Полная версия
Адвокатпен сұхбат
ЖАМАН АДАМ МЕН ЖАҚСЫ ЕРЕЖЕ
ДАНИЯЛ – Сіз атап өткен дауласу процесі Англосаксон елдерінде бірінші неден басталады?
ТАЙЫР – Ол жерде қылмыстық процес қамауға алудан басталады…
ДАНИЯЛ – Біздегідей екі айға ма?
ТАЙЫР – Жоқ, олардың қамауға алуын біздегі тұтқындаумен салы- стыруға болады.
ДАНИЯЛ – Иә-иә! Бұны талай рет кинофильмдерден көрдім ғой. Онда олар – Сіз мынандай күдікпен тұтқындалдыңыз, үндемеуге, «мынаған-анаған» құқығыңыз бар, соның ішінде қорғаушыға, – деп жа- тады емес пе…
ТАЙЫР – Иә, дәл Сіз келтіргендей емес, бірақ ұқсас. Бұл «Миранда ережесі» деп аталады. Айтпақшы, заң өкілдері тұтқындау кезінде айтуға тиісті сөздер Американың барлық штаттарында бірдей емес. Бірақ көбі- несе бұл келесідей айтылады: «Сіздің үндемеуге құқыңыз бар. Айтқан- дарыңыздың бәрі сотта сізге қарсы пайдаланылуы мүмкін, әрі пайдала- нылады. Адвокатыңыз тергеуге қатыса алады. Егер адвокаттың қызмет ақысын төлей алмасаңыз, оны мемлекет ұсынады. Қандай құқықтарыңыз бар екені сізге түсінікті ме?». Яғни, тұтқындалған адам сіздің айтқа- ныңызды жақсы, әрі нақты түсінгеніне көз жеткізу керек.
ДАНИЯЛ – Неліктен бұл тұжырым Миранда ережесі деп аталады?
ТАЙЫР – Оларда, яғни АҚШ-та Миранда есімді қатыгез қылмы- скер болған, айтпақшы, жауап алу алдында оны құқықтары туралы ешкім ескертпеген. Ол өзінің кінәсін мойындап, сотталды, бірақ оның
қорғаушысы Аризона Жоғарғы Сотына, содан кейін АҚШ Жоғарғы Со- тына шағымданды. Сөйтіп, іс қайта қаралуға жіберілді.
ДАНИЯЛ – Сонда, Сіз айтқандай, қатігез қылмыскерді босатты ма? «Дәлелдер патшайымы» көмектеспеді ме?
ТАЙЫР – Жоқ, іс сол жерде қайта қаралды, және оның мойында- уымен қоса басқа да айғақгар болғандықтан, жазадан жалтара алмады.
ДАНИЯЛ – Сонда, қандай айырмашылық бар?
ТАЙЫР – Үлкен айырмашылық бар! Миранда ережесінің арқасында көптеген жазықсыз адамдар полицияның қысымынан құтылып, занды құқықтарын біліп, тәжірибелі мамандардың көмегімен оларды қорғай алды.
'Сіддщ ү-ндеме^ге ҚұҚы-ңыз Sap. .АйтКа-ндарьіныдды-ң Sepi comma сідге kapct>i кхайдала-ныл^ы мүмкі+о әрі наіАдала+іЫАады. ;Адвокатьщьіз терге^ге <атыса алады. £гер адёо]<,атупьщ Қызмет аҚысьж төлеіА алтасапыз^ оны мемлекет ұсынады. Қа-ндай кұҚыКтары+іыд і Sap ekeni c\^ae.
түсі-нікті ме?*
ДАНИЯЛ – Жаман емес… Неге осы ережені барлық жерге енгізбеске?
ТАЙЫР – Ия, әрине, тіпті ертең-ақ Миранда ережелерін және басқа да теориялық тұрғыдан пайдалы формаларды енгізе аламыз, бірақ, сол ержелер шыныменде сақтала ма, әлде керісінше, жаңа теріс әрекеттерге себеп бола ма деген сұрақ туындайды?
ДАНИЯЛ – Яғни, Миранда ережесі біздің «айтылмаған» ойын ере- желеріне қайшы келер ме еді?
ТАЙЫР – Тек оларға ғана емес, сонымен қатар ұлттық заңнамамы- здың ережелеріне.
ДАНИЯЛ – Әр түрлі елдердегі қылмыстық процестің «ойын ереже- лері» бір-бірінен қаншалықты ерекшеленеді?
