Идегәй. Татар халык дастаны

Ул килгәнен карачы!

Хан сарае ак ишек

Иртә булса ачылып,

Туктамыш хан килгәндә,

Ал тәхеткә менгәндә,

Ал тәхетнең аркасы

Алтын егач[87] тутый кош

Сайрап телгә килгәндә,

Кыл якалы кырык нөгәр

Кылдай булып тартылып,

Сәлам биреп килгәндә,

Хан тәхетендә утырып,

Ул сәламне алганда,

Кырык беренче ир булып,

Ялгызына сан булып,

Идегәй килеп кергәндә,

Туктамыштай олы хан,

Үзе дә үзе сизмәстән,

Калкып та калкып торыр икән

                              урыныннан, ай.

Сынап торган Йәникә

Туктамышка моны әйтте:

– Тауда ятып тай баккан,

Кырда ятып куй баккан,

Елкычыдан би булган,

Түрәң булган Кобогыл

Өрәңгедән каты икән;

Килбәте синнән киң икән,

Коты синнән котлы икән.

Кырык беренче ир булып,

Ялгызына сан булып,

Кобогыл килеп кергәндә,

Хан башыңны кол итеп,

Калкып та калкып тордың

                    урыныңнан, ай!

Азамат ир Туктамыш

Ханәшенә үпкәләп әйтте дир:

– Ян йөрәкне яндырып

Ялганлама син, ханәш,

Сум йөрәкне сулкытып

Сумгыллама[88] син, ханәш!

Тауда ятып тай баккан,

Кырда ятып куй баккан,

Түрәм булган Кобогыл

Өрәңгедән каты булалмас!

Кыл-кыл чәчен үстергән

Кыл түбәле Кобогыл

Өрәңгедән каты булганда,

Булгандау ай булганда,

Өрәге миннән каты булалмас!

Килбәте миннән киң булмас!

Килбәте киң булганда,

Коты миндәй котлы булалмас!

Чыңгыздан булган затыма

Кол Кобогыл тиңәлмәс!

Ул килгәндә, мин тормам,

Ул килгәндә, мин торсам,

Туктамыш хан мин булмам!

Хан сарае ак ишек

Иртә булгач ачылып,

Туктамыш хан иңгәндә,

Ал тәхеткә менгәндә,

Ал тәхетнең аркасы

Алтын егач тутый кош

Сайрап телгә килгәндә,

Хан ханәше Йәникә

Хан уңыннан утырып,

Итәген аның инәләп,

Ал тәхеткә чәнечте.

Кырык беренче ир булып,

Ялгызына сан булып,

Идегәй килеп кергәндә,

Туктамыштай олы хан,

Үзе дә үзе сизмәстән,

Калкып дай калкып торганда,

Энәләп куйган итәге

Инеченнән тартылып,

Энә шартлап сынганда,

Азамат ир Туктамыш

Үз гаебен аңлады,

Күңле боздай бузарды,

Күзе курдай кызарды,

Борлыгып карар тапмады;

Урнында ятты-ятмады,

Өч көн күзен йоммады,

Өч төн йокы татмады.

Йәникә ханәш анда әйтте:

– Борлыкмагын, Туктамыш,

Боекмагын, ханиям!

Елкычыдан би булган

Кобогылның өрәге

Өрәгеңнән өстен булганда,

Аны түбән кылаек!

Коты синнән котлы булганда,

Аны да котсыз кылаек;

Кобогыл янә килгәндә,

Сусынга бал куяек,

Сусын балның эченә

Агу-зәһәр кояек.

Ул яу микән, ил микән[89] —

Аны шунда сынаек!

Яу булганда, Кобогыл

Балны эчеп эчмәстән,

Пычагын алып кынабтан

Безе белән бер болгар;

Ил булганда, Кобогыл

Балны эчеп эчмәстән,

Пычагын алып кынабтан[90]

Сабы белән бер болгар.

