ха-ха-а!

Қизлар кулиб юборишди. Минбардан гапириладиган гаплар эмас, мана бунақа сўзлар уларга ёқарди.

– Дадангизга айтиб қўйманг бу гапни, ишдан қувиламан-а!

– Йўқ, ҳеч айтмайман! Шашликлар билан меҳмон қиласиз-у… сизни сотмаймиз!

– Кабоб денг.

– Ҳа, кабоб…

– «Немисча ҳисоб-китоб» бизларга тўғри келмайди. Бу биз ўзбек ва тожикларнинг баъзилари айтаётганидай «кам ақллилигимиз», «қўйлигимиз»дан эмас, умуман, бизнинг табиатимизга тўғри келмайди. Ҳозир ўрни бўлмаса ҳам гап очилиб кетгани сабабли айтаётирман, бу феълимиз жуда узоқдан келади. Амир Темур замонидан ҳам илгари, Луқмони Ҳаким замонидан ҳам илгари бизлар шунақа эканмиз. Бутун дунёни боқаман деган Ҳотам Той ҳам биз, ўзбекларнинг ичимиздан чиққан. Бу гапларни мен ичимдан чиқараётганим йўқ, бир мўътабар домла айтганлар.

Ҳайдовчи йигит тўрт қизнинг ҳам диққатини тортди. Лекин бу тўрт қиз юрагида ҳайдовчига тегишни эмас, кам деганда доцент, катта хонадон фарзанди, келажакда катта одам бўладиган йигитни орзу қилишарди. «Лекин ўзбекнинг яхши йигитларига, айниқса районларда яшовчи йигитларга лўмбиллаган оппоқ татар қизлари осонгина тегиб оляптилар», деган эди бир куни Нигора. «Улар на катта сеп гарнитура, на дабдабали тўй сўрайдилар. Ресторанда йигирма кишилик зиёфат билан тегиб кетаверадилар…» Бу гапни айт ган Нигора хаёлига донгдор бир хонадон келди, улар Нигорага оғиз солган эди, икки катта мансабдор қуда бўлишни исташган эди. Аммо адасини ўртоғининг тўрсайган ўғли Нигорага ёқмаган. Нигора совуқ кишиларни ёқтирмас, «столба» деярди. Мана шу «столба» ҳозир келишган бир кўккўз қизга уйланиб олди.

Орадан ҳафта ўтди. Жума куни эрта билан адасини хизматга олиб кетиш учун келиб, кўчада турган ҳайдовчига Нигора соат бешга келишини тайинлади. У адасига «профессор анчадан буён касал ётганини», дугоналари билан стационарга бориб, кўриб келишини айтди. У кўп вақт отасининг розилигини олмай машинада кетаверарди, ҳатто гараждан ҳам машина чақиверарди. Бундай «мелоч»ларни айтиб, отасининг «республика миқёсидаги хаёлларини бузиб, диққатини тортмасликни» ҳайдовчига ҳам, бошқаларга ҳам айтиб қўйган. Ҳозир ҳам шундай қилмоқчи эди, аммо бу гал ҳайдовчи ёнида атайин ўзини кўрсатиб, отасини огоҳлантирди: «Папочка, стационарга борамиз, рухсатми?» «Майли, қизим, эҳтиёт бўлинглар», деди ота.

Роппа-роса соат бешда машина институт биноси ёнида, кўчада Нигорани дугоналари билан келишини кутиб турди. Беш яримларда кайфи чоғ, ўйноқлаб келган Нигора кечиккани учун ҳайдовчидан узр сўради. Кейин дугоналари бормаслиги, ёлғиз ўзи стационарга боришлигини қўшиб қўйди.

– Қани, кетдик!

Камгап ҳайдовчи дарҳол машинани гуриллатиб, қадимий Шўртепа томон учиб кетди. Бозор олдидан ўтишда Нигора машинани тўхтатишни сўради.

– Кекса профессоримизга олма, анор, узум олиб чиқсаммикан? Бозорда қоғоз пакет топилади-а?

– Ўзим олиб чиқаман. Сиз машинада ўтириб туринг.

– Э, раҳмат сизга! Мана буни олинг! – Нигора ҳайдовчига ўн сўмлик пул узатди. У иш буюрганида ўзбек сўзларини бўтқа қилмай, атайин шу сержаҳл ҳайдовчи учун тоза ўзбек тилида гапиришга интиларди.

– Менда пул бор, безовта бўлманг…

– Йўқ, буни олинг! – Нигора кескин гапирди.

