Идегәй. Татар халык дастаны

Аны күргән картыңмын.

Күп батырны мин күрдем,

Күп батырны мин белдем,

Яшем йөз туксанга килгәндә,

Чыкмаган җан йөргәндә,

Миннән дәүран үткәндә,

Сезгә дәүран җиткәндә,

Утыз тешем беткәндә,

Шунча ирләр күргәндә,

Утыз ханның гомерен үткәндә,

Кобогылдай ирне мин

Бер күрмәгән картыңмын!

Кашларына карасам,

Каләмнән пәйда булгандай;

Күзләренә карасам,

Күгеннән пәйда булгандай;

Каршыннан торып карасам,

Каһәрдән пәйда булгандай;

Буйларына карасам,

Нурдан пәйда булгандай!

Шул читтәге шул угыл,

Аргы угылдан бирге угыл,

Уртадагы озын буйлы,

Ат җилкәле Кобогыл,

Комга беткән[184] коба тал,

Корык[185] сайлар Кобогыл;

Кола-алалы күп елкыңны

Куып әйдәр Кобогыл;

Әйләнмәгән күп йортка

Билге текәр[186] Кобогыл;

Боты савырлы[187] көрән ат,

Ботка тартып менәр ат:

Ике саклык турыны

Олауга җайдак[188] алыр ул;

Нугайлының агыр йорт[189],

Җәяү яткан хәйран йорт –

Ач көзәндәй бөгелеп,

Ач бүредәй чыелдап,

Ач арысландай үкереп,

Илеңә тавыш салыр ул;

Кырык көнлек чүленә

Айдынлы булак[190] салыр ул;

Иделнең ике ягы кызыл яр,

Ысбадан савыт салыр ул;

Иртеш башы Кара Тун,

Ике арасын куар ул;

Чиксез кузы[191] сансыз куй,

Күп гаскәре туйсын дип,

Суеп казан асар ул;

Батман, батман балыңны

Тартып алып эчәр ул;

Алтыннан суккан Ак Урдаң,

Көмештән суккан ак ишек,

Төшсә тимер чукмары

Ишегеңне ачар ул;

Кирәгәңне киртәр ул,

Киртеп утын итәр ул,

Кисмә-кисмә сары алтын —

Кисеп улҗа итәр ул;

Кашыклап җыйган малыңны,

Чүмечләп чәчеп бетәр ул.

Бар урдаңны алыр ул.

Тәхетеңә бау салыр ул,

Кола чәчең агартып,

Ике күзең кызартып,

Картайганда илеңнән

Сөрән салып куар ул;

Табаныңны теләр[192] ул,

Телеп кылын салыр ул;

Хур кызыдай күрекле,

Сандугачтай ирекле

Ханәкәдәй аруны,

Көнәкәдәй сылуны,

Йәникәдәй бикәчне

Ат өстенә мендереп,

Алсу йөзен сулдырып,

Тиген[193] улҗа кылыр ул.

Камчы тияр муйныңа,

Кан соргылыр куйныңа,

Такыя олы башыңны

Кисәр булгай шул угыл.

Инде мин кеше танымам,

Әгәр кеше танысам,

Котлыкыя би улы

Идегәй ул – Кобогыл!..

V. Идегәйнең Туктамыш хан табыныннан Аксак Тимергә качып киткәне

Тубра моны әйткәндә,

Хан җыены зур табын

Бер утырды, бер торды.

Туктамыштай олы хан

Бер утырды, бер торды.

Күңеленә төшкән яхшылар,

Бу ни укыясы булды дип,

Чыдый алмый җылыйдыр,

Күңленә төшмәс яманнар,

Картайганда бер алҗыган картыбыз

Мине әйтеп былчылдый дип,

Көлә биреп тыңлыйдыр.

Җантая биреп утырган

Җанбай анда моны әйтте:

– Идегәй андый ир икән,

Идел-йортта бер икән,

Башыннан башы сау булсын!

Хан сынавын иткәндә,

Дәрәҗәгә чиккәндә,

Би түрәләр, агалар,

Башыннан балны кояек,

Идегәй андый ир икән,

Берәр аяк куяек!

Анда табын шау килде.