Аның күңелен сынаек,

Борлыкмагын, Туктамыш,

Боекмагын, хан! – диде.

Хан сарае ак ишек,

Бер ишектә Аңгысын,

Бер ишектә Тыңгысын –

Ике торган шыгавыл[91],

Туктамыш хан колы иде.

Ханның колы булганда,

Идегәйнең кулы иде.

Хансарайда ни барын

Алар аша Идегәй

Белеп торган көне иде.

Хан сарае ак ишек

Туктамыш хан иңгәндә,

Ал тәхеткә менгәндә,

Кырык беренче ир булып,

Ялгызына сан булып,

Идегәй килеп кергәндә,

Ханга сәлам биргәндә,

Ирнәве юка сараяк[92],

Сараякның эчендә

Агулап салган сары бал —

Азамат ир Туктамыш

Идегәйгә биргәндә,

Ишектәге Аңгысын

Тыңгысынга аңдырып[93],

Башын кылдай игәндә,

Идегәй аны сизгәндә,

Билендәге пычагын

Суырып алды кынабтан.

– Алмас пычак сабы алтын,

Кайрылмагай, майрылсын,

Агуы булса бу балның,

Агуын суырып алсын! – дип,

Пычагын балга батырды,

Безе белән дүрт кисте,

Бер болгады, бер эчте,

Аннан әйтте ханәшкә:

– Иләмле икән иләгең,

Куксымый[94] микән чиләгең?..

Аны әйтеп Идегәй,

Хансарайдан борылды.

Идегәй алай киткәндә,

Хан ханәше Йәникә,

Якасын ертып аһ итеп,

Ал тәхеткә егылды.

Аннан әйтте Йәникә:

– Аңлаган булсаң, ханиям,

Кобогылның кылганы —

Сине, мине хурлавы.

Пычагын алып кынабтан,

Безе белән болгавы –

Ил түгел, яу булганы.

Дүрт кисәккә бүлгәне —

«Идел, Җаек суларны,

Иртеш белән Чулманны[95],

Дүрт дәрьялы йортыңны

Дүрт бүләрмен», – дигәне;

Уртасыннан болгавы —

«Сарай белән Болгарны

Бер болгармын», – дигәне;

Иләк, чиләк дигәне —

Олы кызың Ханәкә,

Кече кызың Көнәкә —

Берәвен тиңләп иләккә,

Берәвен тиңләп чиләккә,

«Берәвен углым тиң күрсә,

Аңа да аңа сакла», —

                    дигәне, ай!

Ханәш аны әйткәндә,

Азамат ир Туктамыш

Йәникәгә аны әйтте:

– Ян йөрәкне яндырып

Ялганлама син, ханәш,

Сум йөрәкне сулкытып

Сумгыллама син, ханәш!

Яхшы ата Җантимер

Җандай күргән ир иде,

Яу да түгел – ил иде,

Аннан туган Кобогыл —

Ул да миңа яу булмас,

Дау бетереп яу кырган

Кобогыл миңа дау булмас.

Өрәге миннән каты булса да,

Кобогыл миңа үч булмас,

Синең дигән һич булмас,

Һич булмас, ай, һич булмас!

Йәникә ханәш анда әйтте:

– Яхшы атаның баласы —

Җантимердән туган Кобогыл,

Ул сиңа яу булмаса,

Ул сиңа үч булмаса,

Мин дигән һич булмаса,

Тугыз ирең чакырткыл,

Ерауларың алдыргыл,

Сынчыларың сынаткыл,

Өлкән бер туй кылдыргыл,

Ул кемлеген сынаткыл,

Анда мәлем[96] кылдыргыл,

Кобогыл дигән кем икән,

Кем икән әй, кем икән?

Туктамыштай олы хан

Аптырады, әйләнде,

Әйләнеп киңәш тапмады,

Тугыз ирен чакыртты.