– Хўп бўлади, – ҳайдовчи пулни олиб, бозорга кириб кетди. Бир лаҳзадан сўнг каттагина қоғоз пакетда Нигора айтганидан аъло қилиб, олма, анор, узум ва тўртта чиройли кулча нон ҳам олиб чиқди.

Нигора ташаккур айтди. Яна машина гуриллаб юрди.

Стационар дарбозасига етишгач, Нигора панжаралардан касалхона боғига қаради, унинг учун ноқулай бўлса-да, пакетдаги олма-анорини кўтариб кетаётган эди, ҳайдовчи йигит кабинадан югуриб чиқди.

– Мен олиб бориб берай.

– Йўқ, йўқ!

– Жуда бўлмаса бино олдигача.

– Йўқ! Сиз машина ичида кутиб туринг! Мен ўзим.

– Ихтиёрингиз.

Нигора каттагина пакетни қучоқлаб, касалхона боғига кириб кетди. «Сиз машина ичида ўтириб туринг» сўзи ғалати туюлди. Ҳайдовчи итоат тарзида дарҳол кабинага кириб, эшикларни қарсиллатиб ёпди. Лекин Нигора эллик қадамча юргач, йигит машинадан чиқиб, орқама-орқа панжара ёнига келди. Кузатди. Шу лаҳза «мункиллаган, мўйсафид профессор…» эмас, йигирма беш ёшлардаги қирчиллаган, қадду қомати келишган йигит ўриндиқдан туриб, Нигорани кутиб олди. Узоқроқда ўтирган хаста кексаларга ҳам парво қилмай, тортинмай ўша йигит Нигоранинг юзидан ўпди. Улар ўриндиққа чўкиб, пакетни ёнларига қўйишди. Нигора бироз безовталаниб, панжара орқасидан ҳайдовчи кўрмаётганмикан, деб хаёл қилди. Ҳа, ҳайдовчи йигит бемалол ўша «нуроний профессор»ни кўриб турарди. Ёлғон гапирмаса нима қиларкин, ахир унинг Нигорага бир нима дейишга ҳадди сиғмайди-ку!

Бу, ўша Ҳабиб. Уни ҳайдовчи йигит танийди, неча бор у билан бирга кўрган. Уни «кекса, нуроний профессор…» деб алдаганидан ҳам хафа бўлгани йўқ, чунки бу муҳаббат. Иккиламчи, бошқа оила сирини билишга уриниш одобдан эмас, тўғриси, бу номардликдир! «Энг пасткаш инсон ўзга оиланинг ички сирини билишга қизиқади ва гап тарқатади», деди ўзига ўзи ҳайдовчи йигит.

Стационар боғида Нигора билан Ҳабиб бир соатдан мўлроқ гаплашиб ўтиришди. Хайрлашиш узоқ бўлди. Ҳабиб яна Нигоранинг юзидан ўпди. Ҳайдовчи йигит юзини ўгириб, аллақачон машинаси кабинасига кириб олган эди. Негадир унинг ичи ёнарди.

– Ака, мана, мен келдим, – деди Нигора машина ёнида тўхтаб, ҳайдовчи йигитга мурожаат қилди, – профессоримиз анча тузуклар. Чол жуда хурсанд бўлди. Адамлардан салом айтдим. Қадимги Кушон давлатида ҳам ёшлар кексаларни ҳурмат қилганми? Сиз тарихни яхши биласиз-ку!

– Ҳа, – деди ҳайдовчи йигит, – ҳижрийдан ҳам, милоддан илгари ҳам, Кушон давлати вақтида ҳам гўзал қизлар ўз «ёш профессорлари»ни жуда ҳурмат қилганлар. Бу такрорланиш кейинги минг йилликларда ҳам бўлади.

– Ха-ха-ха-ха-а! Кўриб турган экансиз, ака! У – курсдошим… Сиз мени «Кушон давридаги маъжусий қиз» деб атадингиз, ҳозир ҳам шу фикрдамисиз?

– Албатта. Сиз, дарҳақиқат, малаксиз. Рашк қилишга ҳаққим йўқ, мен бир бечора ҳайдовчи кишиман… Дадангизлар мени «Шопур», атайдилар. У Фарҳоднинг дўсти. Бу ном менга ёқади…

Нигоранинг чеҳрасидаги табассум сўниб, ўйланиб қолди.