Хан уңыннан утырып,

Хан ханәше Йәникә

Туктамышка аны әйтте:

– Идегәй Котлыкыя углы

                    булганда,

Эчеп эче биртелсен,

Башы моннан чыкмасын,

Биләр тоткан ак пычак

Би кулыннан төшмәсен!

Ирене юка сараяк,

Бер аякны баллап бир,

Бер аякны агулап бир!

Ханәш аны әйткәндә,

Хан хәйләсен иткәндә,

Тыңлап торган Тыңгысын

Аңгысынга аңдырды,

Аңдып торган Аңгысын

Ак утауны калдырды.

Бәйдә торган атларның

Өзәңге бавын кискәләп,

Идегәйнең чуар ат —

Аны юлга калдырды.

Тыштан килеп ишеккә,

Идегәйгә аны аңдырды:

– Туйга барсаң, борын бар,

Борын барсаң, урын бар,

Борын бар да борын кайт,

Атаң белер мәгънәсен!

Тимгел Чуар, Тим Чуар,

Төн катуга көн сиңа,

Кара лачын канатыннан

Әзерләргә йон сиңа;

Миңа вакыт көйләргә,

Сиңа вакыт сөйләргә,

Өстеңдәге камка тун —

Түрдә утырган биләргә.

Минем атым Аңгысын,

Барлагансың соңгысын.

Аңгысын аңдып ни әйтсә,

Аны белде Идегәй.

Елкылдаган ак пычак

Биләрнең җиң очында

Чыгып кайтып тора икән,

Аны күрде Идегәй.

Агулап салган сары бал

Җанбай тотып килгәндә,

– Хан саркытын[194] эч! – диеп,

Идегәйгә биргәндә,

Агу салган сараяк

Борынына килеп тигәндә,

– Ай, борнымны кан кылдың! – дип,

Борынын басып Идегәй,

Бусагадан атлады.

Токымы толпар яралган

Тимгел Чуар ат икән:

Өзәңгегә бер тиде,

Җирдә яткан садагын

Иелеп алып бер киде.

Тим Чуарның янбашы

Җиргә ятып бер тиде.

Әйләнеп карап күргәндә,

Идегәй инде юк иде.

Сыпра сынлы суп ерау

Ни булганын аңлады.

Тулгай биреп сарнады:

– Ай бусага, бусага,

Бусаганы бер атлап,

Басар бугай шул угыл:

Тим Чуарын атланып

Качар бугай шул угыл!

Исән-аман китсә ул,

Иделдән ары үтсә ул,

Шаһ Тимергә җитсә ул,

Шаһ Тимерне алып килеп,

Сарайны харап итәр ул!

Азамат ир Туктамыш:

– Бу ни укыясы булды? – дип,

Тугыз ирен торгызып,

Өйалдына чыкканда,

Ни булганын аңлайдыр…

– Кугын менеп атлан! – дип,

Хан боерыгын биргәндә,

Тузгып йөргән тугыз би

Тугыз атка килгәндә,

Атланыр ягын тапмады,

Баусыз ияр, бапсыз[195] ат,

Көбәсен киеп менгәндә,

Ияреннән ауган батырлар

Җир басар җир тапмады,

Әйләнеп кире атлады.

Азамат ир Туктамыш

Суп ерауга анда әйтте:

– Әле минем акбүз атым,

Акбүз, акбүз дигәнем,

Йөгәнен учлап кем барса,

Аның булыр икән лә!

Әле минем өем-сарай

Асылташтан салынган.

Киләчәк өем нигезе

Талдан булыр икән лә!

Әле минем Ханәкәдәй аруым,

Көнәкәдәй сылуым,

Йәникәдәй бикәчем

Көнендә кем көлә бакса,

Аның булыр икән лә!

Субра ерау аны әйтте:

– Ялгызы ерак китмәстер,

Иделдән ары үтмәстер,

Тугыз ирне җибәр дә,

Алдап-йолдап кашыңа ал,

Кашыңа ал да башын ал!

Исән-аман китсә ул,

Иделдән ары үтсә ул,

Шаһ Тимергә китәчәк,

Шаһ Тимерне алып килеп,

Сарайны харап итәчәк.

…Килмәс булгай микән, әй,

Килмәс бугай микән, әй!