ТАЙЫР – Үлкен айырмашылық бар. Негізінде, мұны ұлттық кодпен салыстыруға болады. Сіз айтқандай, «ойын ережелері» жоқ жерден пай- да болған жоқ қой. Олар біздің менталитетіміздің ерекшеліктерімен бай- ланысты, ал менталитетіміз ғасырлар бойғы тарихи дамуымыздың нәти- жесінде қалыптасты емес пе. Сондықтан да, қандай да бір формаларды ұлттық заңамаға енгізу үшін бәрін мұқият, абайлап, байыппен жүзеге асыру керек. Кезінде, Горбачевтің басшылығымен бәрін бірден жаңар- тып, социализм жүйесін енгізгілері келді, ал, нәтижесінде не шықты?
ДАНИЯЛ – Елдің құлдырауы және капиталистік қарақшылықтың ақсиюы… Ал, көрші елдерде де дәл осындай мәселелер бар ма?
ТАЙЫР – Сіз қазір, посткеңестік мемлекеттер жайлы айтып отыр- сыз ба?
ДАНИЯЛ – Иә. Ресей Федерациясын немесе Қырғызстанды алып қарасақ, ұқсастықтары көп сияқты.
ТАЙЫР – Келісемін. Бірақ, соған қарамастан көптеген айы- рмашылықтары бар, мысалы, Қырғызстанмен. Біз, қазақстандық заңгерлер, өзіміздің қазақстандық біліктілігімізбен ол елде жұмыс істей алмаймыз, өйткені Қазақстандағы қылмыстық процестің өзіндік ерек- шеліктері бар, ал Қырғызстанда олар өзгеше. Заңгер де – кез келген басқа адам сияқты қолөнерші…
ДАНИЯЛ – «Қолөнерші» сөзін кейбіреулер ренішті сөз деп санайды.
ТАЙЫР – Бекер олай ойлайды. Қолөнерші – бұл өз ісінің қыр-сырын жақсы білетін адам, яғни кәсіпқой. Ал кәсіби шеберліктің қыр-сырын ұзақ және мұқият үйрену керек. Біз қазақстандық заңнамаға сәйкес жұ- мыс істеуге машықтанғанбыз, сондықтан, бізге басқа елде жұмыс істеу қиынға соғады, кейбір кішігірім өзгешеліктерін жіберіп алуымыз мүм- кін, нәтижесінде клиентіміз жеңіліс табады.
ДАНИЯЛ – Ал, Ресей Федерациясының аумағында біздің лицензи- ялар жарамды ма?
ТАЙЫР – Жоқ, олардың лицензиясы бізде мойындалмаған сияқты.
ДАНИЯЛ – Бәлкім, бұл біздің қазақстандық заңгерлерді, шетелдік- термен артық бәсекелестіктен босататын шығар? Мысалы, көптеген бай адамдар Мәскеу эстрада жұлдыздарын тойға шақырған сияқты, әр түрлі танымал мәскеулік заңгерлерді шақыратын еді ғой.
ТАЙЫР – Айтпақшы, олар қызмет көрсету сапасында әрдайым жеңіске жете бермейді. Менің ойымша, заңгерлік көмек көрсету кезін- де де солай болар еді. Ал, бәсекелестік туралы айта кетер болсақ, біздің «нарық» ресейлік нарыққа қарағанда жақсы қорғалған. Егер қаласа, қазақстандық заңгер Ресейде мойындалған жоғары заң білімі туралы диплом алып, Ресейде де іс жүргізе алады.
ДАНИЯЛ – Ал, бізде олай жасауға болмай ма?
ТАЙЫР – Бізде тиісті емтихандарға жіберілу үшін Қазақстан Респу- бликасының азаматы болуыңыз керек деген талап бар.
ТАРТЫС ЖАЛҒАСУДА!
ДАНИЯЛ – Жарайды, қылмыстық процестің тартыс түріне қайта оралайық. Адамды тұтқындады, оған Миранда ережесін оқыды – әрі қарай не болады?
ТАЙЫР – Егер тұтқындалған адам бәрін бірден мойындаса, онда бұлтартпау шарасы анықталады. Ал, егер ол мойындамаса, әрі қылмыс күрделі болса, онда кінәнің дәрежесі бірден анықталмайды және жалпы, кінәнің болған-болмағандығына байланысты «Үлкен қазылар алқасы» тағайындалады.
