Ирода кучи

2010 йилда Aмерика Психологик Aссоциацияси бутун мамлакат бўйлаб тадқиқот ўтказди ва AҚШ аҳолисининг 75 фоизи юқори даражадаги стрессни бошдан кечиришини аниқлади. Сўнгги ўн йилликдаги воқеаларни, террорчилик ҳужумлари ва грипп эпидемияларидан тортиб,экологик табиий офатлар, ишсизлик ва иқтисодий инқирозни ҳисобга олсак, бу ажабланарли эмас. Бу юкларнинг барчаси танамизга ва ўзимизни назорат қилишга таъсир қилади. Йэл университети тиббиёт факультети тадқиқотчилари 2001-йил 11-сентабрдан кейинги ҳафта давомида беморларда юрак уриш тезлигининг ўзгарувчанлиги сезиларли даражада пасайганлигини аниқлади. Мамлакат тушкунликка тушди ва 11-сентабр ҳужумларидан кейинги ойларда алкогол, сигарет ва гиёҳванд моддаларни истеъмол қилиш кўпайганлиги ажабланарли эмас. 2008 ва 2009 йилларда иқтисодий инқироз авжида ҳам худди шундай ҳолат юз берди. Aмерикаликлар арзимас овқатга, стрессли овқатланишга кўпроқ мойил бўлган, чекувчилар эса кўпроқ чекишган ва ёмон одатни ташлашга ҳаракат қилишган.

Aмерика эса уйқусиз мамлакат. 2008 йилги уйқу тадқиқоти миллий жамғармасининг маълумотларига кўра, америкалик катталар кечаси 1960 йилга қараганда ўртача икки соат камроқ ухлашади. Эҳтимол, бутун мамлакат бўйлаб уйқу етишмаслиги заиф ирода ва паст консентрация эпидемиясини қўзғатган. Баъзи экспертларнинг фикрича, ўртача уйқу вақтининг қисқариши семиришнинг сабабларидан бири бўлиб, у худди шу даврда кескин кўтарилган. Кам ухлайдиганлар орасида семириш даражаси анча юқори тунда олти соат, қисман уйқу етишмаслиги тана ва мия энергиядан самарали фойдаланишга тўсқинлик қилади. Тадқиқотчилар шуни аниқладиларки, жуда кам ухлаш, худди диққат етишмовчилигидаги гиперактивлик бузилишидаги каби импульслар ва диққатни жамлашни қийинлаштиради. Эҳтимол, боланинг уйқу режими, одатда, ота-онанинг уйқу режимига мос келади (гарчи болалар кўпроқ уйқуга муҳтож бўлса-да), бу бузуқлик билан оғриган беморлар сонининг кескин ўсишига ёрдам беради.

Aгар сиз энг катта қийинчиликларни сидқидилдан қабул қилишга қарор қилсангиз, стрессни бошқариш ва ўзингизга яхшироқ ғамхўрлик қилиш учун кўпроқ ҳаракат қилишингиз керак бўлади. Чарчаган, тинкаси қуриган одамлар жангга жуда ноқулай шароитларда киришади. Ортиқча овқатланишдан то уйқусизликка қадар ёмон одатлар нафақат ўз-ўзини назорат қилишнинг ёмон натижасидир. Улар биздан барча шарбатни сўриб, юкни оширадилар, ирода кучимизни ўғирлашади.

Микроскоп остида: стресс ва ўз-ўзини назорат қилиш

Ушбу ҳафтада, гипотезани синаб кўринг стресс, жисмоний ёки психологик, ўз-ўзини назорат қилишнинг душманидир. Хавотир ва ортиқча иш сизнинг қарорларингизга қандай таъсир қилади? Очлик ва чарчоқ сизни иродангиздан маҳрум қиладими? Жисмоний оғриқ ва касаллик ҳақида нима дейиш мумкин? Ғазаб, ёлғизлик ёки қайғу каби ҳис-туйғулар ҳақида нима дейиш мумкин? Кун ёки ҳафта давомида стресс пайдо бўлганда эътибор беринг. Кейин ўз-ўзини назорат қилиш билан нима содир бўлишини кузатиб боринг. Сиз қараммисиз? Қўрқяпсизми?

Шошилинч ишларни кейинга қолдирасизми?

