Ӏуащхьэмахуэ, Махуэгъэпс

– Делэщ а бгъуэнщӏагъым узышар, губзыгъэм абы сабий ишэну? Уи адэм къелыну ар иджы? Сэри сыт къызжиӏэнур? Щхьэ хуэбутӏыпща жиӏэнкъэ?

Жануэс и нысэмрэ и къуэмрэ захуигъэгусати, къытридзэри щӏалэ нэхъыщӏэм деж Тӏыауз къэкӏуащ. Гуныкъуэгъуэ яку къыщӏыдэкӏари Майет. Зи псэлъэгъуэ блэкӏа сабийм елӏэлӏэн хуейтэкъэ – нанэ абы зэпымыууэ епсалъэрт, псысэхэм и тхьэкӏумэр тегъэхуауэ зэредаӏуэм гу лъитати, мыувыӏэу жриӏэрт. И нэ цӏыкӏуитӏыр къытриубыдауэ къеплъу псысэм и кӏыхьагъкӏэ къедаӏуэрти, ар и гуфӏэгъуэт. Нанэм жиӏэр къызэрищтэр зылъагъу къуэмрэ нысэмрэ сабийр дзыхь къыхуащӏыпащ. Къыхуащӏами, хущӏегъуэжахэщ – Майе псысэ фӏэкӏа къыфӏэмыӏуэхуж хъуащ. Нэгъуэщӏ зыми едэӏуэну хуейтэкъым, сабийхэми зэрахэмыхьэт. Езым и ныбжьхэм хэтыфу есэнщ жаӏэу зрата сабий гъэсапӏэм тхьэмахуэ фӏэкӏа мыкӏуауэ, хьэргъэшыргъэ къэхъуащ. Зи щытыкӏэр зыми емыщхь сабийм гъэсакӏуэр къыщӏэгубжьащ. Абы емысар къызэкӏуэкӏащ, кӏийуэ, гъыуэ хуежьэри, ящыхутемыгъэужым, пэш нэщӏым щӏаубыдащ. Пщыхьэщхьэм и анэм къишэжыну щыкӏуам, Майе плъыржьэру, зыщӏаубыда пэшым и дурэшым дэсу ирихьэлӏащ. Гъэсакӏуэмрэ и анэмрэ щыщӏыхьам, къимылъагъу хуэдэу щыст, епсалъэкӏэ жэуап къаритыртэкъым, ӏэплӏэкӏэ къащтэну хуежьэми, закъригъащтэртэкъым. Зыри къимыцӏыхуж хуэдэт. Балигъыу хъуар, и анэри хэту, и дзыхьым икӏат. Майе а щытыкӏэм къришыну зыми хузэфӏэкӏынутэкъыми, сабийр езыр зыдэӏэпыкъужащ: а махуэм къэхъуар зыпкъригъэхуащ.

Сабий гъэсапӏэм иратыну къыхэзылъхьар Пагуэт. Пщэдджыжьым и адэм е и анэм ешэ, гъэсакӏуэхэм ящыщ къыпожьэри и ӏэпэр иӏыгъыу сабийхэр щыджэгу пэшым щӏашэ. Ауэ Майе а пэшым нэсыху и гум щыщӏэм хэт щыгъуазэр? Дэнэкӏи шхынымэщ: бжьынымэ, лы гъэжьэрымэ, хьэнтхъупс зэхэгъавэм и мэ. Бдзэжьей гъэжьэрымэр зыми хуэдэххэкъым, шэчыгъуей дыдэщ. Мэхэр зэхэзэрыхьыжауэ пщэфӏапӏэм къыщӏокӏри пэшу хъуам зыщӏагуашэ, щхьэгъубжэӏупхъуэхэм къакӏэрех, блынхэм зыщӏашэ.

Майе абы и гур кърегъакӏуэ. Къезыгъэлын имыӏэу, кӏуапӏи-жапӏи имыгъуэтыну къыщохъури, мэгужьей. Екӏуэкӏыу блыным кӏэрытщ шэнт цӏыкӏухэри, нэхъ дурэш дыдэм дэтым тотӏысхьэ, цыжьбанэ цӏыкӏуу зызэрегъапщхьэри. Зыри илъагъуркъым, зыри зэхихыркъым, зыми епсалъэркъым. Пщэдджыжьышхэр зэфӏэкӏмэ, щӏыбым щӏашынущи, абы щыгъуэм бэуэнущ и гум щызу. Зэпэзэву ягъэува шэнтхэм сабийр кърагъэтӏысэкӏри, Майе къыбгъурысхэр къыжьэхоуэ. Зыр и ӏэблэм, адрейр и лъакъуэм. Зыр щӏалэ цӏыкӏущ, адрейр хъыджэбз цӏыкӏущ. Ар ишэчын хуей зэрыхъум щхьэкӏэ и натӏэм пщӏэнтӏэпс къокӏуэ. Пщӏэнтӏэпсри хуэшэчынукъыми, и анэм кърита бэлътоку цӏыкӏур и жыпым кърехри, и натӏэмрэ и напэмрэ елъэщӏ.