Берәвен өйгә ингезеп,

Туктамыш хан анда әйтте:

– Иңсәңә суксам – иңкәймәс[97],

Искемне бирсәм – иләмәс[98],

Исәнтәй углы Ходайбирде батырым,

Син бер кереп тулгачы[99]! – дип иде,

Иңкәеп өйгә кергәчтән,

Кул кушырып торгачтан,

Тора биреп тулгады,

Әйтеп иде бер сүзне,

Аның бу сүзе якмады[100],

Күңеленә ятмады,

Аны: Өйдән чык, – диде.

– Карт бүредәй кашкарган[101],

Кап-караңгы төннәрдә

Сансыз кулны башкарган,

Көн дә сөңге сындырган,

Сөңгесенә кеше мендергән,

Ир күңелен тындырган,

Алмаган яу куймаган,

Эчсә канга туймаган,

Илгә аз да яуга күп —

Акбалтыр углы Уагым,

Монҗыр углы Чуагым,

Икәвең кереп тулгачы! – дип иде,

Икәве килеп кергәчтән,

Кул[102] кушырып торгачтан,

Тулгап-тулгап салды иде,

Болар сүзе якмады.

Күңеленә ятмады,

– Икең дә өйдән чык! – диде.

– Күчкәндә күчең[103] әйләнгән,

Исфаһан[104] кылыч бәйләнгән,

Яу карасын күргәндә,

Явар көндәй турланган,

Китәр коштай сайланган,

Ярашык[105] аттай ярсынган,

Аргымак аттай типсенгән

Аргыннарның башы идең,

Кара Куҗа батырым,

Син бер кереп тулгачы! – дип иде,

Иңкәеп өйгә кергәчтән,

Кул кушырып торгачтан,

Ул да тулгап салды иде,

Аның да сүзе якмады,

Күңеленә ятмады,

Аны: – Өйдән чык! – диде.

Туктамыштай олы хан

Аптырады, йөдәде,

Як-ягына карады:

– Бу җыенның эчендә

Кемнәр бар да кемнәр юк.

Аптыраган көнемдә

Тулгамага кешем юк!

Нугай иле – авыр йорт,

Аптырауда әйләнде,

Әйләнеп киңәш тапмады,

Һичбер адәм базалмый,

Хан кашына килә алмый,

Ханга җавап бирә алмый,

– Тәкъсирлебез падиша,

Без белмибез, – ди торды.

Туктамыштай олы хан

Тугача бине чакырды:

– Караңгыда юл тапкан,

Хәфия[106] җирдә сүз тапкан,

Яурының киң какбактай[107],

Айларың[108] өлкән тукмактай,

Кулында сазы уйнаган,

Телендә сүзе уйнаган,

Аңраучым да минем маңраучым,

Яхшы көндә җырлаучым,

Яман көндә бузлаучым[109],

Туктар улы Тугача,

Син тулгачы! – дип иде,

Иңкәеп өйгә кергәчтән,

Кул кушырып торгачтан,

Тулгай биреп аны әйтте:

– Әй ханиям, ханиям!

Син дә белмәс эш икән,

Мин дә белмәс эш икән;

Тугыз батыр агасы

Кыпчак биең бар булыр,

Белсә белер Кыпчак би,

Миннән килмәс эш икән.

Туктамыштай олы хан

Кыпчак бине өндәде:

– Куш-куш пычак асынган,

Кушалыклап[110] утау[111] тектергән,

Карагай буе ат менгән,

Мең чүкечле тимер тун[112]

Билен бишкә тарттырган,

Күгән салып каптырган,

Сиксән сөям сөңгене

Селтәмәстән кулга алган.

– Идел-йорт, Идел-йорт,

Идел эче имин йорт!