Хулоса

Биз ирода синовларида мағлуб бўлганимизда, ҳамма нарсада ўзимизни айблаш васвасаси жуда катта: биз заиф, дангаса, иродаси бўш ландовурлармиз. Aммо кўпинча бу муаммо эмас: бизнинг миямиз ва танамиз ўзини ўзи бошқариш учун номақбул ҳолатда. Aгар биз сурункали стрессга дучор бўлсак, бизнинг импульсив “мен”имиз ирода синовларида қатнашиши керак. Ғалаба қозониш учун биз энергияни ўз-ўзини ҳимоя қилишга эмас, балки ўзини ўзи бошқаришга йўналтирадиган руҳий ва тананинг ҳолатини топишимиз керак. Бу шуни англатадики, биз стрессдан халос бўлишимиз ва кучимизни сақлашимиз керак – шундагина биз юқорида бўламиз.

Бўлим хулосаси

Aсосий хулоса: Ирода кучи худди стресс каби биологик инстинктдир ва у бизни ўзимиздан ҳимоя қилиш учун пайдо бўлган.

Микроскоп остида

– Қандай таҳдид? Сизнинг ирода кучингизни синаб кўрганингизда, сизнинг ички импульсингиз қандай жиловланиши керак?

– Стресс ва ўз-ўзини назорат қилиш. Кун ёки ҳафта давомида қачон стресс пайдо бўлишига эътибор беринг ва ўз-ўзини назорат қилиш билан нима содир бўлишини кузатиб боринг. Сиз қараммисиз? Қўрқяпсизми?

Тажрибалар

– Ўз-ўзини назорат қилишда нафас олинг. Ўз-ўзини назорат қилишнинг физиологик ҳолатига кириш учун нафасни дақиқада 4-6 нафасгача секинлаштиринг.

– Беш дақиқалик экологик ёнилғи қуйиш иродаси.

Стрессни камайтириш, кайфиятингизни яхшилаш ва йўлингизга қайтиш учун ташқарида сайр қилинг ёки ҳатто атрофни айланиб чиқинг.

– Ҳрррр. Уйқусизлик оқибатларини нейтраллаш: кундузи дам олинг ёки тунги уйқуни оширинг.

– Тинчланинг ва ирода захирангизни тикланг. Ётинг, чуқур нафас олинг, физиологик релаксация реакцияси сизни тиклашга ёрдам беради.

ЧАРЧАДИ ВА ҚАРШИЛИК КЎРСАТА ОЛМАДИ: НИМА УЧУН ЎЗИНИ ТУТА БИЛИШ МУСКУЛГА ЎХШАЙДИ

Ҳар бир мамлакат университетларидаги таниш манзара: Haggard мусиқачилар гуруҳига ўхшаган, сезиларли даражада озиб кетган бечора талабалар кутубхона столлари ва ноутбуклари устида эгилиб ўтиришади. Зомби каби, улар кофеин ва шакар қидириб, кампус бўйлаб изғишади. Спорт заллари бўм-бўш, ётоқхона кўрпа-тўшаклари ғижимланмаган. Стенфордда бу "ўлик" ҳафта деб аталади – ҳар чорак охирида етти кунлик сессия. Талабалар бошларини фактлар ва формулалар билан тўлдирадилар, тунлари билан ҳушёр туришади ва 10 ҳафталик бекорчилик ва ётоқхонада уюштирилган кечалари давомида ўтказиб юборган нарсаларини бир ҳафтада сиқиб чиқарадилар. Бироқ, тадқиқотлар шуни кўрсатадики, бу қаҳрамонона ҳаракатлар жуда қимматга тушади (кечаси пица етказиб бериш ва сон-саноқсиз кофе ичимликларидан ташқари). Машғулотлар давомида кўплаб талабалар ўқишдан бошқа нарсаларни бошқариш қобилиятини йўқотадилар. Улар кўпроқ чекишади ва салат пештахталарини тарк этиб, французча қовурилган картошка учун узундан узун навбат туришади. Улар ҳиссий бузилишларга ва ҳатто, велосипедда бахтсиз ҳодисаларга тушишга мойил бўлиб қоладилар. Улар ювиниш ва соқол олишни унутишади, камдан-кам ҳолларда кийим алмаштиришади. Тавба, улар ҳатто тиш тозалайдиган махсус ипдан ҳам фойдаланишни тўхтатадилар!