Азамат ир Туктамыш

Гайрәтенән бузарып,

Киң Җанбайга аны әйтте:

– Кәмалның углы Киң Җанбай,

Киңәшең өлкән ир Җанбай!

Котлыкыя би улы

Идегәйне белгәндә,

Серен миннән яшердең,

Кулымнан агу биргәндә,

Борынын сугып качырдың!

Атланып җиткел артына,

Алып килгел каршыма!

Тугыз иргә аны әйтте:

– Әй тугыз ир, тугыз ир!

Җанбай белән бара күр!

Алдап-йолдап Идегәйне

Үз кашыңа ала күр!

Алдап-йолдап кашыңа ал!

Кашыңа ал да башын ал!

Тугыз ир китте зарланып,

Бер Алла дип алданып.

Алар куа килгәндә,

Идел кичеп Идегәй,

Бер тел алып китим[196] дип,

Бер байтирәк төбенә

Иярен салып түшәнде.

Идегәй анда ятканда,

Җантимернең биш улы

Аңа килеп кушылды.

Алар анда яттылар,

Ятып казан астылар,

Асып ашап яттылар.

Ул төтенне күргәндә,

Тугыз ир җитеп килгәндә,

Тугызы да туктады,

Кашына барып җитмәде,

Сөйләшергә базмады.

Идегәй анда утырып какшаеп[197],

Тугызыннан курыкмады.

Анда килеп Киң Җанбай,

Идел аша һайкарып,

Идегәйне чакырып,

Тулгай биреп аны әйтте:

– Кайт, Идегәй, кайтсана!

Ханың-ияң чакырадыр,

Борылып Идел чыксана.

Бездән борын заманда

Тунику атлы хан үтте.

Югалчыдан үстергән

Таубатыр аны куганда,

Тат торуның Колатай

Яман юлга басмады —

Тунику данын саклады,

Кайт, Идегәй, кайтсана!

Идегәй аваз кайтарды:

– Кара елан Киң Җанбай,

Акылың чонтык, тинтәк би,

Тунику олы хан иде,

Утыз йортка дан иде.

Далада үскән Тимертау

Тат торуным кузгатып,

Тунику данын юк итте.

Җитез килеп Ир Каплан

Җиз якасын бер тотты,

Җиз элмәген бер тарты…

Аваз бирде Киң Җанбай:

– Әй Идегәй, Идегәй,

Юк гөманга син чумган,

Туктамыштай олы хан —

Аңа каршы кем торган?

Яуларың аз, тотылырсың,

Чебен җанлы атаңдай

Канлы күз яшь коярсың!

Кайт, Идегәй, кайтсана!

Тат торуның Яу түбә,

Яу түбәгә баш итеп,

Туктамыштай олы хан,

Идегәй, сине куядыр,

Кайтып башчы булсана!

Олы кызы Ханәкә,

Кече кызы Көнәкә,

Икәвен бердәй бирә лә,

Кайтып кияү булсана!

Аваз бирде Идегәй:

– Акылың чонтык Киң Җанбай,

Йорт белмәгән тинтәк би,

Кыбырсынмый ары кит,

Син – битләгән соран ат!

Тат торуным Яу түбә

Миңа тиңдәш кыз табар,

Тат торуным Яу түбә

Миңа данлы йорт булыр.

Аваз бирде Киң Җанбай:

– Ай калкып акрын туадыр,

Ир егет яуда үләдер,

Яудан качкан – ир булмыйдыр,

Ил алдында көн күрмидер.

Егет булып яу башладың,

Башладың да ник ташладың?

Бөркет куган куяндаен

Идел суын кичеп качтың?

Аваз бирде Идегәй:

– Ай калкып акрын туадыр,

Ир егет яуны куадыр,

Ир булсаң, суны үткел —

Суны үтеп мине тоткыл!

Аваз бирде Киң Җанбай:

– Көчле илгә син яу ачтың,

Батыр булып алга бастың,

Батырлыгың күрсәт, мордар,

Суны үтеп нигә качтың?

Аваз бирде Идегәй:

– Таймам баскан юлымнан,

Салмам сөңге кулымнан,

Салмам калкан иңемнән,

Яу җыярмын илемнән.

Яуга тиңдәш яу җыйсам,

Идел суын кичәрмен,

Кем батыр да кем куян —

Шул чагында ил күрер.

