Қазақ тілі. Практический курс

(қайда? неде?) ойна (у) – играть

(қайда? неде?) оқы (оқу) – учиться

(қайда? неде?) орында (у) – выполнять, исполнять

(қайда? неде?) отыр (у) – сидеть, находиться

(қайда? неде?) тоқта (у) – остановиться

(қайда? неде?) тұр (у) – стоять, находиться, жить, проживать

(қайда? неде?) ұйықта (у) – спать

(қайда? неде?) үйрен (у) – научиться, учиться

(қайда? неде?) үйрет (у) – обучать, научить

(қайда? неде?) шимайла (у) – черкать

(қайда? неде?) шула (у) – шуметь

Обозначение времени

Как обозначается, определяется наше время? Какие части речи мы используем для этого?

Основные обозначения времени, которыми мы пользуемся, это час (сағат), день (күн), сутки (тәулік), месяц (ай), неделя (апта), год (жыл), век (ғасыр)

41 тапсырма

Сұрақтарға жауап беріңіз:

Бір ғасырда неше жыл бар?

Бір жылда неше ай бар?

Бір айда қанша апта бар?

Бір аптада қанша күн бар?

Бір тәулікте қанша сағат бар?

Бір сағатта қанша минут бар?

Бір минутта қанша секунд бар?

Как определить время по часам?

Для того, чтобы указать на положение людей, предметов и событий во времени, применяем двадцатичетырех или двенадцатичасовой формат в минутах и часах.

Сағат қанша? Уақыт қанша? Сағат неше?

14:25 – 14 сағат 25 минут (он төрт сағат жиырма бес минут)

5: 45 – 5 сағат 45 минут (бес сағат қырық бес минут)

2:00 – тура 2 (тура екі, сағат екі)

Левая сторона циферблата

18:35 – сағат жетіге жиырма бес минут қалды

3:58 – сағат төртке екі минут қалды

7:45 – сағат сегізге жиырма бес минут қалды

6:30 – алты жарым

11:30 – он бір жарым

Правая сторона циферблата

4:10 – сағат төрттен он минут кетті

8:21 – сағат сегізден жиырма бір минут кетті

12:17 – сағат он екіден он жеті минут кетті

42 тапсырма

Қазақша айтыңыз:

12:01

23:45

09: 56

11:32

8 часов 37 минут

22 часа 42 минуты

3:30

9:30

10 часов 12 минут

Полована второго

Четверть восьмого

Без четверти шесть

Когда вы хотите сказать о времени совершения действия, вы должны будете отвечать на вопросы

Сағат нешеде? Сағат қаншада? Қашан?

И здесь вам на помощь придут окончания Жатыс септік —да/де, -та/-те, а глаголы кетті и қалды будут применяться в форме причастия қалғанда и кеткенде

14:25 – 14 сағат 25 минутта (он төрт сағат жиырма бес минутта)

5: 45 – 5 сағат 45 минутта (бес сағат қырық бес минутта)

2:00 – тура 2-де (тура екіде, сағат екіде)

Левая сторона циферблата

18:35 – сағат жетіге жиырма бес минут қалғанда

3:58 – сағат төртке екі минут қалғанда

7:45 – сағат сегізге он бес минут қалғанда

6:30 – алты жарымда

11:30 – он бір жарымда

Правая сторона циферблата

4:10 – сағат төрттен он минут кеткенде

8:21 – сағат сегізден жиырма бір минут кеткенде

12:17 – сағат он екіден он жеті минут кеткенде

10.00 – сағат тура онда

10.30 – сағат он жарымда

10.29 – сағат оннан 29 минут кеткенде

10.35 – сағат он бірге 25 минут қалғанда

12—51 – сағат бірге тоғыз минут қалды – Кино сағат бірге тоғыз минут қалғанда басталады.

Кино он екі сағат елу бір минутта басталады.

9 -38 – сағат онға 22 минут қалды – Сағат онға 22 минут қалғанда басыңызды жуу керек.