ДАНИЯЛ – Неліктен «Үлкен»?
ТАЙЫР – Себебі оның құрамында әдеттегіден көбірек қазылар алқа- сы болады. АҚШ штаттарының көпшілігінде олардың саны 23 адамға дейін барады.
ДАНИЯЛ – Олар кәсіби заңгерлер ме?
ТАЙЫР – Жоқ, қарапайым азаматтар. Оларды іріктеудің ерекше тәртібі бар, қазір оған терең үңілмей-ақ қояйын, бірақ ең маңызды кри- терийі – бұл олардың іске деген көзқарасына әсер ететін факторлардың, яғни қамауға алынған адаммен байланысы, жеке сезімдері, оған деген нәсілдік, діни немесе жыныстық сияқты алалаушылықтарының болмауы.
ДАНИЯЛ – Ал, қазылар алқасын шақырудың мақсаты қандай?
ТАЙЫР – Ол бұл істі қарауға негіз бар ма, жоқ па дегенді шешеді? Дәлелдер жеткілікті ме, әлде жетікіліксіз бе? Прокурор оларға іс жүзінде бұл адамның осы қылмысты жасағанын, істі қарауға және оған салық төлеушілердің қаражатын жұмсауға негіз бар екенін дәлелдеуі керек. Барлығы дауыс береді, және олардың шешімдерінің негізінде не процесс басталады, не адам босатылады. Қазылар алқасының шешіміне кем де- генде 12 адам дауыс беруі керек.
ДАНИЯЛ – Иә! Сондықтан да «Үлкен қазылар алқасының» құра- мында 23 адам!
ТАЙЫР – Иә, абсолютті көпшілік болуы керек.
ДАНИЯЛ – Ал, егер процесті бастауға негіз бар деп шешім қабыл- даса, онда күдікті түрмеге жіберіледі ме?
ТАЙЫР – Жоқ, бізде осы күнге дейін бұлтартпау шарасы жиі таңда- лады. Ал, англосаксон елдерінде өте аз пайызы түрмеде қалады. Көбіне олар кепілдікпен босатылады немесе төреші айыпталушыға: «Сыпай- ылық танытып, сот процесіне осындай уақытта келіңіз!» – дейді. Ешқан- дай мәселе туындамайды, әлі қылмысқа кінәлі деп табылмағандықтан қамауға алудың қажеті жоқ. Оны асырауға және қорғауға мемлекет ақ- шасын жұмсаудың, және оны отбасын асырау мүмкіндігінен айырудың да қажеті жоқ.
ДАНИЯЛ – Ал, егер кінәлі болып, сотқа дейін қашып кетсе ше?
ТАЙЫР – Әрине, ондай жағдайлар да болып тұрады. Қашуды сирету немесе оны болдырмау үшін полиция және басқа да қызметтер қолда- нылады. Оның үстіне, кепіл де әдетте қандай да бір кепілдік ретінде қызмет етеді. Ал, егер ол бірден қашып кетеді деген қорқыныш болса, онда, әрине, оларды бостандықтарынан айырады.
ДАНИЯЛ – Ал, одан кейін процес басталады…
ТАЙЫР – Ондағы ең маңыздысы – тартыс. Қорғау тарапы мен айып- тау тарапы әділқазылар алдында бір-бірімен тартысқа түседі.
ДАНИЯЛ – Кінә туралы шешімді сот емес, алқабилер шешеді ме?
ТАЙЫР – Сіз ең маңыздысын түсіндіңіз. Алқабилер бір-бірімен жа- бық есік жағдайында кеңеседі, біздегідей судья ол жаққа кірмейді. Сөй- тіп, олар сотталушының кінәлі немесе кінәсіз екендігі туралы шешімді шығарады. Егер олардың үкімі «кінәсіз» болса, онда судья тек тиісті үкімді шығарады.
ДАНИЯЛ – Ал, егер олар сотталушының кінәлі екендігі туралы шешім қабылдаса ше?
ТАЙЫР – Онда, сол кезде судья нақты жазаны тағайындайды. Яғни, қазылар алқасы мен судьяның қызметі әртүрлі. Алқабилер бұл фак- тінің өзі болған-болмағанын талқылап, шешім қабылдайды. Судья заң мәселесін қарастырады, яғни заң бойынша осы факттен не шығатынын анықтайды?