Җакталы тунның эчендә

Җак җоннары чәчелеп,

Идел аша чакырып,

Җанбай анда тулгайдыр:

– Идегәй би, дусым, ай!

Идегәй би, дусым, ай!

Ханың-ияң чакырадыр,

Борылып Идел кичсәнә!

Кайтсана, Идегәй, кайтсана!

Каерылып атың башын тартсана!

Кайтып өең тапсана!

Иңсәсе биек Бүз Урдага[198]

Иңкәеп сәлам бирсәнә!

Ирене юка чынаяк,

Хан-ияң бал бирәдер,

Ханәшләр тоткан сараяк,

Сүрәтмәле сөт кымыз

Кулыннан коеп бирәдер,

Эчсәнә, Идегәй, эчсәнә!

Ияренең кашы алтын,

Йөгәненең башы алтын,

Колагын бездәй кадаган,

Кәгелен[199] кыздай тараган,

«Чу!» дигәндә, очкан кошны

Узып китмәгә яраган,

Йөргәндә эзен санаган,

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

Notes

1

Туктамыш (?–1406) – 1380 елдан башлап хакимлек иткән Алтын Урда ханы, Җучи хан нәселе дәвамчысы. Аксак Тимер явында (1389–1395) җиңелә, Тимер Котлыг хан тарафын-нан тар-мар ителә (1398–1399).

2

Күчә – урам.

3

Алтын Таш – Сарай шәһәрендәге хан бистәсе.

4

Суна – кыр үрдәгенең сирәк очрый торган бер төре.

5

Кош чөю – өйрәтелгән ау кошлары белән җәнлек аулау, кошны кулдан чөеп җибәрү.

6

Ул дәрья дигәне – Җаек, бу дәрья дигәне – Идел, ягъни Иделдән ары – Җаек, Җаектан ары – Сырдәрья дигән сүз.

7

Әмир Бырлас Шаһ Тимер – Аксак Тимер (Тимерләнк, Тимерлан, Тимур, 1336–1405), Ур-та Азия дәүләт эшлеклесе, полководец, 1370 елдан – әмир, чыгышы белән Бырлас ыруын-нан. Башкаласы Сәмәрканд булган дәүләт төзегән, Алтын Урданы тар-мар иткән, Иранга, Кавказ артына, Һиндстанга, Кече Азиягә һ.б. талау походлары ясаган.

8

Ак Түбә – елга һәм түбә исеме. Алтын Урда чорында Иделдән алып Сырдәрьягача булган җирләр Ак Түбә һәм Ак Урда дип йөртелгән.

9

Кур – кымыз ачыткысы, кымыз төбе.

10

Тугры – кош кундыра торган агач. Бу сүзнең «тур, тургач» рәвешендә әйтелеше дә очрый.

11

Сум яки сом – саф, катнаштырылмаган. Сум акча, сум ит кебек сүзләрдә дә очрый.

12

Чонтык – кыска, җитешмәгән. Аксаклыгыннан көлү. Аллегорик мәгънәсе – «хан булырга синең нәселең затсыз, артымнан җитәргә аягың кыска».

13

Бүз тойгын – ак карчыганың бер төре, Туктамыш ханның икенче дәрәҗәдәге ау кошы.

14

Бидаяк – карчыганың бер төре.

15

Бөтелү – язылу.

16

Күгәл – кыр үрдәгенең бер төре.

17

Котлыкыя – тарихчыларның күпчелеге күрсәтүенчә, ак мангыт ыруыннан булган. Мангыт кабиләсенең бер өлеше башлыклары Нугай мирза исемен алып, нугай дип аталып киткән.

18

Би – аксөяк, феодал.

19

Йөгенү – бер аякка тезләнеп хөрмәт күрсәтү, реверанс, баш ору.

20

Томшыгы тома – борын очы яссы, тупас, үткен түгел.

21

Шил – кайтыш.

22

Кур – кымызның ачыткы төбе.

23

Телен алмау – сүзенә илтифат итмәү.

24

Кас дошман – җан алырга йөргән дошман, халык телендә «хас дошман» рәвешендә дә әйтелә.

25

Кон – чырай.

26

Чыңгыз – Чыңгыз хан (Тимучи, 1155–1227 еллар тирәсе). Ул 1206 елдан Монгол импе-риясенең ханы булган, Азиягә һәм Көнчыгыш Европага яулап алу походлары оештырган.