Нам в 18—58 быть в…

Біз сағат сегізге 2 минут қалғанда болуымыз керек

Ертең таңертең сағат сегізге 29 минут қалғанда үйде болуымыз керек.

Сағат бестен 28 кеткенде әуежайға бару керек

қалғанда (қалды) – — левая сторона циферблата

кеткенде (кетті) —правая сторона циферблата

В словосочетании, обозначающем время действия, окончание Ж.с. получает последнее слово.

43 тапсырма

Қазақша айтыңыз:

В 13:45

В 7:31

В 10:57

В 2:08

В 11:23

В половине пятого

В четверть седьмого

Переходное настоящее время

Когда мы хотим сказать о своих обычных, привычных, ежедневных, постоянных действиях, мы применяем форму глагола, которая образуется при помощи аффиксов —а, -е, -й, данная временная форма называется переходным настоящим временем (ауыспалы осы шақ).

Простое переходное настоящее время имеет две формы:

Первая форма простого переходного времени (жай ауыспалы осы шақ) образуется по схеме: Основа глагола+-а,е, -й + (жіктік жалғау)

I. мен ал-а-мын

II. сен ал-а-сың

Сіз ал-а-сыз

III. ол ал-а-ды

I. біз ал-а-мыз

II. сендер ал-а-сыңдар

Сіздер ал-а-сыздар

III. олар ал-а-ды

Глагол в Ауыспалы осы шақ часто требует существительное:

а) в Жатыс септік для уточнения места или времени действия.

(кімде? неде? қайда?) қалада тұрамын

б) в Барыс септік для уточнения направления действия

(кімге? неге? қайда? жұмысқа барамын

в) в Табыс септік для указания на объект воздействия

(кімді? нені?) нанды аламын

г) в Шығыс септік для уточнения точки исхода, возникновения, начала действия

(кімнен? неден? қайдан?) дүкеннен аламын

д) в Көмектес септік для обозначения совместного действия

(кіммен? немен?) машинамен келемін

44 тапсырма

Образовать переходное настоящее время (ауыспалы осы шақ) с глаголами дайындау, жуу, тазалау, аршу, турау, ұсақтау, қосу, салу, араластыру, қою, пісіру, қуыру, бұқтыру, изменить по лицам.

Үлгі:

I. мен (ет) асамын

II. сен асасың

Сіз асасыз

III. ол асады

I. біз асамыз

II. сендер асасыңдар

сіздер асасыздар

III. олар асады

45 тапсырма

Образовать словосочетания глаголов дайындау, жуу, тазалау, аршу, турау, ұсақтау, қосу, салу, араластыру, қою, пісіру, қуыру, бұқтыру в форме переходного настоящего времени (ауыспалы осы шақ) с подходящими по смыслу существительными су, ыдыс, пышақ, үстел, плита, кәстрөл, таба, қазан, пияз, картоп, сарымсақ, тұз, бұрыш, күріш, ожау, кәкпір, қамыр, нан, ет, балық, салат, сорпа

Үлгі:

I. мен ет асамын

II. сен ет асасың

Сіз ет асасыз

III. ол ет асады

I. біз ет асамыз

II. сендер ет асасыңдар

сіздер ет асасыздар

III. олар ет асады

Окончаний каких септік требуют данные глаголы? В приведенном примере глагол «асу» требует окончание неоформленный Табыс септік.

«Ет асу» обозначает «приготовить мясо по-казахски». Слово «бешбармак» ни по смыслу, ни логически не может обозначать это блюдо. Так же, как надуманные слова «жанұя», «ауыз су» при наличии давно существующих слов «отбасы», «ішетін су».

46 тапсырма

Скажите о времени совершения обычного, привычного постоянного действия:

В 12:01 приходит поезд.

В 21:45 заканчивается спектакль.

В 09: 56 уходит автобус.

В 11:32 объявляется перерыв.

В 8 часов 37 минут начинается работа.

