Юлда булу хәерле… / Лучше быть в пути…

Күгәрчен тагы тәрәзә төбенә кунып чүпләнергә кереште. Әмма чүпләп бетергәч тә тамагы туйды, күрәсең, бу юлы кире китәргә ашыкмады. Башын калкыта төшеп, тәрәзә аша күз салып алды да, канат читендәге мамыкларын барлагандай, муенын сузып, томшыгын чистартырга кереште. Ашыкмады, кабаланмады. Ул бу эшне үзенчә бер тәм табып, аеруча пөхтәлек белән башкарып чыкты. Монысы да булды дигәндәй, бераздан кагынып алды. Һәм, башын бер якка кыйшайта төшеп, тагы тәрәзәгә текәлде. Муен тирәсендәге йоннарын кабартып, очкылык тоткан кешедәй, сәер хәрәкәтләр ясарга кереште.

Соңгы хәрәкәтләреннән үземчә нәтиҗә ясап, шундук кухнядан, чынаякка салып, су алып килдем. Кыяр-кыймас кына балконга юнәлдем. Үзем ишек ачам, ә күңелдә икеләнү: бәлки, ялгышамдыр, суның аңар кирәге бөтенләй булмавы да ихтимал ич. Әнә кичәге яңгыр сулары да кипмәгән, күлдәвекләр күпме… Синең хлорлы суың әллә бар, әллә юк аңа… Үзем чыгам, үзем икеләнәм: күгәрченнең тамагы туйды, аңа хәзер берни дә кирәк түгел. Канатларын җилпеп очар да китәр кебек тоела. Кош түгел, кешеләрнең дә аз түгел ич андыйлары. Үзенә кирәккәндә бер алдыңа, биш артыңа төшә, кирәгең беттеме – эзе суына. Ә күгәрчен – нибарысы кош. Ике дә уйламас, очачак та китәчәк, билгеле.

Әмма кош дигәнем тагы бер мәртәбә хәйран калдырды үземне. Балконга аяк басуым булды, иңбашыма килеп кунакламасынмы!.. Ни кылырга белми югалып калдым. Миңа шул тикле ышаныч! Иңбашымда ак күгәрчен гөлдерәп утыра…

Тагы күпмегә сузылган булыр иде икән бу халәт, белмим. Бу юлы да күгәрчен үзе коткарды, ышанычны акладың, сынау вакытын уздың дигәнне аңлаткандай, колак төбендә үк җилпенеп, сулы чынаяк тоткан кулга күчеп кунды. Шунда ул соңгы мәртәбә, ялгышмыйммы дигән сыман минем күзгә текәлеп алгач, беркадәр бөгелеп килгән аксыл томшыгын кулымдагы сулы чынаякка тигезде. Дөньясын онытып, йотлыгып эчте ул. Әле минем беркайчан да бер генә кошның да шулай йотлыгып су эчкәнен күргәнем булмаган икән. Шундый якынлыктан ирекле кошны күрүем дә беренче мәртәбә. Читлектәге кошлар башка, аларны әйтмим. Читлектәге кошның күзләренә пыяла булып моң, сагыш сарган була. Ә бу ирекле, һәм ул сигезенче кат балконында, ачык һавада. Шуңа аның күзләрендә курку, өркү дигән нәрсәнең заты да юк. Икенче кулымны сузып, аның канат очларына кагылудан, кошның ап-ак канатларыннан, коңгырт-сары мамык муенсасын сыйпаудан тыелу, үзеңне мәхрүм итү мөмкин идеме соң?! Ә ул мине аңлады – курыкмады, качмады.

Иртәгесен, көннең нәкъ шул ук вакытында, муенсалы ак күгәрчен тәрәзә төбемә янә килеп кунды. Шулай итеп, уйламаган-көтмәгәндә мин үземә тагы бер ышанычлы дус таптым.

Бәлки, шушы урында нокта куярга да мөмкин булыр иде. Әмма муенсалы ак күгәрчен хәтер сандыгымда калып онытыла барган икенче бер вакыйганы искә төшерде. Моннан өч ел чамасы элгәре булды бу хәл. Яңа фатирга күчеп, зур шәһәрнең икенче бер төбәгенә ияләшә, күнегә алмый йөдәгән көннәр иде. Җәйнең көзгә авышкан бер мәле. Һәр көн иртүк янәшәдә генә урнашкан иске аэропорт ягына чыгып, тәнне язып, бераз йөгереп керәм. Мондагы тын сукмаклар буйлап йөгерүче бер мин генә түгел. Ләкин берсе дә танышларым түгел, мин – аларны, алар мине белми. Туктап кул сузучы, баш кагып сәламләүче дә юк, һәрчак бер ялгызым йөгерәм.