Адәм телен алмаган,

Үз раесы[113] булмаса,

Асу[114] җиргә бармаган,

Мөйтәннән туган Кыпчак би,

Син бер кереп тулгачы! – дип иде,

Мөйтәннән туган Кыпчак би

Иңкәеп өйгә кергәчтән,

Кул кушырып, тез бөгеп,

Тез астына бүрек салып,

Уң кулына бал алып,

Тулгамага килеп иде,

Кәмалның углы Киң Җанбай[115],

Кыпчакдаен батырны

Кире тартып ым итеп,

Изү[116] кагып утыртты.

Туктамыштай олы хан

Киң Җанбайга анда әйтте:

– Садагын[117] кырык нарга[118]

                    тарттырган,

Салтанатын Улда белән

Вылдадан[119] арттырган,

Хан алдында ат тоткан[120],

Тамагына алты хат тыккан[121] —

Кәмалның углы Киң Җанбай,

Киңәшең артык би Җанбай.

Киңәшемнең соны син,

Киң сабамның[122] куры син,

Кыпчакдаен иремне

Кире тартып утырттың,

Кобогылның асылын

Син тулгачы, – дип иде,

Анда әйтте Киң Җанбай:

– Әй ханиям, ханиям!

Син дә белмәс эш икән,

Мин дә белмәс эш икән,

Нугай иле тапмастай

Бу бер авыр төш икән.

Алты суның буенда

Камадай башы кашкарган,

Кондыздай төсе саргайган,

Азаулар теше бушаган,

Чүбин аяк ат менгән[123],

Яшьлегендә ир булган,

Судай булат бәйләгән,

Арыслан, каплан аулаган,

Җитмеш җиде ил гизгән,

Йөз туксан биш яшәгән,

Сосар бүрекле, суп тунлы,

Субра[124] дигән ерау бар,

Кобогылның асылын

Ул белмәсә, кем белер? —

Аны әйтеп Киң Җанбай,

Тәгъзим итеп туктады.

Кәмалның углы Киң Җанбай,

Ханга моны дигәндә,

– Ерау хәзер булсын! – дип,

Хан боерыгын биргәндә,

Хан чабары Байморат

Сыйпап соры бүрек киеп,

Билен тартып бер буды,

Кыл койрыгын чарт төеп,

Чапкын атка бер менде,

Юрта чаба бер җилде,

Алты суның буена

Алты көндә бер җитте.

Сыпыра сынлы ерауга

Хан боерыгын белдерде.

Алты суның буенда

Йөз туксан биш яшәгән

Азаулары какшаган,

Мөчәләре[125] йомшаган,

Чокчытлары[126] бушаган,

Төшәр дә торган яңагын

Ак ефәк тартып бәйләгән

Сыпыра сынлы суп ерау –

Атка менәр хәле юк,

Ерауны алып килә алмый,

Кире кайтты Байморат.

Кәмалның улы Киң Җанбай,

Киңәше өлкән ир Җанбай

Туктамышка аны әйтте:

– Әй ханиям, ханиям!

Сыпыра сынлы суп ерау

Сыбай[127] менеп килмәстер,

Менсә дә килә белмәстер;

Алтынлы көймә җиктергел,

Арышка сият тактыргыл,

Арбага гөлләр түктергел,

Алты кара ат җиктергел,

Күп түшәкләр түшәткел,

Мамык ястыклар ясаткыл,

Ике яхшы нөгәрең утырткыл,

Килмәс булгаймы икән, әй,

Килмәс булгаймы икән, әй?!

Туктамыш хан боерды,

Алты кара ат тоттырды,

Алтын көймәсенә җиктерде,

Арышка[128] сият[129] тактырды,

Арбага гөлләр түктерде,

Күп түшәкләр түшәтте,

Мамык ястыклар ясатты,

Ике нөгәрен утыртты,

Суп ерауга җилдертте.

Анда барып җиткәндә

Әйтеп иңде бер нөгәр:

– Суп аяклы, суп бүрекле

Сыпра сынлы суп ерау,

Тимердән азу тешең төшкән,

Йөз туксан биш яшең җиткән,

Күпне белгән, күпне күргән,

Кадерләүгә ия карт,

Безне сиңа хан җибәрде,

Кадерләүгә ия карт!