В 22 часа 42 минуты я засыпаю.

В 3:30 звенит звонок.

В 9:30 начинается собрание.

В 10 часов 12 минут приходит руководитель.

В половане второго я ухожу домой.

В четверть восьмого я просыпаюсь.

Без четверти шесть выходит первый трамвай.

47 тапсырма

Образовать форму переходного настоящего времени (ауыспалы осы шақ) данных глаголов: апару, асығу, әкелу, бағыну, бару, бату, беру, берілу, еру, ерегісу, еркелеу, жағыну, жазу, жағу, жалыну, жапсыру, жарасу, жету, жиналу, жұмсау, жүгіру, жүзу, жүктеу, жылжу, зеку, зырлау, келу, кету, көшіру, кіру, қайту, қарау, қатысу, қою, қуыру, құлау, міну, отыру, салу, тапсыру, тарату, төлеу, түсу, ұрысу, ұсыну, ұшу, үйрету, үлгеру, хабарлау, шақыру, шашу, шығу, ызылану, ымдау, ілу

Үлгі:

I. мен апарамын біз апарамыз

II. сен апарасың сендер апарасыңдар

Сіз апарасыз сіздер апарасыздар

III. ол апарады олар апарады

48 тапсырма

К данным глаголам в АОШ апару, асығу, әкелу, бағыну, бару, бату, беру, берілу, еру, ерегісу, еркелеу, жағыну, жазу, жағу, жалыну, жапсыру, жарасу, жету, жиналу, жұмсау, жүгіру, жүзу, жүктеу, жылжу, зеку, зырлау, келу, кету, көшіру, кіру, қайту, қарау, қатысу, қою, қуыру, құлау, міну, отыру, салу, тапсыру, тарату, төлеу, түсу, ұрысу, ұсыну, ұшу, үйрету, үлгеру, хабарлау, шақыру, шашу, шығу, ызылану, ымдау, ілу подобрать подходящие по смыслу существительные в Барыс септік (кімге? неге?)

Үлгі:

(кімге? неге?) жұмысқа апарамын

49 тапсырма

Из данных глаголов в АОШ выбрать те, что требуют от существительного Табыс септік

бастау, басу, бейнелеу, босату, бөлу, жазу, бұйыру, бүктеу, дауласу, елеу, есту, жазылу, жақындау, жазу, жаттау, жаурау, жеу, жөндеу, қайталау, қолдау, қорғау, қуану, шаттану, шайнау, шегіну, шөлдеу, шулау, шыдау, іріктеу, атау, беру,

Үлгі:

(кімді? нені?) бауырсақты апарамын

50 тапсырма

Окончаний каких падежей требуют от существительных данные глаголы в ауыспалы осы шақ? Составьте словосочетания с известными вам существительными.

(не? қайда? қашан?) басталу, (нені? немен? қайда? қашан?) бейнелеу, (кімді? нені? қайда? қашан?) босату, (нені? неге?) бөлу, (кімге? қашан?) бұйыру, (нені?) бүктеу, (кіммен?) дауласу, (нені?) елеу, (нені?) есту, (неден? неге?) жазылу, (кімге? неге?) жақындау, (неден?) жаурау, (не?) жауу, (қайдан? неден?) қайту, (кімді? нені?) қолдау, (кімді? нені?) қорғау, (кімге? неге?) қуану, (неге? қашан?) шаттану, (нені?) шайнау, (қайда?) шегіну, (қашан?) шөлдеу, (қайда? қашан?) шулау, (нені?) іріктеу, (қайда? қашан?) адасу, (қайда? кімге?) айқайлау, (қайда? қашан?) айналу, (кімнен? неден?) айырылу, (кіме? неге?) айтқызу, (кіммен? қашан?) айтысу, (кімге? неге?) алдану, (нені? кімді?) алдыру, (кіммен? немен?) алысу, (кіммен? қашан? қайда?) амандасу, (нені? қашан? кіммен?) аралау, (нені? кімді?) армандау, (кіммен? немен?) келісу, (нені? қайа?) кептіру, (қайда? неде?) киіну, (кімге? нені?) көрсету, (кім? қашан? қайда?) көңілдену