Эндиги ҳикоя, азизларим, бизлар ҳамсоя бўлиб яшаб турган ўзгача тартибдаги хонадон ва ўзгача хулқ-атвордаги одамлар ҳақида баҳс этади. «Алиф Лайло ва Лайло» каби камина сизни зериктирмаслик, эртанги кунга умид бағишлаш ҳамда ибрат тарзида ушбу ҳикояни бошлайман.

Еттинчи ҳикоя

ТОШКЕНТ ЧЕТИДАГИ БИР ХОНАДОН

1966 йилги зилзиладан кейин шаҳарнинг Ўрда, Дегрезлик Қашқармаҳалла, Оқмачит, Шоҳидонтепа, Қатортол, Тахтапул… Маҳаллалар ва у томонлардан кўп хонадонлар шаҳар ғарбидаги Оқтепа, Белтепа, Қурбақаобод, Чилонзор, Дўмбиробод, Қозиработ боғларини бузиб, ер олиб, иморат сола бошладилар. Улар «Ўзбек бойиса, том солар» нақлини бошқача исботлашди: ўзбек фақат бойиса эмас, фожиага мубтало бўлса ҳам уй солар экан. У ҳеч қачон ота ерини ташлаб кетмайди! Бу ерда қурилаётган қатор уйларни кўриб кўз қамашади, қатор данғиллама иморатлар, гулзор ҳовлилар, чойхоналар қандай чиройли. Ўзбекобод…

Мана шу томондан ер олиб, иморат солдирган Миёнхўжа амакининг асосий тиргаги ўғли Фатхуллохон эди – кўнчи бойиганини қўшниси билмас, у магазинга кириб олиб, сичқондек ташиди. Магазин ва участкада одам ишлатиш бир-бирига ҳамоҳанг келди – ўз ишига пишиқ бўлиб, юзимнинг қаттиқлиги жонимнинг ҳузури бўлди. Фатхуллохон отаси ўргатгандай илжайиб, кулимсираб турарди. Ўз фойдасини ўйлаш ҳам бойиш йўлида жуда қўл келди – «ема, ичма, бўл бахил, бой бўлмасанг мен кафил» қабилида иш тутди. Пул чиқадиган жойда Фатхуллохон бўзрайиб тураверарди, пулни кўрса, сичқонни пойлаган мушукдек қотиб қоларди. Фойда чиқмайдиган жойда бировга едирмас, ичирмас, нафи тегадиган кишиларгагина дастурхон ёзарди.

1966 йилги зилзила катта мусибат бўлди. Миёнхўжа амакининг фикрича, 37-йилу 41-йилларда Тошкент фарзандлари тутдай тўкилди, 1966 йилга келиб, тошкентликларнинг томи босди. Бу катта фожиа эканини ҳар ким ҳар хил гапирарди, аммо нодўст, димоғдор шахслар зилзилани, «арзимаган нарса», дейишга ҳам боришди. Тожик заминининг Ҳисор томонларида Шарора қишлоғини ер ютиб, устини Қабристон деб эълон қилдилар. Марказдан биронта катта мансабдор шахс келиб, бу ерда бош кийимини олиб, таъзия билдирмади. Ваҳоланки, Арманистон зилзиласига ҳовлиқиб келдилар, бутун дунёдан ёрдам сўрадилар. Бу ажратилиш, камситишлар дилни эзмайдими?

Қадимий Тошкент (милоддан аввал ва X асрда «Чоч», араблар, «Шош», кейинчалик Темурийлар «Тошканд» деб атаганлар) ўз қиёфасини тамоман ўзгартирди; равон ва чароғон кўчалар, ер ости поезди – метро, қулай солинган уй-жой бинолари, ҳашаматли санъат саройлари… бу яхши. Аммо шаҳар атрофидаги боғлар – юз йиллик ёнғоғу тутларни қўпориб ташлаб, ўрнига юзларча бир-биридан айириб бўлмайдиган қути-уйлар солиб ташлагани, ариқлар, оқар сувларнинг йўқ қилингани, серфайз маҳаллаю ҳовлиларнинг барбод этилгани ёмон бўлди! Миноралар, Бекларбеги мадрасаси, Шайхонтоҳур дарбозаси, Юнусхўжа қалъаю қўрғонларининг бузиб ташлангани ваҳшийликдан бошқа нарса эмас! «…Бимолид Чочи камонро ба даст, ба чарми гавази андар овард шаст»2, деган Фирдавсий. Шаҳардаги Чорсу бозори ва бошқа тарихий обидаларнинг йўқолишида маълум шахсларни айблаб бўлмайди, чунки муаззам мамлакатнинг бошқа ерларида ҳам шундай номақбул ишлар қилинган. Ойболта ушлаган жаллоднинг қўли ушланмаса Регистон ҳам, Бухоро мадрасаларию Минораи Калон ҳам Афросиёб вайроналарига ўхшаб қоларди…