«Майя умница, пришла с платочком!» – жи гъэсакӏуэм, абы гу къылъетэри. Напэмытхьэщӏу къашэхэм ярилъытри къыщытхъуауэ аращ, ауэ иджы Майе пщӏэнтӏэпсыр къожэх – и гугъу къамыщӏыхам нэхъыфӏт. И гур мэбампӏэ. «И гур мэбампӏэ» – мы псалъэхэр зэпкърихын фӏэфӏщ. Здыжиӏэм, и гур мэзагъэ, и кӏуэцӏкӏэ мэсабырыж, и нэкӏущхьэ къызэщӏэплъахэр мэупщӏыӏуж. Сабий гупыр шхапӏэмкӏэ яшэ. Шей ефэнщ. Нэгъуэщӏ зыри ишхыфынукъым. Гъэсакӏуэм залымыгъэкӏэ зыгуэр къригъэшхмэ, кърикӏутыжынкӏэ хъунущ. Гу къылъатакъым, ӏуэху къащӏакъым зэрымышхэм щхьэкӏэ. Гуфӏэнут, гуфӏэ и хьэлу щытамэ. Зэ щӏыбым щӏашарэт – аращ зыпэплъэр.

Гъэсакӏуэр куэдрэ яхэткъым, «фызэбгрымыж, фымызэрану фыджэгу» жери, адрей гупым я гъэсакӏуэм деж макӏуэ дэуэршэрыну. Хъыджэбз цӏыкӏухэм езым я джэгу яублэ, щӏалэ цӏыкӏухэм е хьэмбылу къагъуэтынщи зэпаплъыхьынщ, е сад пщӏантӏэм къыдэзэрыхьа хьэ хьэулейр кином щалъэгъуа Рекс ещхьу ягъэсэну хуежьэнщ.

Майе гупитӏми яхыхьэркъым. Майе и дэджэгуэгъур Мышщ. Ар нэхъ цӏыкӏухэм ящыщщ, ауэ абыхэм къахокӏри Майе деж къокӏуэ. Мыш цӏыкӏу илъэсищщ зэрыхъур, гъэсакӏуэхэм ящыщ зым и бынщ.

Хъыджэбз цӏыкӏухэр нэжэгужэщ, зэрызохьэ. Зыр уафэмкӏэ доплъей, и ӏэпэр пшэхэм хуеший: «Благъуэм Дыгъэр еубыд! Благъуэм Дыгъэр еубыд!» Абы зыпащӏыжу, адрейхэри мэкӏий: «Благъуэм Дыгъэр еубыд! Благъуэм Дыгъэр еубыд!»

Благъуэ. Дыгъэ. Майе игу къокӏыж нанэ и псысэр. Благъуэ… Дыгъэ… Иджы щӏалэ цӏыкӏухэри къахыхьэжауэ уафэм доплъей. Зым мурад ещӏ хъыджэбз цӏыкӏухэм къагупсысам нэхърэ нэхъыбэ езым хилъхьэну, мэкӏий:

– Благъуэм Дыгъэр иубыдыпэнурэ кӏыфӏ хъунущ! Зэи нэху хъужынукъым!

Зы хъыджэбз цӏыкӏу къыдожьу. «Кӏыфӏ хъунущ! Кӏыфӏыбзэ хъунущ!»

Майерэ Мыш цӏыкӏурэ лъэныкъуэкӏэ щытщ. Майе доплъейри, Благъуэр ӏупщӏу къелъагъу, нэхъ пэжу жыпӏэмэ, и нэгу къыщӏохьэ, иужькӏэ елъагъу уафэ джабэр зэриубыдар, дыгъэр зэрыщӏихъумар. Майе шынэркъым, ауэ дунейр кӏыфӏ хъуащи, мэкӏий. Зыри илъагъужыркъым, Мыш цӏыкӏу и ӏэпэр еутӏыпщри и макъым къызэрикӏкӏэ мэкӏий. Джэгуурэ къежьар я фӏэщ хъужри, шынэр къапкърыхьащи, сабийхэри зэщӏогъуагэ.