Көннәрдән бер көнне мине гаҗәпләндергән бер хәл булып алды. Ипле генә йөгереп барган җирдән каршыма, аяк очыма ук дип әйтерлек, каткан балчык кисәге килеп төште. Килеп төште дә вак кисәкләргә таркалып чәчелде. Сискәнеп туктап калдым. Иң гаҗәбе шул: ни алда, ни арт тарафта кеше-кара күренми. Артында кемдер качып торырлык агач яисә куак-фәлән дә юк иде якын-тирәдә. Нәрсәгә юрарга, кемгә сылтарга белми бертын каранып тордым. Гаҗәп хәл, нигә юрарга да белгән юк. Шул рәвешле һични аңламыйча кузгалырга, үз юлым белән китеп барырга мәҗбүр булдым.

Шуның белән генә бетсә тагы бер хәл. Иртәгесен дә, нәкъ шул ук урында, шул ук вакытта диярлек, янәшәмә, күп булса бер метр чамасы читкәрәк булыр, шундый ук каткан балчык кисәге килеп төшмәсенме… Бу юлы да тирә-якта кеше-фәлән күренми. «Юк инде, – дим үз-үземә, – көн дә, көн дә болай була алмый. Ачыклыйм. Табам дигәч табам бу шаяручыны». Сукмакның бер ягында, ун-унбиш метр чамасы ераклыкта, зур булмаган бер калкулык бар. Туп-туры шунда киттем. Күрәсең, берәү, электән таныш кешем булса кирәк, үзенчә шаяртырга уйлагандыр дип нәтиҗә ясыйм күңелдән. Әмма күпме генә эзләсәм дә, кеше түгел, сыңар чыпчык заты да табылмады. Берәү дә юк, җиргә убылгандай юкка чыкканнар, тавыш-тын ишетелми. Күңелгә шом төште. Кеше качар урын күренми. Бу хәл мине тәмам шиккә салды, йөгерүем – йөгерү, эшем эш булмады ул көнне.

Таң нурлары чыкта коенган бер иртәдә тагы шул ук сукмак буйлап йөгереп киттем. Ашыкмыйм, көндәгечә үз кәефемә баруны беләм. Ләкин күпме генә тыныч булырга тырышсам да, теге төшкә якынлаша барган саен, сагаюым артканнан-арта бара. Бу юлы да шаяртырга җөрьәт итәрләрме, балчык кисәген тагы ыргытырлармы дим. Үзем әледән-әле ялт-йолт тирә-ягыма, гел көтмәгәндә арт тарафка каерылып карангалап алам. Көтмәгәндә, сизмәгәндә күреп аласым, качып калган урынын беләсем килә тегенең. Ике көн рәттән үземә балчык ыргытылган әлеге серле һәм шактый ук шомлы да тоела башлаган урынга килеп җиткәч, ирексездән тукталып калдым. Алга, артка карыйм, уңны-сулны күзәтәм. Йә, ыргытыгыз, тик соңгысы булыр бу көн, дим күңелемнән. Чөнки болай дәвам итә алмый, мин бит качышлы уйнарга чыкмаган. Аяк кычытканга да түгел, озын эш көне алдыннан бераз җегәр тупларга, гәүдәне язып алырга дип йөгерәм. Тапканнар уен, тапканнар шаярыр кеше…

Нәкъ шул чакта, һәр тарафны күзәтеп, ялт-йолт карангалап торганда, әлеге дә баягы балчык кисәге тагы шапылдап килеп төшмәсенме! Сукмакка түгел, чирәмгә дә түгел, баш түбәсенә килеп төште бу юлы… «Кем? Ни өчен? Ничек? Каян?» дигән сораулар туып өлгергәнче җавабы да табылды. Мин монда дигәндәй, ачы каркылдау авазы чыгарып, югарыдан ялгыз кара карга очып бара иде. Кире әйләнеп тә карамый очып үтте. Күз күреме ераклыгында үсеп утырган ялгыз тал-тирәккә җитәрәк кенә канатларын җилпенүдән туктады һәм тагы бер кат «ка-а-ар» дип аваз бирде дә агач башына барып кунды. Кардәшләре аны шау-гөр килеп каршыладылар – җиңү белән котлыйлар иде булса кирәк.

