Сляды волатаў

Але на самай справе не так ужо і глуха спіць мядзведзь зімовым сном, хутчэй моцна дрэмле. А вось наконт лапы адны гавораць, што ён нос прыкрывае, каб цяплей дыхаць было, другія – што лапу ссе, каб не так адчуваць голад. А паляўнічыя тлумачаць, што зімою ў мядзведзя сыходзіць з лап тоўстая, натаптаная за лета скура, вырастае новая. Вось і свярбіць гэтая старая скура, і, каб хутчэй яна злезла і не перашкаджала, ён і злізвае яе сваім шурпатым языком.

Пакуль мядзведзь дрэмле, у мядзведзіцы ў бярлозе нараджаюцца двое-трое медзведзянятак. Да вясны яны вырастуць у бярлозе велічынёй з маладога сабачку, таму, калі вылезуць, ужо ўмеюць шукаць ежу.

Залягае ў зімовую спячку і яшчэ адзін звер, пра якога не гавораць, што ён ссе лапу. У адрозненне ад двухсоткілаграмовага мішкі, барсук зусім малы ростам – не большы за метр, вагой у дзесяць разоў меншы – кілаграмаў дваццаць. Галава ў яго невялікая, выцягнутая, шчокі і лоб белыя з чорнымі палосамі, а сам барсук тоўсты. Лапы дужыя, з кіпцюрамі, каб лягчэй было капаць зямлю. Жыве барсук у норах, яны ў яго прасторныя, цэлыя апартаменты, сапраўдная падземная шматпакаёвая кватэра.

Цяпер і на мядзведзяў, і на барсукоў паляванне забаронена, яны занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі.

Сняжынкі-дажджынкі

Пад летнім сонцам высыхае ранішняя раса. Развейваецца лёгкі туманок, які сабраўся над рачною і азёрнаю вадою. Вадзяная па́ра падымаецца ўгору на многія-многія кіламетры і ператвараецца ў паравы газ. Ён такі лёгкі і празрысты, што не замінае сонечным промням пранікаць на зямлю. На вялікай вышыні, дзе сорак градусаў марозу, газ ператвараецца ў мікраскапічныя кропелькі. Патрэбен цэлы мільён такіх кропелек, каб утварылася адна кропля вады. І раптам з космасу ў гэтыя кропелькі залятае касмічная пылінка, і кропелькі ператвараюцца ў ледзяныя крышталікі. Яны злучаюцца адзін з адным, і атрымліваецца сняжынка. А побач і іншыя кропелькі ператвараюцца ў сняжынкі, іх збіраецца гэтак многа, што яны пачынаюць падаць на зямлю. Пад ветрам сняжынкі збіваюцца ў воблакі, якія плывуць над зямлёй, пакуль не ацяжэюць і не высыплюцца долу снегам. Гэта ў нас так бывае зімою.

А калі летам наша зямля павернута да сонца і яно нагрэла яе? Тады тыя сняжынкі, якія былі высока, апускаючыся, трапляюць у цёплае паветра, растаюць – і ідзе дождж, з большых сняжынак – большы, з меншых – меншы. А калі вецер пазбівае кроплі ў вялікія, ды яшчэ і маланка пачне бліскаць, то дождж ператвараецца ў навальніцу. Без маланак вялікі дождж называецца ліўнем. А калі кропелек назбіраецца ў хмары многа, яна апусціцца зусім нізка, і дажджавых кропелек мы не бачым, яны меншыя за міліметр, але і рукі, і твар, і наша адзенне робіцца мокрым – гэта імжа.

Але калі дождж скончыцца, вільгаць пад сонцам ператворыцца ў туман, потым у вадзяную пару, стане вадзяным газам, зноў падымецца высока-высока, там утворацца вадзяныя крышталікі, з іх народзяцца сняжынкі, пачнуць апускацца на зямлю, і на цёплым яе баку, які грэецца на сонцы, будзе ісці дождж, а на халодным – снег.