– Нобэ Майе сабийхэр игъэшынащ, благъуэ къэлъэтэнурэ псори фишхынущ яжриӏэри. Сабийхэр игъагъырти, пэш щхьэхуэ щӏэдгъэсащ, – Майе аргуэру пэш нэщӏ щӏыщӏагъэсам и щхьэусыгъуэу аращ гъэсакӏуэм къриӏуар. Улэ къэкӏуэжри анэшхуэр игъэкъуэншащ.

– Псысэ шынагъуэхэр жыбоӏэ, благъуэ щыӏэу и фӏэщ хъуащ, езыри шынэри, адрейхэри игъэшынэжащ…

– Псысэр дэ дыщыцӏыкӏуми къыджаӏэу щытащ, ди япэжкӏи щыӏащ, зыми зэран хуэхъуауи зэхэсхакъым, – зеухеиж гуащэм.

– Мыбы езэгъыркъым, плъагъуркъэ?

– Хьэуэ, тӏасэ, мыбы езым зыгуэр и лажьэщ, сэ къыстевмылъхьэ…

– Сыт и лажьэр?

– Уэри уолъагъу ар адрейхэм зэремыщхьыр.

– Ар уэ жыпӏэмэ, хамэм сыт жаӏэжынур?!

– Хамэм гу лъамытэ уи гугъэ абы? И адэм къыфӏолӏыкӏри аращ гъэсапӏэм щӏыфӏахар… И жагъуэ къащӏми, къэтщӏэну мыгъуэкъым – езым зыри къыджиӏэжыркъым.

Псалъэм псалъэ къишэурэ, зэнысэзэгуащэр зэщыӏеящ.

Пагуэ а псом хуейтэкъым, апхуэдэу щыхъуакӏэ, къэвух фи псысэхэр, жиӏащ. Зэи и жагъуэ къэзымыщӏа и къуэр къыщхьэщыжын и гугъат. Ӏэплӏэ къришэкӏыу, зыри къэхъуакъым, сабийр гъамэ теужащ, жиӏами хъунут. Жиӏакъым. «Къэвух фи псысэхэр!» – аращ къажриӏар цӏыхубзитӏым. «Уемыпсалъэ сабийм!» – къыжриӏауэ кърихащ Жануэс.

– Семыпсалъэмэ семыпсалъэ. Зыми сынывэпсэлъэнукъым.

И хьэпшыпхэм щыщ зэрилъхьэщ, здэкӏуэр Хьирэт жриӏэри, Тӏыаузым дэс и щӏалэ нэхъыщӏэм деж кӏуащ, и нысэми и къуэми закъримыгъащӏэу. Пагуэ занщӏэу кӏэлъыкӏуат, нэкӏуэж жиӏэри – хуэкӏуэжакъым. Аргуэру кӏуащ – зытригъэхьакъым. Иджы сабийр къыщӏыхуишар и гур къигъэщабэу иришэхыжыну арат, дауи.

Жануэс мазитӏ ипэкӏэ къэхъуахэр къеӏуэтэж, къемыдаӏуэу, зэхимыхыу къыщыхъуми, Майе псори и щхьэм иреубыдэ.

Пагуэ къыщӏыхьэжри, Майе и ӏэри и лъакъуэри къепхэкӏауэ щилъагъум, къэгузэващ. Къэхъуар щыжраӏэм, зи щхьэр къыфӏэхуауэ щыс и анэр фӏэгуэныхь хъури, Ӏэдэм зэрытеплъэу жьэхэлъащ.

– Уэ езыр сабийр къэбгъанэу уздэкӏуар дэнэ? – зишхыхьыжащ Ӏэдэм.

– Уи ӏуэху хэлъкъым!

Зэкъуэшитӏыр зэфӏэнэжащ. Жануэс Пагуэ къыщхьэщыжащ:

– Умыщӏэ нэхъей ар здэкӏуар?! И быныр илъэгъуащ.

Пагуэ и фызу щыта Татианэ Тӏыаузым дэст, зэдагъуэта я пхъур зыпӏыр арат.

Жануэс и хьэпшыпхэр зэщӏикъуэжу щилъагъум, Пагуэ абы елъэӏуащ.