ДАНИЯЛ – Қарапайым тілмен айтқанда, ресми түрде қылмыскер деп танылған адамды қанша жыл немесе қанша айға қамау керектігін бе?
ТАЙЫР – Міндетті түрде қамауға алу емес. Ол басқа жаза тағай- ындай алады – қоғамдық жұмыстар немесе түрме мерзімінен жеңілірек басқа нәрсе. Бірақ судьяның ең маңызды мәселені, яғни «кінәлі-жа- зықсыз» дегенді шешкен кездегі пікірі, ештеңені білдірмейді. Ол тек қазылар алқасының заңды рәсімдерге сәйкес жұмыс істейтіндігіне көз жеткізуі керек.
ТУЫП-ӨСКЕН ӨЛКЕДЕ
ДАНИЯЛ – Ал, бізде, Қазақстанда ше?
ТАЙЫР – Біздің Қылмыстық іс жүргізу кодексі аралас түрге жа- тады. Неліктен аралас дейтін шығарсыз? Себебі бізде қылмыстық про- цестің екі кезеңі бар – сотқа дейінгі тергеу және сот талқылауы. Бірінші саты – сотқа дейінгі қарау – инквизициялық элементтерге ие…
ДАНИЯЛ – Ал, керек болса!
ТАЙЫР – Негізінде, бір-бірімізге айтқан барлық сұмдықтардан кейін де бұл сөзден қорқудың керегі жоқ. Бұл заң ғылымында қолданылатын термин ғана. Қазіргі кезде бұл азаптап жауап алу немесе мыстандар- ды аулау дегенді білдірмейді, бұл тек күдіктінің өзін-өзі қорғау қабілеті шектеулі болатын жағдай.
ДАНИЯЛ – Ал, бұл да жаман ба?
ТАЙЫР – Өзіңіз ойлап көріңіз – мен қорғаушымын және клиентім екеуміз сотқа дейінгі тергеу барысындағы қылмыстық істің барлық мате- риалдарымен таныса алмаймыз. Адамды жауап алуға апара жатыр, алай- да тергеушіде қандай дәлелдер жиналғанын білмеймін. Өзімнің жұмыс жасау әдістерімді, оның күрделі сұрақтарына жауап беру тактикамды алдын ала ойластыра алмаймын.
ДАНИЯЛ – Бірақ, осылайша тергеушіге қылмыскерден жауап алу оңайға түседі.
ТАЙЫР – Келісемін, бірақ екінші жағынан, сіз жазықсыз адамды оның сөзінен ұстап, оған тұзақ құра аласыз. Немесе қылмысқа ішінара кінәлі адамды басқа біреудің кінәсінің бір бөлігін алуға көндіру.
ДАНИЯЛ – Ия, бұл әділеттілікке жатпайды.
ТАЙЫР – Тіпті, тергеуші қанша жерден әділ болса да, процесстің ашық өтпеуі күдіктіні қиын жағдайға душар етеді. Және бұл тек сотқа дейінгі тергеу кезінде ғана. Бірақ іс сотқа жеткенде, қорғаушы тарап қылмыстық істің барлық материалдарын алады, және, жалпы алғанда, өте нақты айыптаулардан қорғанып, бізге белгілі айыптау дәлелдеріне қарсы дәлелдер іздей аламыз.
ДАНИЯЛ – Түсінікті. «Жас баланы» соққыға жығу емес, нағыз тар- тыс басталады.
ТАЙЫР – Қалай болғанда да, бір ғана қақпаны көздейтін ойын емес. Бұл қылмыстық іс жүргізу формасы алдымен Францияда, Германияда дами бастады, кейіннен оны Ресей қабылдады. Ал, Қазақстан Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін аталмыш қылмыстық процедураны оның бар- лық кемшіліктерімен қоса алды. Біздің жүйеге қаншалықты сын көзбен қарасақта, өте маңызды сәтті мойындауымыз керек: Қазақстандағы қыл- мыстық процесс біртіндеп аралас типтен тартыс түріне ауысып келеді. Бізде сот бақылауының нысаны кеңейіп келеді, енді ол сотқа дейінгі тергеу барысында да пайда болды. Сотқа қорғаушы ретінде келіп: «Қыл- мыстық істі тергеу әдісі маған ұнамайды, тергеуші менің қорғаушымның құқығын бұзды. Дәлелдерді өз көзқарасымның пайдасына келтіремін. Төрешіден тергеушіге белгілі бір нормативтік процедураларды, тергеу әрекеттерін жүргізуді міндеттеуін сұраймын…» – деп айта аламын.