Башка төшкән күмек әлеге сукмак буйлап беренче тапкыр йөгерергә чыккан иртәне хәтердә яңартты: кара болыт сыман карга сырып алган иде сукмакның әйләнә-тирәсен. Өсләренә төбәп барудан читенсенеп, ике уйлап тормастан, юлга төшмәсәгез урын беткәнме сезгә дигәндәй, кулга эләккән беренче нәрсәне – ташмы, әллә каткан балчык кисәгеме тотып аткан идем үзләренә. Тигән-тимәгәнен белмим, яман гауга чыгарып күтәрелеп киткәннәр һәм нәкъ шул ук тал-тирәккә барып кунганнар иде алар. Ә үзем йөгерүемдә булганмын, каргалар онытылган.

Менә ничек! Димәк, аларның миннән үч алуы икән бу. Каргалар мине берничә көн дәвамына эзәрлекләгән булып чыга. Һәм, ниһаять, максатларына ирештеләр, күр, ничек тантана итәләр…

Шул көннән соң юлыма каршы төшүче, балчык-фәлән ыргытучы очрамады. Кара каргалар биргән әлеге гыйбрәтле дәрес турында өйдә дә, эшемдә дә ачылып сөйләргә керешеп караганым бар. Көлделәр генә, ышанучы булмады. Кешегә сөйләп, кешене ышандырырлык булмагач, үзем дә оныта язган идем инде. Әлеге дә баягы шул күгәрчен генә искә төшерде моны.

Халыкның «Аш атканга – аш белән, таш атканга таш белән җавап кайтарырлар» дигәне, күрәсең, шул буладыр. Миңа моны үз башымда кичерергә туры килде. Юк, хикмәт монда һич кенә дә күгәрченнең – ак, карганың кара төстә булуында түгел…

Ә шулай да эш өстәлең каршында күгәрчен утыруга җитмидер ул. Бүген тагын тәрәзәм төбенә күгәрчен килеп кунды. Ак күгәрчен. Коңгырт-сары муенсасы да бар.

Казан1984

Нәни арыслан һәм ике саескан…

Гомернең менә тагы бер елы узып бара. Декабрьнең соңгы көннәрен барларга керештек. Өй түрендәге тәрәзәдән бакчага карап утырам. Үзем утырткан, үзем карап үстергән агачларга соклануым, кай арада шулай каралты-куралардан да югары күтәрелеп калкынып киткән соң болар?.. Атна буе күбәләктәй ак кар явып торды. Ә бүген исә кинәт суытып җибәргән. Суыгын суык та, әмма аның каравы балкып кояш чыккан, яктылыктан һәм аклыктан күзләр камаша. Бөтен әйләнә-тирә ап-ак, әйтерсең лә табигатьнең зарыгып көткән зур бәйрәмгә, әйтик, туйга әзерләнгән мәле. Җир өсте – ап-ак түшәк, шәрә калган агачларга тикле ак бәскә төренгән. Елның-ел буена бакчага сафлык һәм ямь өстәп торган ак һәм зәңгәр чыршыларның ябалдашларына мендәр-мендәр булып кар кунаклаган. Монысы инде игътибарны аеруча җәлеп иткән күренеш. Безнең якларда булмаган, җылы якларда туып үскән кешеләргә моны һич кенә дә тасвирлап, аңлатып бирә торган түгел.

Җилнең әсәре дә юк, тынлык, ялгышып кына булса да ник бер кар бөртеге очсын яисә хәрәкәткә килсен икән. Табигать әйтерсең йокыга талган, мәрткә киткән. «Җир йоклый тыныч, күреп тәмле төш…» дип, нәкъ менә шундый мәлне күреп тасвирлаган булса кирәк шагыйрь…

Чү, кар көрте селкенәме дисәм, аргы тарафтагы ак чыршы төбендә ниндидер җан иясе хәрәкәткә килде түгелме соң?.. Урынымнан сикереп торып, тәрәзәгә барып капландым. Әйе, ялгышмаганмын, бу бит ызандаш күршеләребезнең песи баласы. Хәер, җәен песи баласы иде, ә хәзер инде, күр әнә, нинди гайрәтле песи булып үсеп җиткән! Авыз тутырып мәче дияргә дә була үзенә. Мәче генә микән әле, үзен арыслан итеп хис итә түгелме?..