– Зэ умыпӏащӏэ. Мопхуэдэу гъуэгу тесшэнукъым сабийр, и фэ кърехьэж…

– Мыр пэш зэвым щӏозэшыхь мыгъуэ, нэхъри и фэр пыкӏыну аращ…

– Татианэ деж сшэнщ, ари дохутырщ – кърыреплъ…

– Улэ и жагъуэ хъунщ.

– Хэт абы еупщӏыр?

Адэм Майе ӏэплӏэкӏэ къещтэри унэм щӏех, уэрам сабафэм дехьэ. Жьы щӏыӏэтыӏэ къопщэри, ар хъыджэбз цӏыкӏум фӏэфӏщ.

Тӏыаузыр шахтёр къалэщ, улахуэшхуэ щату хэӏуэри, дэнэ щӏыпӏи къикӏыурэ цӏыхур къыщызэхуэсащ. Пагуи яхэтащ мыбы ахъшэ къыщызылэжьыну къэкӏуахэм. Татиани къыщицӏыхуар мырат. Цӏыхубзыр дохутыру сымаджэщым щылажьэрт, уни къратауэ псэупӏэ щхьа гуныкъуэгъуэ иӏэтэкъым. Пагуэ ихьэхуат шэрэ лъырэ зэщӏэту жыхуаӏэм хуэдэ зи фӏыгъуэ цӏыхубзым. И нитӏыр щхъуэпсрэ пӏащэу, натӏэшхуэм щхьэц дыщафэр шылэ тӏатӏэу къытелъу, дзэ хужьхэр ӏупэ пӏырыпӏым къыпхыпсрэ щыдыхьэшхкӏэ и нэкӏущхьитӏыр иушкумбэу, мы урыс цӏыхубзым къыхукъуэплъхэр куэд хъурт, ауэ езым къыхихар щхьэпэлъагэрэ набдзэшхуэу, плӏабгъуэрэ бгы псыгъуэу щӏалэ къамылыфэ зэпӏэзэрытырат, Пагуэт. Зэрыша нэужь, Пагуэрэ Татианэрэ къуажэм мазэ бжыгъэ гуэрщ зэрыдэсар, зызэщӏакъуэри, Тӏыаузым ягъэзэжат, цӏыхубзым и унэ цӏыкӏум зыщӏагъэзагъэри щыпсэуахэщ. Къызэрыщӏэкӏамкӏэ, я насып зэхэлъакъым, я гъащӏэ гъуэгур зытэкъым.

Татианэ ӏэщӏагъэм фӏыуэ хещӏыкӏри, гъунэгъу къуажэхэми къикӏыурэ цӏыхухэр къыхуокӏуэ. Ар зыщӏэс пэш цӏыкӏуитӏыр зыхэт унэ зэтетыр шахтёрхэм я общэжитым пэжыжьэтэкъыми, Пагуэ и пхъур и ӏэблэм тесу псынщӏэу нэсащ. Зэадэзэпхъум бжэр къахуӏузыхар цӏыхубз зыӏэщӏэлът. И кӏэ къуагъым зы хъыджэбз гъур цӏыкӏу къыкъуэплът, щхьэцыгъуэрэ и нитӏыр нащхъуэпсу. Майе занщӏэу къыӏурыуащ бжэ ӏухам къыщӏих къабзэмэр, ауэ цӏыхубз пӏащэр зыщӏэсым щӏахьэну хуейтэкъым. Хъыджэбз цӏыкӏу къыхукъуэплъами щӏыӏэмей къыкӏэрихат.

– Сыт мыбы къыщыщӏар?! – аращ цӏыхубзышхуэм япэу къыжьэдэкӏар.

Адэр пэшым щыщӏэбакъуэм, Майе къэгъынэнащ, ауэ абыи емыплъу ихьри дахэу ӏуха пӏэм и кум иригъэтӏысхьащ.

– Мыбы схуеплъ, къута сыт имыӏэу жаӏащ, ауэ сигу загъэркъым…

Пагуэ и пхъуитӏыр нобэ япэу зэрылъагъуу аращи, зызэрызэхуащӏынум тӏэкӏуи ирогузавэ. Майе мыщӏщ, Ритэ зэзэмызэ фӏэкӏа зыхуэмызэ и адэр езыр къигъэнауэ зыдэпсэухэм ирефыгъулӏэри, хуэбзыщӏыркъым. Пагуэ адрей пэшым щӏыхьэри щетӏысэхащ.