үлгі:

(не? қайда? қашан?) басталу басталады

(не?) концерт басталады

(не?) концерт (қайда?) Астанада басталады

(не?) концерт (қайда?) Астанада (қашан?) сағат жетіде басталады

Отрицательная форма простого переходного настоящего времени

Отрицательная форма простого переходного настоящего времени (болымсыз жай ауыспалы осы шақ) образуется с помощью отрицательных аффиксов —ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе:

ал-а-мын – ал-ма-й-мын

айт-а-мын – айт-па-й-мын

үйрен-е-мін – үйрен-бе-й-мін

Форма 3-го лица переходного настоящего времени (ауыспалы осы шақ) внешне близка к форме очевидного прошедшего времени.

I. Мен оқ-и-мын.

II. Сен оқ-и-сың.

Сіз оқ-и-сыз.

III. Ол оқ-и-ды

В вопросительных предложениях переходный глагол настоящего и будущего времен в 3 лице теряет личное окончание —ды.

I. Мен оқ-и-мын ба?

II. Сен оқ-и-сың ба?

Сіз оқ-и-сыз ба?

III. Ол оқ-и ма?

51 тапсырма

Скажите о том, что обычное привычное действие в данное время не происходит.

В 12:01 поезд не приходит.

В 21:45 спектакль не заканчивается.

В 09: 56 автобус не уходит.

В 11:32 перерыв не объявляется.

В 8 часов 37 минут работа не начинается.

В 22 часа 42 минуты я не засыпаю.

В 3:30 звонок не звенит.

В 9:30 собрание не начинается.

В 10 часов 12 минут руководитель не приходит.

В половане второго я домой не ухожу.

В четверть восьмого я не просыпаюсь.

Без четверти шесть первый трамвай не выходит.

52 тапсырма

Предложения, образованные в предыдущем упражнении, преобразовать в вопросительные (сұраулы сөйлем).

Үлгі:

В 12:01 поезд не приходит. – Сағат он екіден бір минут кеткенде поезд келмей ме?

В 21:45 спектакль не заканчивается.

В 09:56 автобус не уходит.

В 11:32 перерыв не объявляется.

В 8 часов 37 минут работа не начинается.

В 22 часа 42 минуты я не засыпаю.

В 3:30 звонок не звенит.

В 9:30 собрание не начинается.

В 10 часов 12 минут руководитель не приходит.

В половане второго я домой не ухожу.

В четверть восьмого я не просыпаюсь.

Без четверти шесть первый трамвай не выходит.

53 тапсырма

Спросите о времени события в предыдущем упр.

Үлгі:

В 12:01 поезд не приходит. – Сағат он екіден бір минут кеткенде поезд келмей ме? – Поезд қашан келеді? – Поезд сағат нешеде келеді?

54 тапсырма

Продолжите фразу:

10.00 – сағат тура онда (заканчивается занятие)

10.30 – сағат он жарымда (возвращаюсь домой)

10.29 – сағат оннан 29 минут кеткенде (начинается концерт)

10.35 – сағат он бірге 25 минут қалғанда (приезжает брат)

12—51 – сағат бірге тоғыз минут қалғанда (прибывает…

9 -38 – сағат онға 22 минут қалғанда (приходит…

В 18—58…

Сегізге 29 минут қалғанда…

Сағат бестен 28 минут кеткенде…

55 тапсырма

Қазақша айтыңыз:

В половине одиннадцатого мы возврпщаемся домой.

Самат уезжает в два часа.

В восемь часов начинается дождь.

Гости приезжают в час и уезжают без четверти три.

Я просыпаюсь в семь часов.

В восемнадцать минут седьмого заканчивается собрание.