Ханым түрәм Туктамыш

Өенә сине чакырды.

Кунак булсаң ни булган?

Ханым белмәгән эштән

Хәбәр бирсәң ни булган?

Анда Субра ерауны

Биленә пута будырып,

Яңакларын бәйләтеп,

Азауларын чиратылган

Чи ефәк белән чорматып,

Алтынлы көймәгә менгезеп,

Култыгына җизле таяк сөятеп,

Кулына алмас кундырып,

Күзенә сөнбел сөрттереп,

Үтрек – ялган димәскә

Иман шәһадәтен искәртеп,

Ханга алып киттеләр.

IV. Туктамыш ханның Субраны җырлатып, Идегәйне сынаганы

Сыпра сынлы суп ерау,

Алып бер җитеп килгәчтән,

Иңкәеп өйгә кергәчтән,

Туктамыштай олы хан

Ике утырды, бер торды,

Эчке баштан юл бирде.

Анда өлкән туй ясап,

Күк түбәдәй түбәгә

Ак чатырлар кордырып,

Түрә-картын җыйдырып,

Хан-хәзрәт ала күзен

Як-ягына каратты.

Ирдән ирен җыйдырды,

Бидән биен җыйдырды.

Кобогылны сыныем дип,

Дәрәҗәгә чигием дип,

Анда хәбәр кылдырды.

Чапчагы[130] белән сары бал,

Аны да кулдан күтәртеп,

Ак утауга китертеп,

Идегәйне аякчыга[131] куйдырды.

Сары баллар салдырып,

Субрадаен ерауга

Өч тустаган бал бирде,

Балны җитеп алгачтан,

Алып бер аны салгачтан,

Чала бурлы[132] булгачтан,

Субра ерау анда әйтте:

– Тим-тим Чуар, Тим Чуар[133],

Чабылган аттан тир чыгар.

Ак мамыктан бүз[134] чыгар;

Акыллы ирдән сүз чыгар;

Йөз туксан биш яшәгән,

Җаны-сөяге какшаган,

Азауларын тездереп,

Ак ефәк белән бәйләгән

Бер алҗыган картыңмын! —

Миндәй ирдән ни чыгар?

Ни чыгар, ай ни чыгар!

Әйтер идем, телем килмәс,

Әйтмәс идем, күңел тынмас;

Коры үләндә дым булмас,

Коры сөяктә май булмас,

Акыл кайткан картларда

Хан тыңлардай сүз булмас,

Хан тотса да, халык тотмас,

Халык тотса да, хан тотмас;

Халык белән хан бозылышса,

Арадан үтәр юл булмас.

Янәдән әйтеп ни әйтим:

Ни бер җайман авыз карт икән дирләр, әй!

Ни белсә, шуны әйтә икән дирләр, әй!

Тәстә-тәстә бал бирче!

Сирпелдерми алып килче!

Бал бөйрәккә[135] төшкәндә,

Бал белән бөйрәк пешкәндә,

Күңрәнә биреп[136] әйтием:

Менмәгә бирсәң җәбә[137] бир —

Тибенгедән[138] тир чыкмас;

Чөймәгә бирсәң карчыга бир —

Канҗагаңны[139] буш итмәс;

Кимәгә бирсәң кара бир —

Эче тузмый тышы уңмас;

Сөймәгә бирсәң сылу бир —

Ак сарайга сөйкәнеп

Елый калса кем алмас?

Җикмәгә бирсәң атан[140] бир —

Арышы сынмый мыгаймас[141];

Саумага бирсәң кысрак[142] бир —

Кукрайга[143] тигән суыкка тими суалмас[144].