Курапатка-падманшчыца

Раніцаю дзед Алесь сабраўся ў суседнюю вёску ў магазін. За ноч снег ад марозу ператварыўся ў цалік, гэтакі цвёрды, што ў вялікіх бітых валёнках дзед ішоў напрасткі цераз поле і не правальваўся. Дзеду трэба было купіць у магазіне сёе-тое і пачастункі ўнуку. Дзед выбраўся раненька, каб вярнуцца, пакуль Ягорка спіць. А спіць ён на канікулах у дзеда доўга.

Калі дзед вяртаўся з магазіна, з ім здарылася прыгода, пра якую ён потым любіў расказваць. На палявой мяжы, парослай быльнягом, заўважыў ён чародку курапатак. Птушкі не ўзляцелі, а пабеглі да купкі лазовых кустоў і схаваліся там. Дзед падрыхтаваў стрэльбу і зайшоў да кусцікаў з другога боку. Курапаткі ўзляцелі, дзед стрэліў, і адна з іх упала.

Дзед падышоў да здабычы, узяў яе, палюбаваўся і паклаў у рукзачок, дзе ляжалі ягоныя пакупкі. Будзе Ягорку супчык з дзікай палявой курачкі.

Бадзёра крочыў дзед, дайшоў ужо да вясковых агародаў, як адчуў, што нешта шавеліцца ў ягоным рукзаку.

Спыніўся, зняў рукзак. Усё было на месцы, і нішто не варушылася. Дзед выняў птушку, паклаў яе на снег, а сам яшчэ раз зазірнуў у рукзак. І тут пачуў знаёмае «пырх» крыламі, павярнуўся і ўбачыў, што яго здабыча паляцела! Схапіў стрэльбу, пальнуў услед курапатцы, вядома ж, не пацэліў, і птушка знікла за суседнімі садамі. Здагадаўся дзед, што шрацінка не забіла, а толькі моцна ўдарыла курапатку, так што яна страціла прытомнасць. У рукзаку птушка ажыла. А калі дзед даставаў яе з рукзака, прыкінулася, што нежывая. Успомніліся дзеду паляўнічыя расказы пра тое, як умеюць прыкідвацца курапаткі. Яшчэ дзед падумаў, што Ягорка паверыць пра курапатку ў рукзаку, а баба не паверыць, бо яна лічыць, што ўсе паляўнічыя – хлусы і выдумшчыкі.

Ліса і барсук

Усе ведаюць, што ліса – хітруня і прыгажуня. Але што гультайка вялікая – не ўсім вядома. А пра барсука яшчэ менш ведаюць. Не любіць ён красавацца, хоць звер прыгожы. Салідны, спаважны. Усё робіць не спяшаючыся, але і не марудзячы. Асабліва жытло сваё будуючы – нару. Яна і прасторная, і глыбокая, усё там упарадкавана, чыста і ўтульна, «пакоі» сухім лісцем высланы. Ліса ж сваю нару капае хапатліва, яна і вузкая, і цесная. Ды і косці ад здабычы, якую прыносіць лісянятам, прыбраць далей ад нары лянуецца. Таму ўлетку і непрыемны пах ад жытла лісінага стаіць навокал. З-за гэтага паху людзі часам і нару лісіную знаходзяць, раскопваюць, лісянят забіраюць, дома ў клетках гадуюць. А потым з іхніх шкурак зімовыя шапкі шыюць, прыгожыя каўняры робяць.

Ліса любіць па лесе шнырыць у пошуках зайчыка ці рабчыка. У час палявання і на барсуковую нару натрапіць можа. Пры адсутнасці гаспадара нару агледзіць, запомніць, дзе яна знаходзіцца. Якой лісе ў такой чыстай і прасторнай нары жыць не захочацца? Але барсук – звер дужэйшы, яго з нары не выжывеш.

Вось і пачынае ліса асаду барсуковага жытла па-свойму. Ля кожнага ўвахода ў яго прыбіральню наладжвае. Барсук не можа трываць паху лісінага памёту. Сапе, чмыхае, прыбіраючы, а пакараць шкодніцу не можа: ліса хутчэй за яго бегае, паспрабуй дагані.

Тыднямі цягнецца асада. І ўрэшце барсук не вытрымлівае, ідзе шукаць у лесе іншую прыдатную мясціну і пачынае капаць сабе новую нару. А ліса, пераканаўшыся, што барсук сышоў назаўсёды, засяляецца ў барсуковы апартаменты.