Әлеге «арыслан»ның хуҗасы, ягъни күрше хатыны, урамда кем очраса, өйләренә нинди кунак килсә, сүзне, хәл-әхвәл белешүне әнә шул җан иясеннән башлый. Аны атна саен әллә ниткән шампуньнар белән юып, тарап, өф-өф итеп кенә кадерләп асрый бит алар. Кулларыннан төшермиләр… Дөрес булса, өйләрендә аңарга түбәтәй дә кидерәләр икән әле.

Шултикле дә кадерле һәм иркә мәчегә бу суыкта, йә, ни калган диген инде, түбәтәен киеп җылы өй түрендәге түшәк өстендә яисә мич башында гына изрәп ятса ни булган? Салкын кар өстендә бата-чума йөрүдән нинди мәгънә?.. Йөрү дип тә булмый торгандыр моны, тирән көрт эченнән йөзеп үк килә түгелме соң? Кеше йөри торган сукмак ярамаганмы үзенә. Ауга чыккан дисәң, мондый зәмһәрир суыкта тирән кар өстендә ни эзләмәк һәм ни тапмак мөмкин икән…

Бу мизгелдә тәрәзә аша үзен күзәтеп торучы булыр дип уйлау кая инде ул. Баксаң, салкынга һәм карның тирәнлегенә исе дә китми тегенең. Үзе кебек үк йомшак ап-ак карга чумып уйнаудан бер тәм таба. Әле үз койрыгын тотмак булып боргалана, әле чыршы ботакларына үреләсе килеп талпынып-талпынып куя. Сикерә генә алмый, гөнаһ шомлыгы, таяныр урын юк, кар бик көпшәк.

Мәченең эше юк, шактый ук калкынып киткән булса да, яшь шул әле, аның уйнар чагы. Ә минем кырыкмаса-кырык эшем бар. Инде тәрәз каршыннан китәргә җыенган бер мәлдә игътибарымны күршедәге агач очына бер-бер артлы килеп кунган ике саескан җәлеп итте. Алар монда беренче ел гына түгел инде, үзләрен рәсми рәвештә теркәлгән җирле кошлар дияргә дә була. Әлеге тамашаны бары мин генә күзәтәм дип шактый ук ялгышканмын лабаса. Бер дә эч пошканнан яисә юкка гына йөрми булса кирәк бу саесканнар. Ниндидер хикмәт булырга охшаган бит монда дип уйларга өлгермәдем, пар саесканнар, ук кебек атылып, әлеге ак чыршы очында урнашкан көлтә кар өстенә килеп кунмасынмы?! Ак чыршының киң ябалдашы сыгылып куйды, һәм андагы кар, баштан очып төшкән бүрек кебек, түбән тәгәрәде. Ә саесканнар ул арада җәһәт кенә кире үз агачларына әйләнеп кайттылар. Хәрәкәткә килгән кар, үзе артыннан түбәндәге ботакларны бушата-бушата, бернинди куркыныч яисә мәкер көтмәгән, чыршы итәгендә риясыз уйнап йөргән ак мәченең тап өстенә ташкын сыман килеп төшмәсенме…

Берәүнең әле генә күз алдымда шаярган-уйнаган ап-ак мәчесе әйтерсең лә монда гомумән булмаган, ул кар көрте астында калды, юк булды. Әллә уфтанудан, әллә шатланулары идеме, саесканнар, бер-бер артлы, кеткелдәп көлүне хәтерләткән аваз чыгарып, көянтәдәй койрыкларын боргаларга кереште. Бер ботактан икенчесенә сикерә-сикерә тантана итәләр иде кебек алар.

Ни дияргә белми, исем китеп карап торам. Юкса уйлап торыр арамы, барын да онытып, өскә-башка кими генә бакчага йөгереп чыгарга да мәчене коткару эшенә керешергә кирәк иде бит инде. Кар астында озак тора алмас, тизрәк казып чыгарырга кирәк бахырны. Әмма, тамаша итү белән мавыгып, бер мәлгә югалып калдым кебек…

Ул арада, баксаң, кар көрте хәрәкәткә килде түгелме? Менә бервакыт аннан, алгы аяклары белән тырмаша-тырмаша, инде харап булды, юкка чыкты дигән ак мәче үзе килеп чыкмасынмы?! Мәче түгел, чын-чынлап курку белмәс, һичнинди афәтләргә дә бирешмәс арыслан икән ич үзе! Арысланның да ниндие әле, кар астыннан чыгуы булды, бар гәүдәсен дер селкетеп, өстендәге кар тузанын какты. Һәм шундук, мыекларын тырпайтып, тешләрен ыржайтып, янәшәдәге агач очына менеп кунаклаган пар саесканга ыргылып алды. «Мин сезне күрәм, бу сезнең эш. Бер очрамасагыз, икенче очрарсыз, күрсәтермен әле күрмәгәнегезне» дия иде кебек ул. Әнә ич, алгы тәпиләрен болгап, янап та куйды үзләренә. Күршенеке булса булыр, мин бу мәче белән таныш булуыма горурланып куйдым шулчак.