27

Агыр йорт – хөрмәтле йорт.

28

Салык – салым.

29

Түрәсез калган киң йортның – Туктамыш хан тәхеткә килер алдыннан Сарай беркадәр вакыт хансыз тора.

30

Түрәсен көтү – хөкем йөртү.

31

Ырыс – бәхет.

32

Җүя – логик нәтиҗә.

33

Дәрваза – шәһәр капкасы.

34

Ямчыгыл – почта йөртүче, ям – почта.

35

Фареван – муллык, иркенчелек.

36

Икселмәс – кимемәс.

37

Индеге – хәзерге.

38

Шур татыр – тозлы җир һәм тозлы су.

39

Мангыттан азган чал татар – Туктамыш хан үзе монгол нәселеннән булганлыктан, Котлыкыя бине татар дип хурлый.

40

Пәридән булган анасы – Идегәйнең анасы җен кызы, пәри яки шүрәле булуы турында бик күп вариантта легендалар бар.

41

Чаңырак – җәйләүдәге күчмә киез өйләрнең түбә алкасы.

42

Аталык – хан балаларын тәрбия итүче. Зарыйлык белән килүчеләрнең зарын ханга җиткереп торучыларны да шулай атаганнар.

43

Пир – карт, җитәкче.

44

Дуадак – ялгыз; нәселе киселгән оясыз казны дуадак каз диләр.

45

Кол язарда – кол ялгышканда.

46

Кайт – кайтыш, йомшак, ким.

47

Салкын Таш – җәза мәйданы булган урын.

48

Чүң – зур.

49

Үрт салу – үрләтеп ут салу.

50

Идегәй – легендаларда Идегәйнең табылдык бала булуы әйтелә. Ул итектән табыла яки итек эчендә үлемнән сакланып кала һәм бу аңа Идегәй исеме бирелүгә бер сылтау итеп күрсәтелә. Идегәй үзе 1419 елда Алтын Урда сарай аристократиясенә каршы сугышта үте-релгән, тарихта билгеле бер шәхес, халыкның легендар батыры.

51

Фирасәт – үтә күрүчәнлек, үтә зирәклек.

52

Җәй – җәя.

53

Уй – чокыр, уйсу җир, уелган җир.

54

Уйпыксыз чичән – тел остасы.

55

Чүлләү – чүлдә йөреп сусау.

56

Ясак – әйберләтә салым, закон хөкемендәге мал. Бу сүзнең «корал һәм кораллану, отряд булу» мәгънәсе дә бар.

57

Түрәсен бирү – хөкем йөртү.

58

Айдала – ачык дала, такыр дала.

59

Кушак – билбау.

60

Ту (туг) – байрак, флаг.

61

Тун – гомумән, «кием» дигән сүз булган.

62

Яр салу – аваз салу.

63

Бүз бала – биредә «асыл бала» мәгънәсендә.

64

Аякта – азакта, соңында.

65

Кайтием? – Кайсылай итәем, нишләтим?

66

Бәйге тоту – ярышта җиңү.

67

Яурын – калак сөяге, арка турысы.

68

Ал кара кеш – биредә ал сүзе төсне түгел, бәлки бик яхшы, югары сыйфатлы булуны аңлата.

69

Давылбаз – кош чакыру өчен күннән ясалган барабан.

70

Болгардаен (болгар кебек) – бу урында «күн» мәгънәсендә, болгари тун.

71

Айтулы – Идегәйнең хатыны булачак кыз исеме.

72

Ару – биредә «сылу» мәгънәсендә килә.

73

Кадыйрбирде – Туктамыш хан улы, 1419 елда үтерелә.

74

Xанәш – хан хатыны, ханча.

75

Аналыклар – тәрбияче өлкән хатыннар.

76

Ту бия – колынламаган бия.

77

Чүмәк – аяклы бишекнең астына куелган кран.

78

Төбәк – бишекнең төбе.

79

Семәк – бала тотыну өчен бишеккә куелган әйбер.

80

Алкыш – яхшы теләк.

81

Норадын – Идегәйнең улы. Вариантларда Норалын, Морадым, Нургали, Нургадил формасында да очрый. Тарихи документларда Нуретдин буларак билгеле. 1419 елда үлә.