Аднак барсукоў у лесе намнога-намнога меней, чым лісіц, і хочаш не хочаш, але хітрым прыгажуням даводзіцца капаць норы самім і жыць у сваіх норах.

Хітрая гусь

Лета выдалася на дзіва спякотнае. Дажджу не было так даўно, што неглыбокая копанка зусім высахла.

Ягорку з Максам нічога – у крынічным возеры ў канцы вёскі вада ёсць, ды такая чыстая, прахалодная. Некалькі хвілін язды на веласіпедзе – і купайся колькі хочацца. Але ж увесь час у вадзе бавіць не будзеш. І ў самую гарачыню, апоўдні хлопцы адседжваюцца ў хаце, глядзяць тэлевізар альбо чытаюць кнігі. У драўлянай хаце і ў летнюю спякоту прыемны халадок.

Горай гусям. Іх у дзеда Сашы шэсць: старая гусь і пяць маладых. Яны ходзяць на поплаў за вёску шчыпаць траву. Але ж гусям патрэбна не толькі трава, але і вада. А сажалка сухая. Таму дзед Саша паставіў у садзе старыя цынкавыя ночвы, каб гусі маглі прыйсці з поплава папіць вады, нават і паплёхацца і адпачыць у садзе ад сонца ў цяньку пад яблынямі.

Таму ў хлопцаў ёсць абавязак – выліваць з ночваў брудную, ускаламучаную ваду і наліваць з калодзежа свежую да прыходу гусей.

На гэты раз хлопцы забыліся напоўніць ночвы. Седзячы ў хаце, яны пачулі незадаволенае гагатанне гусей у садзе, вызірнулі ў акно. Гусі стаялі ля амаль што парожніх ночваў, стукалі дзюбамі ў дно, але напіцца не маглі. Таму незадаволена і перагаворваліся між сабою.

Пакуль маладыя гусі тапталіся ля ночваў, старая гусь стаяла збоку, уважліва аглядалася, нахіляючы галаву то на адзін, то на другі бок, а потым паклыпала да плота. На плоце вісеў рукамыйнік. У ім была налітая вада. Падапхнуў шток рукамыйніка ўгору – і вада пацячэ, мый рукі, калі ласка.

Гусь, відаць, запомніла, як людзі мыюцца пад рукамыйнікам. Падышла да яго, разявіла дзюбу і падапхнула шток угору. Вада пацякла ў дзюбу. Раз, другі, трэці. Гусь крыху напілася, тады і маладыя выстраіліся ў чаргу да рукамыйніка.

Праўда, з рукамыйніка не надта нап’ешся, і, калі Ягорка выліў першае вядро калодзежнай вады ў ночвы, гусі дружна кінуліся да іх. Удосталь напіліся, паплёхаліся, прыселі ў цяньку, перад тым як яшчэ раз напіцца і ісці на траву.

Хлопцы і яшчаркі

Гэтых грацыёзных земнаводных даўжынёю з пядзю, падобных на маленькіх кракадзільчыкаў, можна сустрэць у полі, на ўзлеску, у сухіх барах, на ўзбочынах дарог і пры чалавечым жыллі.

У нас на дачы яшчаркі жывуць пад хляўчуком. На зіму яны затыкаюць сваю норку сухою травою, апалым лісцем і спяць. У красавіку – маі выходзяць з норак, адаграваюцца на вясновым сонцы.

Зеленаватыя, аліўкавыя ці буравата-шэрыя, з цёмнымі палосамі ўздоўж хрыбетніка, у маленькіх чорных крапінках, з зеленаватым альбо белым брушкам, яны палююць на маленькіх жучкоў, павучкоў, конікаў і розных дробных насякомых-шкоднікаў, якія жывуць у агародах.

У чэрвені яшчарка-мама кладзе ў ямку ці неглыбокую норку ад шасці да дванаццаці яек, з якіх неўзабаве з’яўляюцца на свет маленькія яшчарачкі. У жніўні яны ўжо дарослыя і палююць на градах.