Горурлануын горурландым. Әмма шул мизгелдә узган җәйне игътибарымны җәлеп иткән икенче бер тамаша келт итеп хәтергә килеп төште. Шушы бакча. Шул ук чыршылар итәгендә тап булдым мин ул тамашага.

Үзегез беләсез, мәче халкы гомумән күрше-күлән бакчасын, чит кешенең ишегалдын яратучан була. Ә безнең бакча – алар өчен җәннәт, эт-фәлән дә, хәтта үзебезнең песи дә юк. Хуҗасыннан чыгып качтымы, күрше мәчесе монда килә дә керә. Бу юлы да, гадәттәгечә, үзен хуҗа санап, бакчадагы чәчәк һәм үләннәр арасында шөгыль һәм кызык табып уйнап йөрүе иде шунда. Әле сикерә, әле йөгерә, үзалдына гайрәт күрсәтеп, мыраулап та ала. Уйнасын, песи баласына бары да килешә, яшь чагы ич, бәхетле һәм матур чагы…

Әмма көтмәгәндә, хәвеф барлыгын хәбәр итеп, чырыйлап мырауларга керешмәсенме ул. Ачык һавадагы чатырда Интернеттагы яңалыклар белән танышып утыруым иде. Тавыш килгән тарафка күтәрелеп карадым. Йомшак һәм ап-ак песинең бер кош баласын куалап йөрүе булган икән. Кош баласы, канат кагып очарга омтылган чагы булып, агач башыннан егылып төшкән булса кирәк. Күтәрелеп очып та китә алмый, үзе тоттырмый да. Инде эләкте дигәндә генә, ныгып өлгермәгән канатлары белән талпынып, икенче бер читкә ташлана. Тотуын тоткан да булыр иде песиебез. Тик моны саесканнар күреп алган, кош баласы аларныкы булган, димәк. Шул саесканнарның әле берсе, әле икенчесе мәче баласына ташлана, арка тарафтан һөҗүм итәләр үзенә, ян тарафтан да ташланалар. Чукып-чукып та алалар түгелме икән әле… Мәче югалып калмый, әлбәттә, үзен арыслан дип хис иткән чагы ич, мыекларын тырпайтып, боларга кизәнеп-кизәнеп тә ала. Әмма бу очракта аның уенда һөҗүм итү түгел, саклану инстинкты өстенлек итә иде булса кирәк. Ике ут арасында калган чагы. Кош баласын да күздән ычкындырмый, дөнья күргән саесканнарга да бирешәсе килми. Ә тегеләр күз дә ачырмый үзенә, ут уйната – ук кебек ташланалар да качалар, очалар да куналар. Аларныкы кебек канатлары булса бирешмәс, кирәкләрен бирер иде ул аларга, әлбәттә. Нишлисең, гайрәт һәм көч бирсә дә, канат бирмәгәннәр шул мәчегә. Инде тоттым дигәндә генә кош баласын тәмам күздән дә югалтты, ахры, ул… Ә явыз саесканнар аңа да карамый, тәмам каныктылар бит үзенә, артыннан калмый эзәрлекләргә үк керештеләр. Балык тоту нияте белән суга ташланган акчарлактай, һаман да аның өстенә ташланалар. Чукый ук алмасалар да, куркыталар, яныйлар, һич тынгы бирмиләр тегеңә. Күпме көннәр йомырка өстендә утырып, багып-сыйпап дөньяга китергән безнең сабыйга тиясе булсаң, кара аны, дип кисәтүләре иде булса кирәк.