Фатхуллохўжа трест бошлиқлари, база ва омбор мудирларининг сўкиш ва турткилашларига ҳам миқ этмай чидаб тура олар, чунки бу соҳада пул деган нарса ҳоким! Пул топмас зиёлинамо кишиларни ёмон кўрар, улар билан алоқа қилмас, «чўнтаги қуруқ муллалар…» дерди. Ҳатто бир куни база мудири билан Фатхуллохўжа ўртасида қисқагина тўқнашув бўлиб, бу воқеа мудир хонасида ўтди. База бошлиғи бўғиларди:

– Гапирсангиз-чи ахир, ўртоқ Миёнхў-жа-ев! Нега бундай қилдингиз? Яшириб сотгани уялмадингизми?! Бундан уч кун аввал бир машина камёб молларни уйингизга туширибсиз! Бу, жиноят-ку! Сотиб юбордик, деганингиз ёлғон! Кимга сотдингиз?

Ғўладан келган Фатхуллохон миқ этмай тураверди.

– Жон оғайни, бир нима денг!

Пати бўзрайганча бошлиқнинг рўпарасида бошмалдоқларини ўйнаб, ўрта бармоғини шиқиллатди.

– Хато қилган бўлсангиз, кечирамиз, укажон, бир оғиз гапиринг! Юрагим сиқилиб кетди. Уйда кеннойингиз билан хафалашиб келганман, юрагим сиқиляпти, келинг, бир нима денг! Илтимос қиламан! Гапиринг, жавоб қилинг.

Пати турган ерида серрайиб тураверди. Уни кимдир сўтак деган эди, унчалик сўтакка ўхшамади. Гуноҳни кечириб, сирни очмаслик учун бир неча вақт миқ этмай туриш, юзига чарм қоплаб, тилни тишлай олган одам ютиб чиқади, деган гапни дилига жо этиб олган Пати бу гал ҳам эски услубини ишга солиб, бошлиқ кабинетида кўзини лўқ қилиб тураверди. Ҳозир қийналса, кейин ҳеч нима бўлмагандай, яна «осойишта кунлар» бошланиб, ошиғи олчи келишини кўзлаб, индамай, без бўлиб тураверарди.

– Илтимос қиламан, Миён-ху-жай-ев, гапиринг! Бунақа без бўлиб туришни қаёқдан ўргангансиз? Қилар ишни қилиб қўйиб, бунақа қилиқ қаёқдан чиққан? Ахир, одамга раҳмингиз келсин! Гапирасизми-йўқми?

У яна миқ этмади.

– Мен бошлиқманми, йўқми? Сўрашга ҳаққим борми, йўқми?! Бу без бўлиб туриш билан нима демоқчисан? (Бирдан сан-санлаб юборди.) Сен ўзинг кимсан? Бўғилиб кетдим-ку! Э, одам бўлмай ўл!

Гунг бўлганча турган Пати барибир қўзғалмади. У гўё ўзини баъзи кинофильмлардаги фашистлар сўроғидаги партизан болага ўхшатарди. Ҳой, ноинсоф, у партизан, сен ўғрисан-ку! У воқеа қирқ йил илгари бўлган, сен ҳозир пасткашлик қилиб, расво бўлиб турибсан-ку, дейдиган бир инсон йўқ!..

– По-о-о-о-кк!!! – бошлиқ гурсса курсига йиқилди. – Мана ёрилиб кетдим! – деди бошлиқ курсида ўтирганча, ҳавоси чиқиб кетган резинка коптокдек бўшашиб, бошини стол устига қўйди. Бир лаҳзадан сўнг, кўзини ола-кула қилиб Патига қаради: – Йўқол, башаранг қурсин, аблаҳ! Энангни!.. Й-ў-қ-о-л!

Пати анча енгил тортиб, хурсанд ҳолда кабинетдан чиқиб кетди.

– Ё, тавба! Одам эмас экансан! Сендақа одамни биринчи кўришим! Сен ўзинг кимсан?! Шундай қилиб қутуларкансан-да! Бу – сенинг «йўлинг» экан.

У миқ этмасди. Сўкиш ҳам унга кор қилмасди.