ДАНИЯЛ – Төреші әрқашан мұнымен келісе ме?
ТАЙЫР – Әрине, жоқ. Алайда, осы принциптің өзі маңызды – мен шешімге қарсы шыға аламын, екіншіден, соттың басталуына дейін төрешінің немесе прокурордың шешімдеріне шағымдана аламын. Бұл, сонымен қатар, оларды өз міндеттеріне мейлінше жауапкершілікпен қа- рауға мәжбүр етеді – ең алдымен менің клиентімнің құқығын құрметте- уге. «Күдікті ретінде қалдыру» деген үкім нысанының бар екені жайлы айтқан болатынмын. Есімде, тергеуші болып жұмыс істеген кезімде, кінә дәлелденбегендіктен қылмыстық істі тоқтата алатын едім. Тіпті, қылмы- стық іс жүргізу кодексінде «Кінә дәлелденбегендіктен қылмыстық істі тоқтату» нормасы болған. Яғни, олар ештеңе дәлелдеген жоқ, ешкімді түрмеге отырғызбады, алайда олардың беделіне түскен дақ өмір бойына қалды. Қазір ондай жоқ.
ДАНИЯЛ – Қазір қалай тұжырымдалады?
ТАЙЫР – Қазір, егер дәлел болмаса, қылмыстық іс құрамының бол- мауына байланысты қылмыстық іс жабылады…
ДАНИЯЛ – Сонда, айырмашылығы неде?
ТАЙЫР – «Ұсталмаған ұры емес» – деген мақалды білесіз бе?
ДАНИЯЛ – Әрине.
ТАЙЫР – Сонымен, бұрынғы тұжырымның мағынасы: ұры деп ой- лаймыз, бірақ, өкінішке орай, ұстай алмадық.
ДАНИЯЛ – Ал, қазір: егер ұстай алмаса, онда ұры болып санал- майды ма?
ТАЙЫР – Қазір дәлелдердің жоқтығы қылмыс құрамының болма- уымен пара-пар. Бұл біздің қылмыстық процестің біртіндеп тартыс сипа- тына ауысуының мысалы. Әрине, адам құқықтарын толықтай қорғайтын қылмыстық процесстен әлі де алыспыз.
ДАНИЯЛ – Тезірек болғаны жақсы еді…
ТАЙЫР – Әділеттілік үшін айта кету керек, эволюция тек қылмы- стық іс жүргізу саласында ғана болып жатқан жоқ. Бұл шөл даладағы оқшауланған құбылыс емес. Мұны жүйеде және оның басқа құқық сала- ларымен байланысын, мысалы, онсыз да жағдайы біршама өзгеше болып тұрған азаматтық процедурамен бірге қарастыру қажет.
ДАНИЯЛ – Жақсы ма, әлде жаман ба?
ТАЙЫР – Өзіңіз ойлап қараңыз, қылмыстық процесте айғақтар ай- ыптаушы тараппен қамтамасыз етіледі, ал азаматтық процесте тараптар- дың әрқайсысы өзі сілтеме жасаған фактілер мен жағдайларды дербес дәлелдеуі керек. Азаматтық процесте, жалпы, тараптар тең құқылы. Әри- не, қылмыстық процесте олай емес. Онда процесті, әсіресе сотқа дейінгі
бөлімді, тергеуші жүргізеді. Егер де шақыру қағазы бойынша тергеуге келмесеңіз, ол сізді тұтқындауы мүмкін. Мәжбүрлеу шараларына тап боласыз .
ДАНИЯЛ – Ия, мұндай жағдайда теңдіктің ізі де байқалмайды. Ал, бізде тергеу ісімен кім айналысады?
ЕКІНШІ ТОМ
«ТЕРГЕУ ДИРИЖЕРЛЕРІ»
ТАЙЫР – Қылмыстық сот жүйесінің құрылымы қарапайым емес. Тіпті оның әр тармағын алып қарасаңыз да. Университет қабырғасында марқұм профессор Қ.Х. Халықовтың бізге құқық қорғау органдары қа- лай ұйымдастырылатынын түсіндіргені, және «прокуратураның он бір қызметкері» әлі де есімде!
ДАНИЯЛ – Прокуратура да сотқа дейінгі тергеуді жүргізе ала ма?