Нәни арысланның башка чарасы калмагач, аны-моны уйлап тормастан, дуамалланып чабып китте дә капка астыннан урамга чыгып йөгерде. Дөрес эшләде, нәрсә аңарга, саесканнар белән вакланып торырга…

Бүген дә тагы шул ук саесканнар. Мәче баласын кар көрте астында калдырырга ниятләгәннәр… Тотыгыз капчыгыгызны, сездән курка торган чаклар күптән узды… Бер дә харап икән, канатлары бар, янәсе… Алар оча белә, имеш… Бик батыр булсагыз, качып-посып йөрмәгез анда, төшегез агач башыннан, бергә-бер көч сынашыйк. Шунда ачыкларбыз кемнең кем булуын, дия иде кебек ул. Арысландай киерелеп, күкрәген кабартып, мыекларын тырпайтып куйды ак мәче. Берлинны алган диярсең…

КазанДекабрь, 2016

Алабай

Ашхабадтан кояш чыгышына төбәп сәфәр тотсаң, ярты сәгать чамасы да узмый, Гәми дип аталган төрекмән авылына юлыгасың. Гәми иң әүвәл өрек һәм нар агачларына күмелеп утырган урамнары, якты тәрәзәләре, очсыз-кырыйсыз йөзем бакчалары белән җәлеп итә. Һәм тагын кунакчыл кешеләре белән.

Ноябрь башында ачык террасада, чәчәккә күмелгән гөлләр күләгәсендә, куш йодрык-куш йодрык кадәр булып баш очында эленеп торган нар җимешләре астында күлмәкчән генә гәпләшеп утыруның үзенә бер рәхәтлеге була икән. Чөнки күзләрне камаштырып, битләрне яндырып җылыткан кояш нурларының безнең кебек юеш карлы, суык тарафлардан килүчеләр өчен бик тә тансык чагы.

– Дустым, нигә уйга калдың, бер-бер нәрсә җитмиме әллә? Уңайсызланма, әйт, хәзер табып китертәбез аны, – дип дәште янәшәмдә утырган кунакчыл хуҗа.

– Уйланып түгел, хозурланып утырам, Халназар әфәнде. Җиләк-җимеш бакчасы, эсселек, коры һава… Үзегез беләсез, Мәскәүдә салкын, карлы кыш кичәсебез бар бит әле…

– Алай гына булса ярый, кунакның күңелен күрә белмәгән төрекмәнне мактамыйлар бездә.

Һәм шундук, җавап та көтмәстән, капылт кына өстәл артыннан торып, кылны кырыкка ярырга әзер булып, арлы-бирле чабышып, кунакларның күңелен күреп йөргән улларын, туганнарын дәшеп алды ул.

– Машиналарны хәзерләгез, табигатькә чыгабыз, сачакка.

– Ярар, атам.

– Кунаклар барын онытмагыз.

– Төшендем, атам.

Унбиш-егерме минут узгандырмы, төянеп-ясанып кузгалып та киттек. Бер ишегалдыннан алты җиңел машина һәм ике данә кече автобус чыкты юлга. Ярты авыл җыелган диярсең, чынлыкта бу машиналарда ир-атлар гына, һәм алар барысы да шушы бер гаиләдән. Куян куарга кирәксә диптер, этләрен дә утырттылар машинага.

Копетдаг итәгенә килеп чүгәләгән комлы барханга менеп тукталды машиналар. Алдагы машинадан иң элгәре булып сикереп төшкән Ораз Мәмәд улы колачларын җәеп оран салды:

– Әссәламәгаләйкүм, Копетдаг!

Гүя ул офыкка барып тоташкан биек тау түбәләрен кочаклап сәламли иде. Аның көр тавышы бераздан карлы түбәләрнең салкын сулышын алып, кайтаваз булып әйләнеп кайтты безгә.

Ораз Мәскәүдә яши. Ул туган ягын сагынып кайтты. Кем ничек уйлый торгандыр, әмма без, аның юлдашлары, моны яхшы беләбез, һәрдаим сизеп, күреп торган көннәребез. Халназар әфәнде дә белә моны.

– Копетдагны сәламләдең, Ораз. Әмма Каракомны онытмадыңмы? Чүлне үпкәләтмә, яхшы түгел, – дип, уены-чыны белән әйтеп куйды ул аңарга.

Дөрес сүзгә җавап юк дигән сыман, чарасыз елмаю белән җавап кайтарды Ораз.

– Син хаклы, – диде ул аннан, тирән сулыш алып. – Кышкы суык һәм бураннарда кайнар чүлне сагынып искә алган чаклар була.

Без шул рәвешле аны-моны искә алып, гәпләшеп торган арада, Халназар әфәнденең елгыр егетләре, ышык бер урынга зур-зур келәмнәр җәеп, сый-хөрмәт күрсәтү хәстәрен күреп куйганнар.

