Идегәй. Татар халык дастаны

Кырсак – шомлы.

152

Субратай – Субра атай.

153

Өч азамат әңгәмәсен – ягъни югарыда әйтелгән Тунику, Колатай һәм Югалчы әңгәмәсен.

154

Убал – гөнаһ, язык.

155

Өнән (Онон) – хәзерге Монголия һәм СССР территорияләре буйлап ага торган елга.

156

Чалпы – масса.

157

Сын битләү – сынын, төсен алыштыру.

158

Хаслык – дошманлык.

159

Арсаю – тартынып тормау.

160

Чыкык – чыгынкы.

161

Салкык – салынкы, салпы.

162

Җанбаз – җан белән уйнаучы, осталык күрсәтүдә үз җанын хәтәргә куючы.

163

Пычым – сын, фигура.

164

Үнән – уңган, җитез.

165

Сарнау – көйләү, җырлау.

166

Башлык хан, Абыл хан, Кара хан, Ала хан – бу ханнар тарихта билгеле түгел.

167

Томавыл – Чыңгыз дастаннарында күренгәнчә, бу – Томавыл мәргән. Чыңгыз ханның бабасы дип күрсәтелә.

168

Юклаусыз – траурсыз.

169

Яучы хан, Бәянду хан, Саен хан, Бәрки хан – биредә Алтын Урда ханнары турында сүз бара.

170

Үзбәк – Үзбәк хан. 1312–1341 елларда Алтын Урда ханы булып торган. Урданың иң төзек, күтәренке һәм данлы вакыты шул хан заманында булган.

171

Тыныйбәк – Үзбәк хан улы. Бик аз гына хан булып тора һәм үтерелә.

172

Асылбәк – аның турында мәгълүматлар табылмады.

173

Ябынча – яңгырдан бөркәнчек яки ат ябуы.

174

Шайман – корал һәм кием көбәләре.

175

Җанбәк – 1342–1357 елларда Сарай ханы булып торган.

176

Бирдебәк – Җанбәк улы. Тарихчылар аның явыз һәм холыксыз булуын хәбәр итәләр. Хан булгач, ул барлык кардәш-ыруларын үтертеп бетергән. Үзе 1360 елда Кулна мырза та-рафыннан үтерелә. Сарай чуалышлары шул хан заманында башлана.

177

Ыгына керү – ышыгына керү, баш салу.

178

Туктага, Туйгуҗа – Туктамыш ханның бабасы белән атасы.

179

Санай – җәянең бер төре.

180

Солан – салават күпере.

181

Энҗү, Бәнҗү – Амудәрья белән Сырдәрьяның борынгы исемнәре.

182

Гавер – кяфер.

183

Утчагыр – туп, пушка.

184

Беткән – үскән.

185

Корык – бер башы җеп элмәкле озын таяк, ат өереннән теләгән атны тотып алу өчен муенына шул ыргытыла. Сугыш вакытында сөңге сабында да шундый корыклар булып, дошманның муенына ыргытып, ат өстеннән ега торган булганнар.

186

Текәр – текәп, кадап утыртып куяр, ягъни үзәксез, байраксыз халыкларга байрак утыртыр.

187

Савыр – арт сан, бүлтәк.

188

Җайдак – иярсез, ягъни бер атыңны иярләп менәр, икесен запаска саклык өчен янга тагып алыр.

189

Нугайлының агыр йорт – Нугай мирзадан соң Алтын Урда дәүләте үз эчендә күбрәк «Нугай йорты» дип йөртелә. Агыр йорт – хөрмәтле йорт.

190

Айдынлы булак – якты чишмә, инеш.

191

Кузы – куй бәтие.

192

Табан телү – табанны пычак белән телеп, ярага ат кылы җибәрү. Ул чорларның иң рәхимсез җәзасыннан саналган.

193

Тиген – буш, түләүсез.

194

Саркыт – эчкәннән соң кәсәдә калган эчемлек. Ханның үзе эчкән кәсәдән бер-ике йотым калдырып кемгә дә булса эчәргә бирүе аның хөрмәте дип саналган.

195

Бапсыз – әзерлексез, дирбиясез.

196

Тел алып китү – сүз алып китү, яшерен хәбәр алып китү.

197

Какшаю – чигенми каршы тору, кыю каршылау.

198

Бүз Урда – Ак Урда.

199

Кәгел – атның маңгай ялы.