ТАЙЫР – Шын мәнінде, олар мұнда «бас скрипкада ойнайды». Олар кез келген істі қолдарына ала алады, яғни талап етеді. Тіпті ҰҚК-ден терроризмге қатысты кез келген істі талап етіп, тергей алады. Мысалы, Кулекбаевтың ісі есіңізде ме? Бұл Алмалы аудандық ІІБ-де лаңкестік әрекет жасаған адам. Ол террорист, алайда, бұл қылмыстық істі Бас прокуратура аяқтады.
ДАНИЯЛ – Менің түсінуімше, ҰҚК-де сотқа дейінгі тергеумен ай- налысады ма?
ТАЙЫР – Әрине, Ұлттық қауіпсіздік комитеті де құқық қорғау органы, ол мемлекеттік қылмыстарға байланысты сатқындық, тыңшылық, мемлекеттік құпияларды жария ету сияқты қылмыстық істерді тергей алады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде «Мемле- кетке қарсы қылмыстар» деген арнайы бөлім бар.
ДАНИЯЛ – Қылмыстық істерді тек Ішкі істер министрлігі тергейді деп ойлап едім.
ТАЙЫР – Негізі, дұрыс ойладыңыз. Мұндай жұмыстың негізгі бөлігі солардың мойнына түседі, сонымен бірге ең қиыны! Қылмыстық істердің шамамен 80%-ын бұрын милиционер деп аталған, ал қазіргі полиция қызметкерлері тергейді. Ұрлық, тонау, қарақшылық, зорлау, кісі өлтіру, алаяқтық – толық жиынтық… Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын басқа да органдар бар – МКД (Мемлекеттік кірістер департаменті) – олар экономика саласында қоғамдық салалармен бай- ланысты салық төлеуден жалтару, коммерциялық контрабанда, коммер- циялық пара сияқты қылмыстармен айналысады. Дегенмен, ҰҚК да
жоғары лауазымды тұлғалардың сыбайлас жемқорлыққа қатысты істерін өз мойнына ала алады.
Мысалы, жақында, егер есіңізде бол- са, «ЭКСИМ-Банк» басшыларының бірін коммерциялық пара үшін ұстады. Бұл іспен ҰҚК айналысты… Сондай-ақ, сыбайлас жемқорлық істеріне қарсы жеке бюро бар. Олар мемлекеттік қызметкерлерге қатысты, яғни пара алу мен беру, пара беруде делдал- дық сияқты қылмыстық істерді тергейді. Жалпы айтқанда, тиісті органдар көп.
ТАЙЫР – ҰҚК, прокуратура мен ішкі істер органдарының әрқай- сысына тән жеке формасы бар, қызметкерлері погондар тағады, лауа- зымдары, сыныптық шендері бар, сондықтан оларды ажырату оңай. Ал, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бюросы мен мемлекеттік кірістер департаменті қызметкерлерінің погондары жоқ.
ДАНИЯЛ – Қынжылтады екен!
ТАЙЫР – Неге екенін білмеймін, алайда, осындай шешім қабыл- данған, оған ештеңе істей алмайсыз. Бірақ, сотқа дейінгі тергеуді жүзеге асыратын құқық қорғау органдарының көптігіне қарамастан, бүкіл тер- геудің тәжі – сот. Тек сот қана адамның кінәлі немесе кінәлі еместігін, қылмыстық істі тоқтатуға болатын-болмайтындығын анықтайды, яғни соңғы сөзді өзі айтады…
ЖЕКЕ ТӘЖІРИБЕ
ДАНИЯЛ – Өз тәжірибеңізде тергеу және сот ісін қарау процесін, былайша айтқанда, әртүрлі позициялардан, көзқарастардан байқауға мүмкіндігіңіз болғандықтан, тергеу кезінде не нәрсеге ерекше назар аудару керек және қандай қателіктерден аулақ болу керек екенін білу қызықты болар еді.
ТАЙЫР – Өте жақсы сұрақ! Негізі, қылмыстың жедел ашылуы, сонымен қатар, оған қатысқан барлық адамдардың тағдыры тергеу істерінің сапалы өтуіне байланысты. Сондай-ақ, объективті сот талқы- лауының болашағы, қорғаушының тергеу нәтижелеріне қарсы тұру мүм- кіндігі және тағы басқаларыда осыған байланысты. Сондықтан тергеуші ұстануға тиісті ережелер бар. Барлық қажетті рәсімдерді заңға сәйкес қатаң және қысқа мерзімде орындауы керек. Әйтпесе, іс сотта немесе тіпті сотқа дейін құлауы мүмкін.