Шу бошлиқ бечора кунлардан бир кун инфаркт бўлиб ётиб қолди. Бу гапни эшитган Насриддин Афанди касалхонага келиб, бошлиқдан ранжибди:

– Сиз бекорга ўзингизни қийнаяпсиз. Шайх Саъдийнинг ушбу мисрасига қулоқ солинг: «Пистаи бемағз агар лаб во кунед, расво шавад…» У бир мағзи йўқ писта эди, оғзини очса ичи бўш эканлиги кўриниб қоларди. Демак, кўп йилдан буён у шундай без бўлиб туришни касб қилиб олган. Сиз унинг тилини чиқаришдан аввал оғзига мағиз ташлашингиз керак. Шояд, у шунда оғзини очса…

Фатхуллохоннинг ўзини савдо-тижорат ишига уриб кетгани фақат уй солишда эмас, ҳамма томонлама хонадон учун яхши бўлди деб ҳисобладилар. Ўнинчини битиргач, Шарбатхон ая ҳам, Миёнхўжа амаки ҳам бундай таналарига ўйлаб қараб, Фатхуллохоннинг шу соҳага лаёқати бор, деб ҳисоблашди. Миёнхўжа амаки ҳисоб-китобга пухта, деярли умрини ҳисоб-китоб, ёзув-чизув билан ўтказган, ҳисобли дўст ажралмас, мақолини маҳкам ушларди. Ревизорлик ҳам қилган, омонат кассада ҳам ишлаган.

Хуллас, ўзининг қизиқиши, кейинчалик ота-онанинг маслаҳати билан Фатхуллохон савдо соҳасига ўзини урди.

– Ҳабиб ўртоғинг уддабурон, юлдузни бенарвон уради, – деди Шарбатхон ая ўғлини ёнига олиб, – дўхтир бўламан деб ёшлигидан бу ишга киришган. Ҳа, майли, бўлаверсин! Марат деганинг сўмрайган, анави Жўражон деганинг сўтакроқ, далага чиқиб кетди, агроном. Сен ўртоқларинг ичида анча зукко йигит чиқдинг. Камгапсан. Бу яхши! Жуда яхши! Лекин пули бор одам икки дунёда хор бўлмайди…

Эҳтиёт бўлиб, «честний» бўлганинг билан ҳеч ким миннатдор бўлмайди. Ҳукуматнинг олди тор, орқаси кенг. Билиб ишингни қилавер, болам. Урушдан илгари ҳам не-не қаҳатчиликларни кўрдик: тиллоси бор, қўр-қути бор одамлар хор бўлмади. Очликдан шишиб ўлган одамларни кўрдик. Ўттиз еттинчи йилда қозоқ бечоралар беда бозорда тўлиб кетган эди, очликдан қирилиб кетди.

Индамас Фатхуллохонга ота-она насиҳати ёқди, у бир куни чойхонада «Ҳамма ўқиб, олим бўлиб кетаверса, подани ким боқади? Мана, ўша подани биз боқамиз!» деди керилиб.

Фатхуллохон йигирма беш ёшда, паст бўйли, ғўладан келган йигит. Икки ёноғи анордек, бурунлари чимчилаб қўйилгандек келишган, чақмоқ мўйлаби ҳам бор. Орадан бирон йил ўтгач, у кимгадир жуда ёқиб кетиб, шаҳримиздаги катта универсамга директор бўлди. Бойишни у ўз оғзидан бошлади, деярли ҳамма тишини тилло қилди. Бу инсон саломатлиги учун кони фойда эмиш! Қўлида тилло занжирли соат, чап қўлининг тўртинчи бармоғида кўзида платина устига тўрт бриллиант қадалган йўғон тилло узук. Кейинги пайтларда қорни чиқиб, тез-тез кекирадиган бўлиб қолди. Ёшлигида шўхроқ бўлиб, «Пати бола» деган номи ҳам бор, ўғлим чиройли, одамларнинг кўзи тегмасин, деб Шарбатхон ая костюми ичига тумор тикиб қўйган. Бир ёқимсиз одати шуки, уятли одамлар олдида ҳам тортинмай овқат ея беради. Наҳорга ошларга боради, икки лаганни қўшиб ейди, «савоб» деб қолганларини ҳам ейди, лаган тагидаги ёғини силкитиб, ичиб юборади. Буни кўрган Ҳабибу Марат, Жўражонларнинг кўнгли озарди. Уйланмоқчи бўлган қизнинг олдида ҳам шундай қиласанми, дейишарди.