Татианэ жиӏэм и нэхъыбэр къыгуроӏуэ Майе.

– Болит где-нибудь?.. А это Рита, твоя сестра.

Ритэ и ӏупэ пӏащӏэ цӏыкӏухэр иришэкӏыурэ хьэщӏэр зэпеплъыхь, и анэр ӏукӏуэтати, Майе и уӏэгъэхэм щабэ цӏыкӏуу еӏусэурэ, йоупщӏ:

– Узрэ?

Майе, жэуап къитын къэгъэнауэ, къеплъыркъым, зэплъыр Ритэ и ӏэпэ къызэрылъэӏэсыращ. Хуейтэкъым къеӏусэну – фӏэфӏкъым зыгуэр къыжьэхэуэуи, къеӏусэуи, армыхъумэ, уӏэгъэр узынщ жиӏэуи аракъым.

– Упсэлъэфыркъэ уэ? Уделэ цӏыкӏу, хьэмэрэ?

Татианэ къыӏухьэжри, Ритэ ӏуигъэкӏуэтащ:

– Кӏуэ уи адэм деж, сэ мыбы сеплъыху зэран укъысхуэмыхъу.

Майе къопсалъэ:

– Уделэ цӏыкӏу уэ?

Татианэ къыпыдыхьэшхыкӏащ:

– Пхуэфащэщ, Ритэ! Укъэзымыцӏыху сабийм апхуэдэу гъунэгъуу уекӏуалӏэ хъурэ? Тӏэкӏу къосэмэ, итӏанэ…

Рити мэдыхьэшх:

– Уэращ ар зыжриӏар!

Татианэ Майе и нэгум йоплъэ, къыгуроӏуэ мобы и нитӏым щӏимыгъэплъэну зэригъэпщкӏур.

– Уэри сэри къыджиӏа си гугъэкъым, зэхихар жиӏэжауэращ… Мыр щыджэлар нобэмэ, сыту гъэщӏэгъуэн, вэгъу трищӏакӏэщ и ӏэфракӏэми и лэгуажьэми…

Цӏыхубзышхуэр мыхамэ дыдэу къилъытащ Майе. Хуэсакъыпэурэ къеӏусащ, къыдэӏэпыкъуну хуейщ. Ауэ Майе зыри и лажьэу зыхищӏэркъым, дэӏэпыкъуэгъу хуэныкъуэкъуэуи къыщыхъуркъым. Гъуэлъыпӏэ къуапэм телъ тхылъ щхъуэкӏэплъыкӏэмкӏэ мэӏэбэ, арщхьэкӏэ Ритэм ар ӏуегъэкӏуэт, къыхукъуэкӏа шыпхъур лъимыгъэӏэсыну. Татианэ гу лъетэри, и пхъум пхъашэу йоплъ, зыри жимыӏэу тхылъ пӏащӏэ цӏыкӏур Майе кърет. «Мо-роз-ко» – Майе къоджэ абы тетхам.

– Мыр къоджэф! Плъэгъуа, Ритэ?! Илъэсиплӏ хъуа къудейщ, итӏани къоджэ! Уэ хьэрфхэр илъэситхум уиту уэзгъэщӏарэ пэт, еджапӏэращ уеджэфу ущесар.

– Нтӏэ сыт? Еджэфми, делэ цӏыкӏущ.

– Бэяу, жумыӏэ апхуэдэу.

– Мыбы зыри жиӏэжыфынукъым. Псалъэркъым.

– Уи адэм зэхихмэ, и жагъуэ хъунщ.

– Си адэр мыращ зыдэпсэур, сэракъым. Пцӏы бупс мыхъуну жиӏэркъэ? Нтӏэ, пэжыр жысӏэу аращ – ӏэплӏэкӏэ кърихьэкӏ и пхъум хухэтщ.

– Бэяу, ӏукӏ… Иӏэт, Майе, къеджэт тхылъым.

Майе, цӏыхубзышхуэм и ӏэр еубыдри, и ӏэпэр тхылъым хуехь.

– Сэ сыкъебгъэджэну ара?

Татианэ, тхылъым зэреплъ щымыӏэу, гукӏэ ищӏэ таурыхъыр жеӏэ.

Пагуэ къахохьэж.

– Фызэгурыӏуа хуэдэщ. Мыр къыфхуэзгъанэмэ, дауэ хъуну? Зэшыпхъуитӏыр зэрыцӏыхунт.