Ерау балны эчкәндә,

Бал йөрәккә төшкәндә,

Туктамышка янә әйтте:

– Иделдә булды илле хан,

Җаекта булды ялгыз хан,

Ире ханның уагы,

Уак[145] ханның иресе —

Карт бабаң да хан иде,

Алымы синнән аз иде,

Биреме синнән күп иде,

Тулга да тулга дисез,

Җырла да җырла дисез,

Ни җырлаек сезләргә?

Ни бирерсез безләргә?

Туктамыш хан анда әйтте:

– Ал кара кеш тун бирим мин сиңа,

Сайлап алып кияр булсаң, ераучым,

Кыңгыраулы күк карчыга бирием,

Күл кыдырып[146] чөяр булсаң, ераучым!

Алпан да тилпән йөгертеп,

Адымын җиргә куыртып,

Аргымак ат бирием,

Камчы тартмый менәр булсаң, ераучым.

Ханәкәдән артык ару бар,

Көнәкәдән артык сылу бар,

Аны да алып бирием,

Уң җиреңә ултыртып,

Аркасыннан сөяр булсаң, ераучым!

Аякчым булып утырган

Анау да торган Кобогыл,

Аның да нинди ир икәнен

Әйтеп тә бирер булсаң, ераучым!

Азамат ир Туктамыш

Субрадаен ерауның

Иңсәсенә кара самур[147] тун бирде,

Үз кулыннан бер сараяк бал бирде.

Сыпра сынлы суп ерау

Сараякны алгачтан,

Аны авызына алмастан,

Идегәй белән Җанбайны

Кашына ымлап алдырып,

Киң Җанбайның йөзенә

Сорау биреп аны әйтте:

– Бездән борын заманда

Тунику[148] атлы хан үтте,

Яу булганга яу булды,

Ил булганга ил булды.

Олы ханның уагы,

Уак ханның олысы

Туникуга баш иде.

Тунику күктән ашканда,

Кытай йортын басканда,

Аның олы вәзире –

Тат торуны Колатай,

Даладан табып бер бала,

Тарун[149] булып үстерде.

Югалчы бала[150] ир булды,

Озак үтми яу булды;

Тат торунын кузгатып,

Туникуны каулады.

Туникуның тәхетенә

Колатайны хан итте.

Хан булган соң Колатай,

Югалчы үскән баланың

Кырсак[151] башын чаптырып,

Туникуны кайтарды.

Сорау бирәм, олы би,

Кайсы дөрес эшләде?

Кәмалның углы Киң Җанбай

Җавап биреп аны әйтте:

– Ак калада уйга бай

Йорт агасы Субратай[152],

Йөз туксан биш яшәдең,

Күпне күреп байкадың,

Күпне белеп сөйләдең,

Синнән кала мин байгыш,

Әйтеп-әйтеп ни әйтим?

Азамат ир Колатай

Яман юлга басмады,

Хан булган соң сарайда

Югалчыны үтереп,

Тунику данын саклады.

Сыпра сынлы Субра

Идегәйгә карап анда әйтте:

– Яу түбәгә баш егет,

Яшең утызга җитмәен

Тугыз йортка дан булдың;

Азамат ир Кобогыл!

Төпчек атаң белмимен,

Өч азамат әңгәмәсен[153]

Байкап күрсәң ни булгай?

Анда әйтте Идегәй:

– Ак калада уйга бай,

Йорт агасы Субратай.

Йөз туксан биш яшәдең,

Азау тешең ашадың,

Күпне күреп байкадың;

Югалчы үскән батырның

Аты иде Тимертау,

Аның атын әйтмәдең,

Йорттан аны яшердең,

Убалын[154] кая куярсың?

Өнәндә[155] булды сигез хан,

Олы ханның уагы,

Уак ханның олысы

Туникуга баш иде,

Тунику күккә ашкан соң,

Кытай йортын баскан соң

Үзен күккә ашырган

Йортына кыңгыр карады,

Йорты фәрван булмады;

Көчлесе кол биләде,

Көчсезе зар иңрәде,

Күккә ашкан Тунику

Йортына күзен салмады;

Югалчы үскән Тимертау

Йортның зарын аңлады:

Юл тапмаен адашкан

Чалпы йортка юл булды.