82

Кам – камканың бер төре.

83

Йөрге – биләүсә.

84

Клакай камка – алтын яки көмеш аралаштырып, бизәкләп тукылган ефәк тукыма, чатма, парча.

85

Явыр – яу ире, яугир.

86

Карачы – биләр һәм мирзалар сыйныфының иң югары кешеләре.

87

Егач – җимеш агачы.

88

Сумгыллау – көязләнү.

89

Яу микән, ил микән – «дошман микән, дус микән» мәгънәсендә.

90

Кынаб – кын, кыны.

91

Шыгавыл – ишек сакчысы.

92

Сараяк – сары аяк, сары кәсә.

93

Аңдыру – кисәтү, сиздерү, аңына төшерү.

94

Куксымый – исләнми.

95

Чулман – Кама елгасы.

96

Мәлем – мәгълүм.

97

Иңкәю – иелү.

98

Искемне бирсәм – иләмәс – ягъни иске киемне бүләк итеп бирсәм дә кадерсезгә кимәс.

99

Тулгау – тезмәләп әйтү, җырлау.

100

Якмады – йогышмады, ошамады.

101

Кашкару – чаллану.

102

Кул – гаскәрнең бер як канаты.

103

Күч – күчмәләрнең урыннан урынга күчүе.

104

Исфаһан – Иран шәһәре. Ул заманнарда Исфаһан осталары яхшы корыч коюлары белән данлы булганнар.

105

Ярашык – чабыш өчен алдан күнектереп куелган ат.

106

Хәфия – яшерен.

107

Какбак – капка, капкач.

108

Айлар – чигә чәче.

109

Бузлау – елау.

110

Кушалыклау – куш итү.

111

Утау – күчмә өй, тирмә.

112

Тимер тун – көбә, панцирь.

113

Раесы – уе.

114

Асу – билгесез, ят.

115

Кәмалның углы Киң Җанбай… – тарихи документлар буенча билгеле кеше, Туктамыш ханның вәзире.

116

Изү – күлмәкнең ал якасы.

117

Садак – ук, җәя сала торган савыт.

118

Нар – бер өркәчле дөя.

119

Улда, Вылда (Вилдан) – оҗмахта хезмәт күрсәтүче.

120

Ат тоту – исем тоту.

121

Тамагына алты хат тыгу – төрле тел белү.

122

Саба – кымыз йөртә торган зур күн савыт.

123

Чүбин аяк ат менгән – (чүбин аяк – агач аяк); бу юллар «аның җеназасы күтәрелер көн җиткән» дигәнне аңлата.

124

Субра – «гүзәл җырчы» мәгънәсендә, халык җырчысы. Дастанда җырчының исеме «Хубра» рәвешендә очрый.

125

Мөчә – әгъза.

126

Чокчыт – яңак сөяге.

127

Сыбай – атка атланган кеше.

128

Арыш – тәртә.

129

Сият – бизәк әйберләре.

130

Чапчак – кисмәк.

131

Аякчы – кәсә өләшүче. Хан мәҗлесендә хөрмәтле эш саналган.

132

Чала бурлы – ак белән кызыл катыш төс.

133

Тим Чуар – Идегәй атының исеме.

134

Бүз – китән, ак материя.

135

Бөйрәк – бөер.

136

Күңрәнә биреп – тамак кырып, көйләп.

137

Җәбә – җабага, яшь ат яки кыска колаклы ат.

138

Тибенге – тир үтмәсен өчен ат белән ияр арасына салына торган күн.

139

Канҗага – иярнең арт ягындагы күн капчык.

140

Атан – печкән дөя.

141

Мыгаю – сыгылу, хәлдән таю.

142

Кысрак – бу урында: «бия» мәгънәсендә.

143

Кукрай – кук – урай – үләнгә бай җир.

144

Суалмас – кипмәс. Ягъни суыктан үләнлек корымый торып, сөте кимемәс.

145

Уак – вак.

146

Кыдыру – бетергәнче йөрү.

147

Самур – җәнлек, кондызның бер төре.

148

Тунику – борынгы Монголиядә хакимлек иткән хан.

149

Тарун – үги ата.

150

Югалчы бала – өйсез, урам баласы.

151