56 тапсырма

Помните рецепт жаренной картошки? Давайте попробуем рассказать, как мы обычно жарим картошку. То есть глаголы наши будут стоять не в повелительном наклонении, а в переходном настоящем времени.

57 тапсырма

Напишите рецепт своего любимого блюда. Вам в помощь те же глаголы дайындау, жуу, тазалау, аршу, турау, ұсақтау, қосу, салу, араластыру, қою, пісіру, қуыру, бұқтыру и существительные су, ыдыс, пышақ, үстел, плита, кәстрөл, таба, қазан, пияз, картоп, сарымсақ, тұз, бұрыш, күріш, ожау, кәкпір, қамыр, нан, ет, балық, салат, сорпа (по желанию можете использовать другие необходимые для вашего блюда глаголы и существительные).

Для примера очень сокращенный рецепт казахской лапши (кеспе):

Мен ет (т.с.) пісіремін. Сорпаға (б.с.) тұз, бұрыш (т.с.) саламын. Сорпадан (ш.с.) етті (т.с.) аламын. Кеспе (т.с.) кесемін, сорпаға (б.с.) қайнатамын. Ожаумен (к.с.) тәрелкеге (б.с.) құйамын. Дастарқанға (б.с.) қоямын.

В казахском языке все (предметы, признаки предметов, действия) кому-то (чему-то) принадлежит.

Форма притяжательности

Имя существительное в казахском языке практически не применяется без формы притяжательности. Форма притяжательности – это отношение между обладателем (лицом, предметом – субъектом) и предметом обладания (предметом, лицом – объектом). Притом и субъектом и объектом могут быть все именные части речи и глагол.

В словосочетании это является взаимоподчинением, выражает отношения «предмет и его признак», а также «кому принадлежит предмет».

ананың сөзі – материнское слово

Cіздің үйіңіз – Ваш дом

Значение принадлежности выражается:

1) личными местоимениями в притяжательном значении + именными частями речи или глаголом

I. менің көзім (сущ)

II. сенің сүйіктің (прил)

Cіздің барғаныңыз (глаг)

III. оның барғаны (глаг)

I. біздің өзіміз (местоим)

II. сендердің айтқандарың (глагол)

Сіздердің біреуің (числит)

III. олардың біреуі (числит)

2) притяжательными прилагательными

әкемнің жасы

көршінің иті

3) качественными прилагательными

қызылымның сапасы

үлкеніңнің жасы

4) числительными

біріншілеріңнің өлеңдері

өлеңдеріңнің біріншісі

Существуют следующие разновидности притяжательности:

1. Личная (субъект-объект) – менің басым, көзім, досым

2. Общая (субъектов 2 и более – объект 1) – біздің мектебіміз, ағамыз, үйіміз

3. Множественная принадлежность (субъект может быть 1 или много субъектов, объектов много) – менің ағаларым, біздің ағаларымыз

В качестве обладателя обычно выступает местоимение или существительное в Ілік септік, предмет обладания получает окончание принадлежности (тәуелдік жалғау)

1 жақ менің қолым

2 жақ сенің қолың

сіздің қолыңыз

3 жақ оның қолы

В 3лице вместо местоимения может применяться имя существительное: баланың қолы, Нұрланның қолы, Оляның қолы

Но в названиях официальных учреждений окончание субъекта может опускаться:

Кәмпитің дүкені – Кәмпіт дүкені

Бонбонның дүкені – Бонбон дүкені

Шығыстың тәттілері – Шығыс тәттілері

Фитнестің клубы – Фитнес клубы

58 тапсырма

Образовать притяжательную форму данных существительных:

қол, шаш, тырнақ, тамыр, сіңір, дауыс, бас, төбе, қарағұс, маңдай, көз, кірпік, самай, құлақ, мұрын, танау, ауыз, ерін, тіл, тіс, тамақ, таңдай, иек, мойын, иық, қол, шынтақ, жұдырық, алақан, саусақ, бармақ, шынашақ, тырнақ, кеуде, емшек, қолтық, қабырға, іш, жүрек, бауыр, бүйрек, арқа, омыртқа, бел, бүйір, жамбас, аяқ, тізе, табан, өкше, қызу (ыстық)