ДАНИЯЛ – Істі жақсы заңгер қарастырған жағдайда да ма?
ТАЙЫР – Иә. Мен тіпті кінәсіз адамды немесе кінәлі адамды сотта- уға болатындығы туралы емес, оған тағылған қылмыстарға қарағанда онша ауыр емес қылмыстар туралы айтудамын. Сондықтан да, қылмы- стық процестің сотқа дейінгі сатысы ерекше маңызға ие. Сотқа дейінгі тергеуді бастауға бірнеше негіз бар. Бұл жәбірленушінің мәлімдемесі, бұқаралық ақпарат құралдарындағы хабарламалар және мойындау (мұн- дай да болады!) немесе шенеуніктің баянаты. Әлі есімде, тергеуші болып жұмыс істеген кезімде, ұрлыққа қатысты істерге жәбірленушінің қоңы- рауы бойынша жиі шығатынбыз.
ДАНИЯЛ – Бірінші кезекте неден бастайтын едіңіздер?
ТАЙЫР – Бірінші шұғыл тергеу әрекеті – оқиға болған жерді қарауда хаттаманы дұрыс толтыру. Мысалы, объект пәтер болса, онда сот так- тикасына сәйкес әр түрлі технологияларды қолдану арқылы әр бөлмені тексеру істері жүргізіледі. Қылмыскердің үй-жайға кіру тәсіліне күман қалдырмау үшін терезеде, есік жақтауларында зақымданулар бар ма жоқ па міне соған егжей-тегжейлі сипаттама жүргізіледі.
Тергеушіге жедел топтың құрамына кіретін оперативтік қызмет- кер мен сот сарапшысы көмектесуі керек. Куәлардан жауап алу дереу жүзеге асырылады – егер кімде-кім қылмыскерді және заңсыз әрекеттерді
жасау сәттерін тікелей көрген болса, және ол күдіктіні танитын болса, онда бұл жедел топқа қылмысты жылдам ашуға мүмкіндік береді.
ДАНИЯЛ – Телехикаяларда айтылатындай – «ыстық іздермен» бе?
ТАЙЫР – Өмірде де, солай дейді. Жалпы, айқын қылмыстарды ашу оңай.
ДАНИЯЛ – «Айқын қылмыстар» дегеніміз не?
ТАЙЫР – Бұл, күәгерлердің, кейде, тіпті, құқық қорғау органдары қызметкерлерінің көз алдында болған қылмыстар. Мысалы, олар жәбір- ленушінің қолындағы сөмкені қастық ойлаушы адамның қалай жұлып алып қашқанын көріп қалуы мүмкін. Олар сол сәтте дереу қылмыскердің «қолын бұрап» ұстайды, содан кейін ғана қылмыс болған жерді тексеру ресми рөлге ие болады. Алайда, өкінішке орай, көп жағдайда бәрі «ай- қын» бола бермейді, айғақтар (дәлелдемелер) жинаудың маңызы зор.
Неге дейсіз бе? Өйткені, қылмыс іздерін бекіту қажет. Бұл (егер пәтердегі ұрлық туралы айтатын болсақ) саусақ іздері, биологиялық іздер. Бұның барлығы трасология үшін…
ДАНИЯЛ – «Трасология» дегеніміз не? Әңгіме қалалық магистраль- дар туралы емес шығар.
ТАЙЫР – Трасология – бұл қылмыскердің іздерін зерттейтін крими- налистиканың бөлімі, – «із» француз сөзінен – «жол» дегенді білдіреді.
ДАНИЯЛ – Түсінікті, ал трасология саусақ іздерінен басқа тағы нені зерттейді?
ТАЙЫР – Егер пәтерге заңсыз кіру туралы айтатын болсақ, онда бұл кіру механизмін анықтау. Мысалы, айталық, қылмыскер есікті бұ- зып кірді. Алайда, сотта мұны дәлелдеуге тура келеді. Сондықтан да, тек үй-жайларды ғана емес, есіктерді де тексеру қажет. Суретке түсіріп, құлпының өзегін алып, сот-медициналық сараптама тағайындайсыз. Мүмкін қылмыскер кейбір қылмыс құралдарын, жеке заттарын ұмытып кеткен немесе ұрланған заттардың бір бөлігін түсіріп алған шығар. Бұл кейінірек басты дәлел бола алады, әсіресе жұптасқан заттар туралы сөз болғанда.