Ягорка і Макс навучыліся лавіць яшчарачак, накрыўшы іх зверху далонню. За хвост лавіць яшчарку нельга, бо яна адрывае свой хвосцік, каб уцячы. А калі хвосцік не да канца адарвецца і яшчарка ўцячэ з ім, то вырасце новы хвосцік і стары прыжывецца. І будзе яшчарка з двума хвастамі.

Спачатку яшчаркі супраціўляліся хлопцам, спрабавалі кусацца. Зубкі ў іх маленькія, яны нават дзіцячую скуру пракусіць не могуць. Яшчарка схопіцца за палец і вісіць, падаць на зямлю баіцца.

Хлопцы праверылі, якія з яшчарак плывуны: апускалі ў ванну з вадою. Плаваюць яшчаркі прыгожа, грацыёзна і тады зусім падобныя на маленькіх кракадзільчыкаў. З ванны яшчарка з задавальненнем выпаўзае на падстаўленую руку, бо рука цяплейшая, чым вада, і падрамаць можа на руцэ, ды калі яшчэ выставіць руку пад сонца.

Тыя яшчаркі, якія ўжо пабылі ў руках у хлопцаў, болей не супраціўляліся, калі іх лавілі, і не спрабавалі кусацца. Гэта рабілі тыя, хто папаўся ўпершыню.

Так і сябравалі хлопцы з яшчаркамі, пакуль летнія канікулы не скончыліся. Хлопцы паехалі ў горад, а яшчаркі засталіся бегаць па гародзе, пакуль не захаладае і не прыйдзе час хавацца ім на зіму ў загадзя падрыхтаваную норку, каб праспаць да новай вясны.

Кошкі-рыбачкі

Нашы хатнія каты – з сямейства кашэчых. Яны адносяцца да дэкаратыўных жывёл, якіх чалавек гадуе для сябе і трымае пры сабе. Але не трэба забываць, што, як і іх родная сястра лясная рысь, нашы мілыя хатнія коцікі – з таго ж самага атрада драпежных звяроў. Таму і любяць паляваць на птушачак, на мышак. Драпежніцкі інстынкт не зусім заснуў у іх, упаляваная жыўнасць – іх любімая ежа. Жывучы пры чалавеку, каты палюбілі каровіна малако. Яны яго так любяць, што нават выходзяць на вуліцу ў вёсцы сустракаць з пашы кароў, бо ведаюць, што хутка гаспадыня налье ім цёплага сырадою.

А яшчэ каты любяць рыбу. Там, дзе пры вёсках цякуць рэчкі ці ёсць азёры, некаторыя каты самі ходзяць на рыбалку, хоць вядома, што вады яны не любяць, паспрабуй пырсні на іх. Але тыя, што сталі ад вялікага жадання рыбакамі, пераадолелі гэтую нелюбоў. Прыходзяць да вады, прыстройваюцца на беразе, дзе неглыбока, відаць пясчанае дно. Такія месцы вабяць верхаводак і іншую рыбу. Кот імгненна выпускае кіпцюры і лапаю з вады выкідае на бераг рыбіну. Гэтак жа сама ловяць рыбу і мядзведзі.

У дзеда Сашы жылі дзве рыжыя кошкі, мама і дачка. Дзед іх так і называў – старая і маладая. На рыбалку яны хадзіць не ўмелі, але рыбу любілі. На іх шчасце, да дзеда на летнія канікулы прыязджаў унук Алёша, заядлы рыбачок.

Калі яшчэ раніцаю ён збіраўся на рыбалку, яны церліся аб яго ногі і мурлыкалі – рыбку сабе заказвалі. Ды і адзенне Алёшава прапахла возерам і рыбаю, і гэты пах хваляваў кошак. З рыбалкі яны сустракалі яго ля веснічак, бо якая б часам і няўдалая атрымлівалася рыбалка, але кошкам рыба была.

У той вечар Алёша прынёс цэлы садок карасёў. Меншымі пачаставаў кошак, сабе з дзедам патэльню рыбы насмажыў. Астатніх карасёў выпусціў у выварку з вадою і накрыў накрыўкаю.