– Къэгъанэ, фӏы дыдэщ. Сэри сфӏэфӏщ Ритэ зэримызакъуэр, шыпхъу зэриӏэр ищӏэмэ.

– Сэ ди анэм деж сыплъэнщ, мыгузэвэну жесӏэнщ. Пщэдей къуажэм дыкӏуэжынущ. Ритэ, уэ унэхъыжьщ, уи шыпхъу цӏыкӏум хуэсакъ, нобэ ягъэджэлащ.

– Папэ, уэ хэт нэхъыфӏу плъагъур? Майе, хьэмэрэ сэра? Зи гъусэу упсэуращ, дауикӏ!

– Мыдэ къакӏуэт, си гуащэ. Апхуэдэу щхьэ жыпӏэрэ? Тӏури фызибынщ, тӏури фӏыуэ фызолъагъу. Уэ унэхъыжьщ, нэхъыбэ къыбгуроӏуэри, нэхъыбэкӏи сыпщогугъ. Фӏыуэ еджэ, мамэ едаӏуэ.

– Седжэурэ сешащ сэ, еджапӏэр сужэгъуащ. Махуэ къэс унэ лэжьыгъэ, унэ лэжьыгъэ… Нобэ тхыгъэ згъэхьэзырын хуейщ Хэку зауэшхуэм хэта гуэрым теухуауэ. Дадэ сытетхыхьынут, ауэ сэ ар зэи слъэгъуакъым. Папэ, уэ схуэтх. Уэращ ар зи адэр, уэращ абы и гъащӏэм хэзыщӏыкӏыр.

– Уи адэшхуэр партизану щытащ. Нэмыцэхэм яӏэщӏэкӏуэдащ. Тхы апхуэдэу, аращ зэрыщытар.

Майе и напӏэр къимыӏэту зэпсалъэхэм я урысыбзэм щӏодэӏу. Пагуэ ӏэплӏэкӏэ иӏыгъа Ритэ ирегъэувэхыжри щӏокӏ.

Ритэ и адэм зыщигъэнщӏкъым, мис, аргуэру зричри ежьэжащ.

– Мы ӏей цӏыкӏум и зэранщ папэ ди деж зэрыщымыӏэр! – Ритэ гъыну хьэзырщ.

– И адэр игу къэбгъэкӏыжри къэгумэщӏащи аращ щӏыщӏэкӏар, сыт щыгъуи къытохьэлъэ абы и гугъу ищӏыныр, – жи Татианэ.

– Сыт-тӏэ сэ иджы сщӏэнур? Сэ сцӏыхуакъым дадэ, зыцӏыхуа си адэр зытемыпсэлъыхьыфым теухуауэ сэ сыт схуэтхынур?

Татианэ и пхъум жиӏэр къыфӏэӏуэхущэкъым, Майе къыӏэрыхьа щӏыкӏэ, зэпеплъыхь, игъэпсэлъэну хэтщ, хуейщ сабийм и щытыкӏэр къызыхэкӏыр къыгурыӏуэну.

Ⅲ

Пагуэ къалэ цӏыкӏум и уэрам нэхъыщхьэм ирокӏуэ. Къуэпсыбэкӏэ къепха хъуащ мы щӏыпӏэм. Гъунэгъу дыдэу къыщыт къуршыщхьэхэм доплъей, хъуреягъыр зэхеплъыхь. Сыт лъандэрэ къыкӏэлъикӏухьрэ Ӏуащхьэмахуэ лъапэ деж и адэм фэеплъ хуигъэувыну хуейуэ. Партизан гупым хэту мыбдежхэм щызэуат, щаубыдари мы щӏыпӏэрат. Нэмыцэхэм сытым щыгъуи щысхь ящӏэртэкъым, ауэ партизан къаӏэрыхьамэ, фибл трахт. Пагуэ и адэр мыхьыр ирагъэхьу мазэкӏэ яӏыгъа нэужь, яукӏыжат. Пагуэ къызэрилъытэмкӏэ, ар лӏыхъужьщ, къелэжь и фэеплъ сын щызэуа щӏыпӏэм щыхасэну. Абы теухуауэ Тӏыауз щыӏэ райсоветым щӏыхьати, къыдаӏыгъакъым – Налышык унафэ къытхуимыщӏауэ дэ апхуэдэ фэеплъ дгъэувыну дыхуиткъым, жаӏэ. Налышыки кӏуащ. «Уи адэм и закъуэ хуэбгъэув хъунукъым, партизану хэкӏуэдахэр куэд мэхъу», – къыжраӏэ. «Хэкӏуэдахэм псоми я цӏэр тету дывгъэгъэув абы щыгъуэм!» – яжреӏэри, «ӏуэхум дыхэплъэн хуейщ, ар апхуэдэу псынщӏэу зэфӏэкӏынукъым…» – къыӏуагъэкӏыж…