ДАНИЯЛ – Яғни?..
ТАЙЫР – Қастық ойлаушы адам қылмыс орнында қолғаппен жүрді, алайда, кетіп бара жатып, қолғаптың бір жұбын байқаусызда түсіріп алды делік. Ал, тінту кезінде, қамауға алынған адамнан бір жұбы та- былды – сондықтан бұл қолғап негізгі дәлел бола алады.
ДАНИЯЛ – Немесе сырғаның бір жұбы.
ТАЙЫР – Бұл, негізінде, жәбірленушінің материалдық байлығының деңгейіне байланысты… Жәбірленуші туралы әңгіме қозғаған екенбіз, онда оқиға болған жерді қараған бойда одан жауап алу керек. Одан жаз- баша мәлімдеме алу керек.
ДАНИЯЛ – Ұрлық болғаны жайлы ма?
ТАЙЫР – Әрине, қандай мүлік, қандай мөлшерде ұрланғандығы ту- ралы. Оның «жалпы» белгілері, яғни не ұрланды – технология, зергер- лік бұйымдар, әле басқа да заттар ма?! Олардың әр түрлі сапалық және сандық белгілері туралы. Мүмкіндігінше, оның осы заттарды шынымен сатып алғанын және өтініште көрсеткен соманы шыныменде төлегенін растайтын биркалар, чектер. Бір сөзбен айтқанда, өзінің ұрлаған заттар- дың иесі екенін растайтын дәлелдер…
СТОМАТОЛОГ ШПАКТЫҢ ПАЙДАСЫЗ ҮМІТІ
ДАНИЯЛ – Бұл жерде бір сауалды қоймасқа амалым жоқ.
ТАЙЫР – Мені қызықтыра түстіңіз!
ДАНИЯЛ – «Иван Васильевич меняет профессию» комедиясын көр- ген боларсыз.
ТАЙЫР – Әрине, сонымен қатар, аталмыш фильм қойылған М.А. Булгаковтың осы аттас пьесасын оқыдым. Сондықтан болар, не жай- лы сұрағыңыз келетінін болжамдап отырған сияқтымын. Ал, құлағым Сізде.
ДАНИЯЛ – Әрине, Владимир Этуш керемет сомдап шыққан тіс дәрігері жайлы.
ТАЙЫР – Алдымен күртесі мен магнитофоны ғана ұрланды деп мәлімдеген адам жайлы ма, содан кейін ол күртенің саны екіге, содан кейін үшке «көбейеді» және магнитофонмен де дәл осылай?..
ДАНИЯЛ – Иә, әрине, осыдан мынадай сұрақ туындайды – жәбірле- нушілер өздеріне келтірілген зиян мөлшерін асыра бағалайтын жағдай- лар болып жата ма?
ТАЙЫР – Менің тәжірибемде жәбірленуші деп саналған адам, шын мәнінде, өзі ұры болып шыққан жағдай да болды. Өкінішке орай, тергеу біраз уақыт бойы соның жетегінде жүрді. Сондықтан, жәбірленушілердің мұндай әрекеттері тек комедияда ғана бола бермейді. Алайда, бұл жерде егер қылмыскер ұсталса және ұрланған мүлік табылса, кейінірек, қажетті процедуралар аяқталғаннан кейін, мүліктердің жәбірленушіге қайтары- латындығын ескеру қажет. Фильмге оралатын болсақ, егер үшеу емес, шынында, бір күрте ұрланған болса, онда біреуі ғана табылатынын айта кету керек.
ДАНИЯЛ – Ал, егер қылмыскер тағы басқа біреулердің күртелерін ұрлаған болса ше?
ТАЙЫР – Дәл осы үшін жәбірленушінің мәлімдемесі бірден «алына- ды», онда ол өзінің заттарының түрі мен өндірушісі сияқты жеке сипат- тамаларын немесе, қазіргі кездегідей, маркасын, мөлшерін, материалын, тозу дәрежесін, сатып алынған жылын көрсету керек. Мүмкіндігінше қандай-да бір құрал-жабдыққа, мысалы, компьютерге және басқа да тех- никалық жабдықтарға құжаттама ұсыну маңызды.