Копетдагка арка терәтеп утырттылар кунакларны. Каршыбызда – иксез-чиксез Караком киңлекләре. Һәм сый тулы төрекмән келәмнәре.

Дөнья хәлләрен сөйләшеп, үзара макташып утырган җирдән хуҗа кеше капылт кына сорап куйды:

– Ә сезнең алабайлар сугышканны күргәнегез бармы? Янәшәмдә утырган рус шагыйре Валентин Сорокин, сораулы карашын төбәп, җилкә сикертеп куйды.

– Беренче тапкыр ишетәм, бәлки, син белә торгансыңдыр?

«Алабай» сүзе минем колак өчен чит түгел анысы. Безнең авылда аклы-каралы ау этләренә һәм еш кына гап-гади ишегалды әнчекләренә дә бирелә торган исем ул. Этнең нәселеннән чыгып түгел, төс-кыяфәтенә күрә бирелә торган исем иде ул бездә.

– Нәрсә, алабай дип аталган нәсел бармы?.. Әллә сездә һәммә этләрне дә шулай атап йөртәләрме? – дип сорамый булдыра алмадым.

Алабайлар турында безнең мәгълүматсыз булуыбыз хуҗалар өчен көтелмәгән яңалык булды кебек. Алар бер-беренә карашып бәхетле елмаешты һәм җәһәт кенә үзара җанлы әңгәмә корып алдылар. Алабайлар сугышын белмәгән, күрмәгән кешеләрне очрату сәер иде, күрәсең.

– Чынлап, ишеткәнең дә юкмы? – дип кайтарып сорады Ораз.

– Юк, – дидем, башка ни әйтим. – Этләр сугышканны мин гомумән яратмыйм. Урамда очрашкан ике эт кинәт өрешә башласалар да чәчләрем үрә тора.

– Ә-ә-ә, – дип, балкып көлеп җибәрде ул. – Яратмыйсыңмы, әллә куркасыңмы?..

Дөрес сүзгә үпкәләп булмый.

– Бардыр, икесе дә була торгандыр, – диеп килештем.

– Кунакларның күргәне юк икән. Алабайлар сугышачак, – дип нәтиҗә ясады хуҗа буларак соңгы сүзне әйтергә күнеккән Халназар әфәнде. Урыныннан ук сикереп торды ул. Үзенә бер җаваплылык һәм гаярьлек белән машиналар тирәсендә торып калган кешеләргә борылып кычкырды:

– Егетләр, алабайларны китерегез.

– Синең күрәсең киләме? – дип сорады Валентин Сорокин, миңа гына ишетелерлек итеп, муенын суза төшеп.

– Кунак – хуҗаның ишәге, дигән сыман чыга. Бездән сорамыйлар, Валентин Васильевич.

– Әйе, – дип, килешергә мәҗбүр булды шагыйрь. Әмма күреп торам, минем хәлгә кереп кенә соравы иде бу аның. Үзенең күзләре әнә очкын чәчеп балкып торалар. Кызыксынуы, күрәсе килүе чиксез-чамасыз.

Этләрне сугыштырасы килми анысы. Шуңа да карамастан югары дәрәҗә вакыйгага санап тәкъдим ителгән тамашадан баш тарту мөмкин түгел. Тагын киләсеңме әле Төрекмәнстанга, юкмы, күрмәгәннең күрәсе килә бит ул. Кызыксыну артканнан-арта бара иде үземдә дә.

…Без утырган комлы барханның ике як-ягыннан, сүз куешкандай, нәкъ бер вакытта ике эт калыкты. Бу шулкадәр көтелмәгәндә булды ки, утырган җиремнән егылып китә яздым. Арка терәргә Копетдаг булу гына тотып калды.

Без шау-гөр килеп мәҗлес корып утырган сачак кинәт шым булды, циркта иң хәтәр мизгел алдыннан оркестр шулай тынып кала.

Этләрнең үз-үзләрен тотышын күрергә кирәк, әлбәттә, аны тасвирлап, сөйләп аңлата торган түгел. Атлап түгел, гүя шуып күтәрелде алар бархан түбәсенә. Һәм менеп җитүгә үк, алдан сүз куешкандай, бер мәлгә тукталып калдылар. Бу аларның бер-берсе белән танышу, бер-берсен өйрәнү йоласы иде булса кирәк. Чөнки аларның ник берсе шунда, ялгышып кына булса да, зур тамаша көтеп утырган кешеләр тарафына күз салып алсын икән. Әйтерсең һичкемне күрмиләр, алар өчен, гомумән, без юк идек.