Раніцаю Алёша, як і звычайна, устаў ісці на возера, выйшаў на веранду. І пачуў металічны стук. Асцярожна зірнуў праз шкло веранды на двор. Ля вываркі з вадою гаспадарылі кошкі. Тое, што ў вадзе плёскаецца рыба, не давала ім спакою ўсю ноч. І зараз старэйшая кошка стаяла на задніх лапах ля вываркі, а пярэдняй спрабавала сапхнуць з вываркі накрыўку. Накрыўка была цяжкаватая і са стукам падала назад на выварку. Тады старэйшая кошка ўперлася ў накрыўку дзвюма пярэднімі лапамі, тут жа на дапамогу ёй прыйшла маладая. У чатыры лапы накрыўка лёгка сапхнулася з вываркі. Тады старэйшая ўскочыла на край вываркі і імгненна выкінула на зямлю аднаго карася, другога… З рыбаю ў зубах рыбачкі зніклі за кустамі парэчак.

Алёша стоена чакаў на верандзе. Праз некаторы час задаволеныя рыбачкі паказаліся з-за кустоў і зноў пакіравалі да вываркі. Алёша адчыніў дзверы веранды. Рыжыя зразумелі, што папаліся, і стралою сіганулі пад выратавальныя парэчкавыя кусты.

Цэлы дзень яны потым круціліся вакол вываркі, у якой смачна плёскаліся карасі, але зрабіць нічога не маглі. На накрыўцы ляжала цагліна.

Рыжым рыбачкам нічога не заставалася, як чакаць Алёшу з рыбалкі і церціся аб яго ногі, выпрошваючы рыбу.

Няўдалае паляванне

Жнівеньскі надвячорак дыхаў цяплом і пахам свежага ржышча. Чырвонае сонца паволі апускалася за небакрай.

Дзед Алесь з’ехаў з палявой дарогі на веласіпедзе да невялічкага азярца. Раскошна хілілася да вады доўгая, сакавітая асака. Драмаў на вадзе стрэлкаліст. Між яго вострымі антэнкамі ўзвышаўся сітнік. На берагах сцішыліся ў чаканні ночы купчастыя кусты вербалозу. Пад самым дальнім дзед схаваў веласіпед, каб не блішчаў нікеляваным рулём. Сам размясціўся пад кустом на вышэйшым беразе так, каб сонца было збоку і не свяціла ў вочы.

Вада ў азярцы стаяла нерухомая, як люстэрка.

Дзед Алесь чакаў дзікіх качак, якія жыравалі ў полі, падбіралі апалае зерне, а то і церабілі яшчэ нязжаты авёс. На ноч яны зляцяць з поля на ваду – і каб напіцца, пакупацца і адпачыць, ды і каб не патрапіць у зубы лісе, якая ноччу выходзіць на паляванне. На вадзе ў зарасніку можна спаць спакойна.

Утульна і цёпла было пад лазовым кустом. Дзед прыслухоўваўся, каб пачуць посвіст качыных крылаў, глядзеў на люстраную ваду. На вадзе раптам з’явіліся дзве лёгенькія хвалі, якія вострым кліночкам разыходзіліся ў бакі. Гэта пераплывала ад берага да берага азярцо андатра. Плыў звярок зусім нячутна, толькі хвалі выдавалі яго. Хвалі затухалі, і нішто болей не трывожыла вадзяную роўнядзь. Нішто не парушала цішыні і ў паветры.

Дзеда нават і ў дрымоту пахіліла, ды раптам ён адчуў, што лёгкай хваляй ускалыхнулася паветра. Але нічога не было відаць і нічога не было чуваць. Праз нейкі час паветра скалыхнулася зноў. І зноў дзед нічога не ўбачыў і не пачуў.

Крыху не па сабе стала. Што гэта за нячыстая сіла з’явілася над азярцом, якую не відаць і не чуваць? Дзеду ўжо і не да качак стала. Цікава, хто ж гэта акрамя яго ёсць на азярцы?