Чалпы[156] йортны кузгатып,

Туникуны каулады,

Йортка күзен салмаган

Туникуны каулаучы

Тимертау дөрес эшләде;

Йортның уен байкамый,

Тимертау сүзен тыңламый,

Сын битләгән[157] сорандай

Мылҗырап йөргән Колатай,

Тимертау башын чаптырып,

Убал ялгыш эшләде,

Минем белгәнем шул, – диде.

Җавап сүзен алгачтан,

Сынап бер карап торгачтан,

Өлкән ерау Субра

Идегәйне җүпләп анда әйтте:

– Яшь җелектә май була,

Акылы уйга бай була:

Җелегеңә май тулган,

Акылың уйга бай булган.

Аны әйтеп Субра,

Сары балны күтәреп,

Идегәй белән Җанбайга

Тулгай биреп янә әйтте:

– И сары бал, сары бал,

Сары балны кем эчәр?

Икең бергә килгәндә,

Кайсыгыз батыр ир булса,

Алып та алып шул эчәр!

Субра алай дигәндә,

Җанбай уйга килгәндә,

Идегәй алып аны эчте.

Субра ерау анда әйтте:

– Афәрин, батыр икәнсең!

Ханга дуслык иткәндә,

Дуслыгың ничек итәрсең?

Ханга хаслык иткәндә,

Хаслыгың[158] ничек итәрсең?

Идегәй торып анда әйтте:

– Ханга дуслык иткәндә,

Чыгып кала бозармын,

Казнадан казна китереп,

Ханның күңелен табармын.

Ханга хаслык иткәндә,

Арсаеп[159] атка менәрмен,

Карчыга булып очармын,

Ханны куып басармын,

Балын канҗагама асармын;

Бүленгән куйдай итәрмен,

Бүректәй киеп китәрмен,

Казнасын алып илгә,

Ханлыкны лаек бигә бирермен,

Мин дигәнне кылырмын,

Дигәнемне кылмасам,

Атамның хәрәм углы булыем!

Сыпра сынлы суп ерау

Идегәй белән Җанбайны

Икесен бер сынап күргәчтән,

Туктамышка аны әйтте:

– Әй ханиям, ханиям,

Әйт дисең дә куймыйсың,

Әйтмәгә авызым бармыйдыр.

Бармаса да әйтием:

Кара лачын, Бүз тойгын —

Икесе ике ояның кошы икән,

Остазларыңа тоттырып,

Икәүне бер тургачка кундырдың.

Кашында торган ике ир:

Берәве аның олы угыл,

Маңлае чыкык[160], гүзәл булыр,

Батыр булыр шул угыл;

Җантая биреп утырган,

Җанбай аты аталган.

Ирне салкык[161] күренә —

Җанбаз[162] булыр шул угыл,

Кәмалның углы Киң Җанбай,

Сүзгә чичән ир Җанбай

Киңәш бирер картларга,

Яуга чыгар атларга,

Бездән дәүран үткәндә,

Сезгә дәүран җиткәндә,

Та кем калды ханнарга!..

Аргы угыл да бирге угыл,

Шул читтәге шул угыл —

Кош борынлы Кобогыл,

Бүре пычым[163] шул угыл,

Балтыры җуан, кулы үнән[164],

Җай татарга охшый шул угыл;

Ирене юка күренә —

Чичән икән Кобогыл,

Яурыны яссы, муйны озын,

Җәй тартмага кулы озын —

Мәргән икән Кобогыл;

Бармагы җиздәй маешкан —

Чибәр икән Кобогыл;

Чәче айдай балкыган —

Асыл икән Кобогыл;

Бите нурдай түгелгән —

Түрә булыр Кобогыл…

Туктамыштай олы хан

Сараенда ятып төш күрде.