Үлгі:

I. менің жаным біздің жанымыз, жандарымыз

II. сенің жаның сендердің жандарың

Сіздің жаныңыз сіздердің жандарыңыз

III. оның жаны олардың жандары

59 тапсырма

От глаголов ауыру, айналу, солқылдау, шаншу (жүрек), көтерілу, тарту (сіңір), селкілдеу, жүрек айну, сыздау, кебу, іріңдеу, ісу, ашу образовать форму 3 лица переходного настоящего времени.

Үлгі:

ашу – ашиды

60 тапсырма

Составить словосочетания с существительными қол, шаш, тырнақ, тамыр, бас, төбе, қарағұс, маңдай, көз, самай, құлақ, мұрын, танау, ауыз, ерін, тіл, тіс, тамақ, таңдай, иек, мойын, иық, қол, шынтақ, жұдырық, алақан, саусақ, бармақ, шынашақ, кеуде, емшек, қолтық, қабарға, іш, жүрек, бауыр, бүйрек, арқа, омыртқа, бел, бүйір, жамбас, аяқ, тізе, табан, өкше, қызу (ыстық) в притяжательной форме и глаголами ауыру, айналу, солқылдау, шаншу (жүрек), көтерілу, тарту (сіңір), селкілдеу, жүрек айну, сыздау, кебу, іріңдеу, ісу, ашу в 3 лице переходного настоящего времени. Перевести.

Үлгі:

I. менің басым ауырады

II. сенің басың ауырады

Сіздің басыңыз ауырады

III. оның басы ауырады

I. біздің басымыз ауырады

II. сендердің бастарың ауырады

Сіздердің бастарыңыз ауырады

III. олардың бастары ауырады

Как спросить? Как образовать вопросительное предложение?

Вопросительное предложение

Вопросительное предложение образуется:

1) с помощью вопросительных местоимений (Дәріс қашан аяқталады?)

2) с помощью вопросительных частиц —ба, -бе/-ма, -ме/-па, -пе/-ше (Дәріс аяқтала ма?)

В вопросительном предложении личное окончание 3 лица единственного и множественного числа (-ды, -ді) не ставится. тұра ма? айта ма? келе ме?

61 тапсырма

От данных глаголов образовать вопросительную форму переходного настоящего времени 3 лица в единственном и множественном числе ауыру, айналу, солқылдау, шаншу (жүрек), көтерілу, тарту (сіңір), селкілдеу, жүрек айну, сыздау, кебу, іріңдеу, ісу, ашу

Үлгі:

ашу – ашиды – аши ма?

62 тапсырма

Словосочетания 61 упражнения преобразовать в вопросительные

Үлгі:

I. менің басым ауыра ма?

II. сенің басың ауыра ма?

Сіздің басыңыз ауыра ма?

III. оның басы ауыра ма?

I. біздің басымыз ауыра ма?

II. сендердің бастарың ауыра ма?

Сіздердің бастарыңыз ауыра ма?

III. олардың бастары ауыра ма?

На любой вопрос можно дать несколько вариантов ответа:

Сіздің тамағыңыз ауыра ма?

1) Иә – Да

2) Жоқ – Нет

3) Иә, ауырады. – Да, болит.

4) Жоқ, ауырмайды. – Нет, не болит.

5) Менің тамағым ауырады.

6) Менің тамағым ауырмайды и пр.

Вопросительные местоимения

кім? – кто? не? – что?

кімнің? ненің? – чей? чья? чьё?

кімге? -кому? неге? – чему? қайда? – куда?

кімде? – у кого? неде? – у чего? қайда? – где?

кімді? – кого? нені? -что?

кімнен? – от кого? неден? – от чего?

қайдан? -откуда?

кіммен? – с кем? немен? – чем?

қашан? – когда?