Дзед асцярожна павярнуўся на спіну, каб можна было глядзець угору з-пад казырка сваёй шэрай каракулевай шапкі. І ўгледзеў, як з прыцемку нячутна і імкліва наляцела нешта на яго. Лёгкае, з размашыстымі акруглымі крыламі. Інстынктыўна дзед ускінуў стрэльбу. І птушка ад гэтага руху рэзка прыхнула ўгору і ўбок. Паветраная хваля ўскалыхнулася і заціхла. Дзед усміхнуўся. Ён зразумеў, што гэта сава вылецела на сваё начное паляванне. Яна звычайна палюе на мышэй, але не адмовіцца і ад зайчыка. Шэрая дзедава шапка і здалася саве зайчыкам.

Дзед зноў зручна ўмасціўся пад кустом. Цямнела. Калі ў хуткім часе качкі не прыляцяць, то палявання не выйшла. У цемры страляць не будзеш. Дзед Алесь ужо не толькі качак чакаў, але і да палёту савы прыслухоўваўся. Цікава было, ці схопіць яна яго шапку замест зайчыка. Будзе тады пра што сябрам-паляўнічым расказаць.

Але нешта бянтэжыла чуйную асцярожную птушку. Можа, тое, што «зайчык» не рухаўся, увесь час заставаўся на адным месцы.

А тым часам і зусім сцямнела. Дзед Алесь устаў. У апошні раз махнулася над ім сава, але яе нельга было ўжо разгледзець у паветры.

Ехаў дзед дадому ў добрым настроі, усміхаўся сам сабе. Што зробіш, не толькі ў яго не атрымалася паляванне, але і ў савы таксама.

Можа, у наступны раз пашанцуе.

Чырвонагаловікі

Меншаму Ягоркаваму браціку Максу надта хацелася трапіць у лес, у грыбы. Яго яшчэ рэдка адпускалі да дзеда на дачу. А Ягорка гэтулькі расказваў пра лес і пра грыбы.

І вось Макс трапіў на дачу і не адставаў ад дзеда: «Хацю ў лес, у грыбы!»

Сабраліся і пайшлі. А яшчэ лета, не зусім грыбная пара. Добра, калі пашчасціць на каласавічкоў – гэтак завуць летнія грыбы.

Лес не суцешыў. Крышку шэранькіх радовачак трапілася. Адгукнуліся яны на летні дожджык. А вось баравічок-каласавічок не трапляўся.

Ды тут невялікая прыгода здарылася: адкуль ні вазьміся наплыла хмарка і лінула даволі спорным летнім дожджыкам. Давялося дзеду хаваць унукаў пад кашлатай ялінай, як пад вялікім парасонам. А заадно і прывал ладзіць.

Распаліў дзед пад ялінаю невялікае вогнішча, нанізаў на ражончыкі кавалачкі сала, каб унукі самі яго на агні смажылі. Макс і пра грыбы забыўся. Надта ж спадабалася падсмажанае на ражончыку сала. Ды яшчэ з маладым агурочкам.

Пакуль падмацоўваліся, і дожджык скончыўся. Сонца выглянула, заблішчалі на лістах дрэў і на траве дажджавыя кроплі. Дзед перад выхадам з лесу зазірнуў да маладых елачак, што раслі пры асінніку. І во грыбное шчасце – між дзвюх елачак, як салдаты, стаялі два чырвонагаловікі! Адзін большы, са шляпкаю са сподачак, другі крыху меншы. Лічы, большы і меншы брацікі.

– Ягорка, Макс, бяжыце сюды! Якая птушка тут на дрэве сядзіць!

Унукі пабеглі, і востры на вока Ягорка не мог не ўбачыць грыбы.

– Дзед, якая птушка! Сюды глянь!

Грыбы ўнукі зразалі самі. І неслі іх дадому ў руцэ, як эстафету.

Сустрэчныя з захапленнем і зайздрасцю глядзелі на грыбных шчасліўчыкаў. Адна жанчына не ўтрымалася:

– Паглядзіце, якія чырвонагаловікі ідуць!

Птушкі і вырай

Сапраўдны прыход вясны пачынаецца з вяртаннем птушак з выраю – з тых далёкіх і блізкіх цёплых краёў, куды яны адляталі восенню, каб перажыць зіму. Першага людзі заўважаюць грака, птушку вялікую, чорную, з белаю дзюбаю. Жывуць гракі паблізу чалавека, вясною пачынаюць ладзіць гнёзды нават у скверах і парках.