Уянып уйлар бакканда,

Юранып юрау тапмады.

Сыпра сынлы суп ерау

Тора биреп тулгайдыр,

Тулгай биреп сарныйдыр[165]!

Сарныйдыр да җырлыйдыр.

Бал бөйрәккә төшкәндә,

Бал белән йөрәк пешкәндә,

Субра аны җырлайдыр:

– Мин картыңмын, картыңмын,

Күпне күргән картыңмын.

Ни күрмәгән картыңмын?

Башлык та башлык Башлык хан —

Аны күргән картыңмын;

Аннан соңгы Абыл хан —

Аны күргән картыңмын;

Аннан соңгы Кара хан —

Аны күргән картыңмын;

Аннан соңгы Ала хан[166] —

Аны күргән картыңмын;

Олы бабаң Томавыл[167] —

Аны да күргән картыңмын;

Унике тотам ук тарткан.

Тартканында өзә аткан

Аннары соңгы ир – Чыңгыз —

Мин аны күргән картыңмын!

Юклаусыз[168] үткән Яучы хан —

Аны күргән картыңмын;

Бәянду хан, Саен хан —

Аны күргән картыңмын;

Саен ханнар киткәндә,

Аннан калган картыңмын;

Тартып булат бәйләгән

Бура солтан Бәрки хан[169] —

Аннан калган картыңмын;

Өзәңгесе өзмә алтын,

Бер өзмәсе мең алтын,

Үзбәк[170] дигән хан үткән —

Аны күргән картыңмын;

Тибенгесе тезмә алтын,

Тыныйбәк[171] дигән хан үткән –

Аны да күргән картыңмын;

Аргымак бавы сум алтын

Асылбәк[172] дигән хан үткән –

Аны мин күргән картыңмын;

Ябынчасы[173] җәймә алтын,

Баш шайманы[174] чын алтын,

Манарасы кырык колач

Җанбәк[175] дигән хан үткән —

Аны мин күргән картыңмын;

Бирдебәк[176] тә хан булган,

Биреме синнән күп булган —

Аны күргән картыңмын;

Олы ханнан тугыз хан,

Кече ханнан утыз хан,

Ыгына[177] кергән картыңмын.

Карт бабагыз Туктага,

Аның углы Туйгуҗа[178] —

Аны күргән картыңмын.

Әй Туктамыш, Туктамыш,

Тик төнә көн син үзең

Яланаяк, яланбаш

Йөреп торган бала идең,

Бүген син дә хан булдың —

Сине дә күрә торамын.

Үтерә икәнең беләмен,

Үтерсәң җуяр нием бар?

Ахирәт өйгә барырмын,

Янә өйгә керермен…

Әҗәл туры килмәсә,

Азраел корык салмаса,

Әле дә булса, Туктамыш,

Синнән калыр картыңмын!

Янә торып янә әйтсәм:

Өнәндә үтте ун батыр,

Ун батырдан иң батыр

Санае[179] күк соландай[180],

Тартып атса санаен

Күктә йолдыз югалткан,

Күк батыр дип аталган —

Аны күргән картыңмын.

Энҗү белән Бәнҗүдә[181]

Борын үтте биш батыр

Биш батырдан иң батыр —

Гөрзисе иде биш батман,

Кылычы иде йөз тотам,

Сукса тауны җимерде,

Чапса яуны юк итте,

Таубатыр дип дан алды —

Аны күргән картыңмын.

Җаек белән Иделдә

Борын үтте дүрт батыр;

Дүрт батырдан иң батыр,

Кулындагы калканы

Аның иде өч батман,

Иңендәге тимер көбә

Аның иде дүрт батман.

Гавер[182] аткан утчагыр

Күкрәгенә батмаган,

«Утчагыр[183] алмас» батыр дип,

Даны йортка таралган —