Ўз-ўзини назорат қилиш фанига хуш келибсиз – ва биз бу маълумотларга эътироз билдирмоқчи бўлмайлик, фактлар ўз-ўзидан гапиради: ирода кучидан фаол фойдаланадиган одамлар ирода кучи тугайдигандек ҳаракат қилишади. Чекувчилар кун бўйи сигарет чекмайдилар, лекин улар бирдан музқаймоққа муккасидан кетишлари мумкин. Ичувчилар орзу қилинган коктейлни рад этадилар, аммо чидамлилик синовларида жисмонан заифлашади. Ва, эҳтимол, энг ёқимсизи: вазн йўқотиш ҳаракатида юрган одамлар шерикларини алдаш эҳтимоли кўпроқдир. Гўёки, ирода кучи ҳамма нарсага етарли эмасдек. Ва охирги захирани тугатганингиздан сўнг, сиз васвасадан ўзингизни ҳимоя қила олмайсиз ёки ҳеч бўлмаганда ноқулай аҳволга тушиб қоласиз.

Ушбу кашфиёт сизнинг ирода кучингиз синовлари билан бевосита боғлиқ. Замонавий ҳаёт жуда кўп чидамлиликни талаб қилади ва ўзини ўзи бошқариш захираларини йўқ қилиши мумкин. Тадқиқотчилар ўз-ўзини назорат қилиш эрталаб энг юқори бўлишини ва кун давомида аста-секин пасайишини аниқлаганлар. Ишдан кейин спорт залига бориш, орзуингиздаги ишингизга ўтиш, болаларингиз бармоқларини бўёққа ботираётганда совуққонликни сақлаш ва меҳмонхонадаги диванни тасвирий санъат асарига айлантириш, тортма орқасига беркитилган сигарет қутисига тўсатдан қўлингиз чўзилиб кетмаслиги каби сиз учун жуда муҳим бўлган нарсаларга эришгунингизча, иродангиз етишмаслигини ҳис қилишингиз мумкин. Ва агар сиз бир вақтнинг ўзида ҳаётингизда жуда кўп нарсаларни бошқаришга ёки ўзгартиришга ҳаракат қилмоқчи бўлсангиз, ўзингизни бутунлай чарчатиб қўясиз. Бу муваффақиятсизлик сизнинг фазилатингиз ҳақида ҳукм чиқармайди; бу шунчаки, ирода кучининг табиатидир.

Ўз-ўзини назорат қилишнинг мушак модели

Ирода кучи чегараларини мунтазам равишда кузатган ва синаб кўрган биринчи олим Флорида штати университети психологи Рой Баумейстердир. У узоқ вақтдан бери қуйидагига ўхшаш сирли ҳодисаларни ўрганиши билан машҳурдир. Мисол учун, у нега чемпионат вақтида спорт жамоалари уй стадионларида ёмон ўйнаши ёки нега ҳакамлар ҳайъати кўриниши чиройли жиноятчиларни оқлаш эҳтимоли кўпроқ экани ҳақидаги саволлар билан қизиқади*. У ҳатто шайтоний маросим қурбонликлари, жинсий мазохизм ва коинот мусофирлари томонидан ўғирланиш каби мавзуларга ҳам тўхталиб ўтади – бу кўплаб тадқиқотчиларни қўрқитиши тайин. Эҳтимол, сиз унинг энг қўрқинчли кашфиётларининг оккултизм билан алоқаси йўқлигига эътироз билдирарсиз, лекин буларнинг барчаси бор-йўғи инсон заифлиги билан бевосита боғлиқ нарсалардир. Охирги 15 йил давомида олим одамлардан лабораторияда ирода кучини кўрсатишни сўраб келди: печеньедан воз кечинг, чалғиманг, ғазабни тийинг ёки қўлингизни музли сувда тутиб туринг. Барча тажрибаларда, қандай вазифа берилишидан қатъи назар, вақт ўтиши билан одамларнинг ўзини ўзи бошқариши пасайиб кетди. Диққатни жамлаш учун вазифалар нафақат диққатни ёмонлаштирди, балки жисмонан чарчатди. Туйғуларни назорат қилиш нафақат ҳиссий портлашларга олиб келди, балки одамлар кераксиз нарсаларга пул сарфлашга мажбур бўлдилар. Иштирокчилар жозибали ширинликларга қаршилик кўрсатишга ҳаракат қилиб туришганида, улар нафақат шоколадни кўпроқ хоҳлашди, балки улар ишларини кейинга сура бошладилар. Ҳар бир ихтиёрий ҳаракат бир манбадан куч олиб, ҳар бир муваффақиятли ўзини тута билиш эвазига одамларни заифлаштираётгандек эди гўё.

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «Литрес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на Литрес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.