Төз тыгыз аяклар, озынча тулы гәүдә, текә таза муен, киң күкрәк һәм җилкә, үзләренә килешеп торган тумран кадәрле саллы башка ия иде ул этләр. Утлы шар сыман янып торган зур күзләре башка этләрдәге кебек ян-якка түгел, ә алга атлыгып торган киң маңгай астында җәенке зур авыз һәм гайрәтле яңаклары белән җәлеп итте алар тагы. Ә төсләре… Төсләрен, мөгаен, акка кара бизәк тезеп чыккан алмачуар атлар белән генә тиңләп була торгандыр.

Валентин Васильевич белән үзара карашып, кинәт пәйда булган бу этләрнең мәһабәтлегенә соклануыбызны уртаклашмый булдыра алмадык.

– Нинди матур һәм горур җан ияләре, – дидем мин, күңелдәге каршылыклы тойгыларны яшермичә.

– Боларны сугыштырырга түгел, матурлык бәйгесенә йөртергә кирәк, – дип килеште юлдашым.

Үзе дә этләргә карап сокланып туймаган Халназар әфәнде сүзебезгә кушылды.

– Болар бит гади этләр генә түгел, алабайлар!.. – диде ул, «алабай» сүзенә тәмле ширбәт эчкәндәгедәй аерым бер җылылык белән басым ясап. – Төрекмән алабайлары!

Аның сүзләрен Ораз күтәреп алды.

– Төрекмән алабайлары – бөтен дөньяга танылган затлы нәселле сак этләре алар.

– Дөнья базарында саф токымлы алабайлар унар-егермешәр мең доллар йөри хәзер, – дип өстәп куйды, этләр турында сүз чыккач дәшми түзеп тора алмаган Какоу исемле ир-ат.

– Көтүченең иң якын дусты һәм ярдәмчесе дә ул. Бүре һәм шакалларның котын алып тора бу алабайлар…

– Суыкка түзем, чүлдәге кызулыкка да бирешми алар…

– Җәйге челләдә комны казып, үзләренә менә дигән күләгәлек ясап, ял да итә беләләр…

– Көн кызуында ял итсәләр дә, төнлә алар күз йоммый, һәрчак сакта, – дип, бер-берен бүлдерә-бүлдерә мактанышып алды хуҗалар.

Ә мине башка сорау бимазалый башлаган иде, сорамый булдыра алмадым:

– Боларның колаклары, койрыклары шулай кыскамы?

– Аларны кисәләр. Юкса сугышканда, көрәшкәндә комачаулык итәләр, – дип җавап кайтарды Какоу. – Тугач та кисәләр…

Менә ничек… Бар нәрсә сугышка, көрәшкә көйләнгән, димәк.

– Кузгалдылар… – дип хәбәр салды кинәт арадан берәү.

Әңгәмә өзелде. Бар әйләнә-тирә кинәт тынып калды. Күзләр… Күзләр генә түгел, бар игътибар этләргә – алабайларга әйләнеп кайтты яңадан. Сак кына тартылган кыл өстеннән барган сыман, туп-туры бер-беренә таба якынлаша иде алар. Вак-вак кына атлап килсәләр дә, гайрәтле, ныклы иде адымнары. Гәүдәләре кысылган пружина сыман җыела төшкән, текә муеннары тартылган җәя сыман киерелгән, ә башлары, ук сыман, менә очам, менә алга ыргылам дип тора. Бер-берсенең һәр хәрәкәтен, хәрәкәт кенәме, күз карашын, сулышын тоеп күзәтә иде алар. Ник бер өргән яисә этләргә хас ырылдаган аваз чыгарсыннар!

Өрмиләр. Әмма зур авызлары инде ярым ачыла төшкән. Авыз читләрендә үткер хәнҗәрне хәтерләткән дәү-дәү азау тешләре елык-елык күренеп китә. Ниһаять, алабайлар һәр яңа адым атлаганда алгы аякларының җәенке киң табаннары белән, очып барган кошны тотарга омтылгандай хәрәкәт ясап, һаваны сөзеп-сөзеп алырга керештеләр. Авызлар тагы да җәелә барды, тешләр ыржайды, яңак читләрендә ап-ак күбек кайный. Ә күзләрен кан баскан, алар утлы күмер кебек, кызарып янып торалар…