Тригъэзащ, тригъэчыныхьащ. «Апхуэдэу псынщӏэу зэфӏэкӏыну ӏуэхукъым, Мэзкуу тхэн хуейщ…» Мэтӏысри езыр матхэ Мэзкуу, жэуапыр псынщӏэу Налышык дэс унафэщӏхэм къахуокӏуэж, партизану щӏыпӏэм щыхэкӏуэдахэм фэеплъ хуэгъэувыныр фэ фызэреплъщ жиӏэу. Пагуэ ираджэри, къепсэлъащ, къыжраӏа къомым къыхэпхыну хэлъар зыщ: мыр псынщӏэу зэфӏэкӏыну ӏуэхукъым…

Илъэс тӏощӏ дэкӏыжащ а зауэр зэриухрэ. Ар мащӏэ? «Апхуэдэу псынщӏэу зэфӏэкӏынукъым» жызыӏэхэм зыри ямыщӏэну аращ.

– Фэеплъ гъэжыным ипэкӏэ комиссэ зэхэшэн хуейщ, зэпеуэ къыхэлъхьэн – куэд мэхъу абы пыщӏар. Дэ иджыри дызыхунэмыса фэеплъи ухуэныгъи ди гъунэжщ… Уи адэм и цӏэри, фэеплъ къыхуагъэфэщэн хуэдэу, къыдэхыжын хуейщ…

Пагуэ къогубжь: сыт «къыдэхыжын хуейщ» жыхуаӏэм кърагъэкӏыр?! Абы и цӏэр къуалъхьэжакъым, зыми шэч къытрихьэу идэнукъым лӏыгъэ хэлъу зэрыкӏуэдам! Пагуэ ирогубжь, тоуж, иронэщхъей адэм и ӏуэхум. Зыми емыупщӏу фэеплъ екӏу хуигъэувынущи, хуит къамыщӏауэ ӏуплъапӏэм деж щыхисэу ядэнукъым, къуэгъэнапӏэ щигъэувмэ, хэт зылъагъунур, сыт и мыхьэнэр? Гуитӏщхьитӏщ, илъэс дапщэ хъуауэ егупсысрэ абы…

Пагуэ къалэ сабафэу сабэншэм и уэрам бгъуфӏэм ирокӏуэ. И ӏэпкълъэпкъ шэщӏар зымыгъэпсынщӏэр и щхьэм щыкӏэрахъуэ гупсысэмрэ и гукъеуэ бзыщӏахэмрэщ…

Ӏэдэми и щхьэр ежьа, сабийр шахтэм щӏишар сыт? Езыри гузэвэжащ, ауэ сыт делагъэ пщӏэуэ угузэвэжкӏэ? И ныбжь нэсащ абы ищӏэр къыгурыӏуэжыну…

Сыт апхуэдизу и нэ къыщӏикӏыр адэм фэеплъ хуигъэувыну? Адэцӏэр ихъумэну ара, хьэмэрэ езы Пагуэ игу иризэгъэну ара?

И нэгу къыщӏоувэж адэр иужь дыдэу щилъагъужар, и нэщӏащэм лъыр ипцӏыхьауэ, и напэр дыркъуэ защӏэу, и ӏэпхъуамбэхэр зэхэкъутауэ… Сыту бэлыхьышхуэ къытралъхьат уи псэм, си адэ… Щыӏэ а псэр езыр? Лыр мэуз, гум зызэхуешэ, ауэ псэр… Псэи тхьэи щымыӏэу аращ коммунистхэр зытетыр, езыри коммунистщ.

Пагуэ здэкӏуэм и пащхьэм лӏы гъумыщӏэшхуэ къоджэразэ.

– Мыр сыт? Уэрамым утехуэркъэ? Зуплъыхь хъуну? Лӏы мыцӏыхур бэлэбанэу зэрыхуэпам тегушхуэгъуафӏэ ирегъэщӏ Пагуэ: мыр зи теплъэ лэжьапӏэ ӏуткъым, нэхъ ӏеижращи, йофэ. Небэкъебэу, делэ гуфӏэкӏэу къыжьэхокӏуатэ езыри.