За горадам, калі яшчэ і снег не зусім растаў у палях, і марозікі бываюць ноччу і раніцай, у сонечным небе нястомна звініць песняй жаўранак. Аднымі з першых з’яўляюцца і пліскі, невялікія прыгожыя птушкі з доўгім чорным хвастом, якім яны нястомна пакіўваюць, калі бегаюць па зямлі і шукаюць на спажыву розных казюрак. Пра плісак людзі гавораць, што яны сваімі хвосцікамі лёд на рэках разбіваюць, бо ў гэтую пару на рэках пачынаецца ледаход.

Гучна аб прыходзе вясны заяўляюць вялікія птушкі – дзікія гусі і жураўлі. Іх касякі ляцяць высока ў небе, і галасы чуваць далёка навокал.

Дробнае птаства непрыкметна і дружна прылятае вялікімі чародамі, рассяляецца па лясах, узлесках, парках, садах і пачынае ладзіць новыя гнёзды. Іх вясновыя спевы не змаўкаюць з самага рання і да заходу сонца. Птушыны грай не моўкне ўсю вясну і першую палавіну лета. Калі адспявае свае песні і замоўкне салавей, яго заменіць не меней галасістая варакушка. Да палавіны лета большасць птушак ужо выводзяць птушанят, гадуюць іх, у гэты час менш часу застаецца бацькам на спевы, але зусім птушкі не замаўкаюць.

У другой палавіне лета птушкі гуртуюцца ў чароды, набіраюцца сілы і дужасці, каб з надыходам восені і першых халадоў зноў адляцець у вырай, у цёплыя краіны. Кожная птушка ляціць у выбраны ёю час – з пачатку і да самай позняй восені, ляцяць удзень і ноччу. Многія ляцяць ажно ў Афрыку.

Але ёсць птушкі, якія ляцяць у вырай не чародамі, як большасць. Самая маленькая дзікая палявая курачка – перапёлка, нястомнае «піць-палоць» якой чуваць у лугах, у палях усё лета, у адзіночку вярнулася з выраю, у адзіночку адправіцца туды на пачатку восені. Гэтаксама знікае і драч, дзяркаты голас якога чутны летам на балотах, але ўбачыць якога – рэдкая ўдача, бо ён актыўны пераважна ўначы. Лятае ён неахвотна, затое хутка бегае. Таму людзі гавораць, што драч у вырай пяшком ходзіць. Але гэта няпраўда, драч можа ляцець доўга і нястомна, бо, каб трапіць у Афрыку, дзе ён зімуе, яму трэба пераляцець цераз усё Чорнае мора.

Ды не ва ўсіх птушак вырай у далёкіх заморскіх краінах. Гракі, кнігаўкі, дзікія галубы і многія іншыя ляцяць у Балгарыю, Чэхію, Францыю, Англію – у Паўднёвую і Заходнюю Еўропу.

І наша Беларусь для паўночных птушак з’яўляецца поўднем. Калі пачынаюць набіраць сілу халады, з’яўляюцца ў нас чубатыя амялушкі, паўночныя жаўранкі і іншыя птушкі. Асабліва будуць цешыць наша вока зімою чырванагрудыя снегіры, якія на аснежаных кустах падобныя на кветкі.

Лоша

Прыгожа свяціўся вераснёўскім сонцам дзень. Ветрыку амаль не было. У прасторным негустым лесе драмалі пад сонцам маладыя бярозкі. Ледзь трапяталі лісцем асінкі. Маўчалі сваёй строгай зелянінай нячастыя між іх ялінкі. Бледна-ліловымі кветкамі цвіў верас. Зелянела папараць, зрэдку пабітая кропелькамі восеньскай іржы. Высока тырчала пікамі рэдкая лесавая трава.

Але самымі прыгожымі былі ваўнянкі, якіх яшчэ ваўнухамі завуць. Грыбы чырвона-рыжыя, яркія шапачкі, па краях якіх бачыўся шэранькі пушок, яны шчодра засялялі гэты лес. Маладыя, крамяныя, быццам назнарок выступалі на вочы грыбніку.

Тым грыбное шчасце і ўсміхалася Ягорку. Ён з радасцю зрэзваў халаднаватыя, вільготныя ад расы грыбы, клаў іх у сваё невялікае сіняе вядзерца. Калі яно напаўнялася, выносіў на дарогу дзеду ў яго вялікае вядро.

Дзед Алесь не замінаў унуку, ішоў утравянелаю лесавою дарогаю, любаваўся лесам, кустамі крушыны, якія сваімі чорнымі ягадамі хіліліся на дарогу.

Лясной прыгажосці не перашкаджаў гул трак-тарных матораў і роў бензапіл. Непадалёку была лесасека, там нарыхтоўвалі лес.

Лесавая дарога рабіла круты паварот. Ягорка толькі высыпаў у дзедава вядро свае грыбы. Між дрэў мільгала яго чырвоная куртачка.

Дзед зірнуў на дарогу і спыніўся. Насустрач яму ішла ласіха. Побач з ёю – гонкае, даўганогае ласянё. Ласіха таксама заўважыла чалавека і спынілася. Ласянё прыціснулася да мамы збоку.

Дзед Алесь ведаў, што ласіха – клапатлівая мама. З вясны ад нараджэння яна ні на крок не адпускае ад сябе ласянё, корміць малаком і пасля таго, як ласянё ўжо само пачынае абшморгваць з галін лісце.

І няхай толькі хто паспрабуе зачапіць ласянё! У ласіхі моцная зброя – капыты. Ударам капыта яна можа ссекчы, як сякерай, бярозку таўшчынёй з чалавечую руку. Каму хочацца трапіць пад такі ўдар?

У гэты час Ягорка вынырнуў з лесу на дарогу з чарговым вядзерцам грыбоў.

Ласіха заўважыла рух, нагнула вялікую гарбаносую галаву і грабянула капытом зямлю. Ягорка спалохана прыхінуўся да дзедавай нагі. Ласянё таксама тулілася да мамінага бока. Дзедь Алесь ведаў, што ў ласёў выдатны нюх і слых, але яны дрэнна бачаць. Таму любы рух можа падацца ласю знакам нападу, і ён кінецца ў бой.

Дзед Алесь з Ягоркам стаялі нерухома. Ласіха яшчэ раз пагрозліва грабянула капытом зямлю, потым падняла галаву, прыслухалася.

У гэты ж час на лесасецы моцна раўнула маторам заведзеная бензапіла. Імгненна бокам ласіха скочыла з дарогі ў лес. Паляўнічыя гавораць – скінулася. Тое ж самае зрабіла і ласянё. Толькі лёгкі пошум чуўся ў лесе за звярамі. Потым усё сціхла, як нічога і не было. Стаяў пагодлівы асенні дзень, працавала лесасека.

Дзед Алесь расказаў Ягорку, што раней ласёў было ў лясах намнога болей. І што ў народзе клапатлівую маму-ласіху называюць лошай. У гонар гэтых звяроў і рака на Беларусі называецца Лошай, яна вялікі прыток Нёмана.

І зноў Ягоркава куртачка замільгала між дрэў, бо прыгажуні ваўнянкі самі прасіліся ў вядзерца.

Жыў у дзеда заяц

У Ягоркавага дзеда Алеся была ў жыцці прыгода з зайцам. Жыў у дзеда ў хаце самы сапраўдны заяц-шарак. Дзед Алесь злавіў яго ў самым канцы жніва. Кінуўся зайчык уцякаць, заблытаўся ў аўсе, і дзед накінуў на яго пінжачок. Папішчаў, папішчаў, паплакаў зайчык ды і суцішыўся ў дзеда за пазухай. Не выпускаць жа яго ў халодныя жнівеньскія росы. Ды і ўнукам пацеха будзе.

І сапраўды, дзецям было і клопату, і забавы. І кармілі зайчыка, і спаць клалі, і гулялі з ім. Зайчык хутка прыручыўся, асвоіўся жыць з людзьмі. Ужо і падрослы, калі яго ўмудраліся злавіць за вушы і пасадзіць на калені, то сядзеў, слухаў, як яго гладзяць, – зусім коцік.