– Текӏуэтыт, зыкӏи узиӏуэхукъым, си пӏэм сыкъыумыш!

Лӏы мыкӏуэмытэм къепсалъэр хьэ бэнауэ къыфӏэмыӏуэхуу, и тхьэкӏумэм ӏэпхъуамбэжьакӏэкӏэ йотӏыхьри щытщ. Пагуэ абы къыпикӏухьыну хуожьэ – мор аргуэру и пащхьэ къохутэж. Пагуэ мэгубжь – мор подыхьэшхыкӏ. Къыпекӏухь, гъуэгум къытренэри адэкӏэ макӏуэ, «уэху» жиӏэжащ… Лӏы мыфэмыцыр и пащхьэм къохутэж.

– Ушейтӏан, зиунагъуэрэ, мыр дауэ?

– Уэ шейтӏан уи фӏэщ хъурэт-тӏэ?

– Хъуркъым!

– Шейтӏани мелыӏычи щымыӏэу аракъэ?

– Щыӏэкъым!

– Нтӏэ-нтӏэ. Коммунист партым фӏэкӏ зыри уи фӏэщ хъуркъым уэ.

– Си жьэр зэщӏэсхыркъым, мы мыфэмыцми и жьэ зэщӏихыркъым, дауэ дызэрызэпсалъэр? – йогупсыс Пагуэ, модрейми къыпещэ:

– Еууей, Пагуэ, лӏыку ухъуащ, гу къыслъумытэ зыпщӏурэ. Сэ сы-уэращ. Убзыщӏу, цӏыхум къебгъэщӏэн ушынэу пхэлъ хьэл гущыкӏыгъуэхэмрэ уи ӏэужь щӏэпхъумэжахэмрэ зыкӏуэцӏылъ Пагуэр сэращ.

Лӏы мыкӏуэмытэм къыкӏэрих бамэм имыгъэбэуэжу Пагуэ и гур кърегъакӏуэ… Хьэуэ, пцӏыщ, абы ӏумпэм къыщӏащӏынрэ цӏыхум ящибзыщӏыжынрэ зэи илэжьакъым. Мыр шейтӏанщ, шэч хэмылъу. Коммунистхэм ямыдэми…

Жануэс аргуэру и закъуэщ. Пагуэ къигъэзэжакъым, Ӏэдэм щӏэкӏыжащ. Нэмэз ищӏри, нэмэз щыгъэ игъажэу тӏысыжащ.

Мы Тӏыаузым дыгъэр псынщӏэу щыкъуохьэ – лъэныкъуитӏымкӏи бгы задэхэр къыщытщ, тафэм деж куэдрэ къыщыптепсэ дыгъэр мыбдеж бгым пасэу пщегъэпщкӏу.

Псынщӏэ дыдэу пшапэр зэхэуэнущ. Щхьэгъубжэӏупхъуэ гъуабжэ тӏэкӏур иригъэкӏуэтэкӏащи, пэшыр нэхъ нэху хъуащ.

Жануэс и щхьэ хуошхыдэж: щӏалэм зыхуимыгъэгусами хъунут, куэд и фэм дэкӏащ абы, сабийуэ и нэгум щӏэкӏами ирикъунт… И адэм и ӏуэхум ехь нобэми ныжэбэми… И лэжьыгъэр ӏейкъым, партым жиӏэр гукӏи псэкӏи къещтэ, и пщэ къыдэхуэр егъэзащӏэ. Ауэ арэзыкъым – и щхьэм хуэарэзыжкъым. И унагъуэ насыпыр-щэ? Къехъулӏауэ жыпӏэ хъуну? Урыс къишэри, зэзэгъакъым, хъыджэбз цӏыкӏу щӏэсу иригъэкӏыжащ. Антыхэ къишэжати, цӏыху ӏей хуэдэкъым, ауэ зыкъомрэ пэплъауэ ягъуэта сабийм зыгуэр зэрилажьэр бэянщ. Къиинщ, жепӏэр зэхимыхым хуэдэщ, псалъэркъым, гуфӏэркъым. Зэзэмызи зыкъызэкъуехри, губзыгъэ дыдэу мэпсалъэ, зыгуэрхэми щӏоупщӏэ. Ауэ нэхъыбэм гупсысэ гуэр зэригъэзахуэм ещхьу щысщ. Илъэсиплӏ фӏэкӏ мыхъуар гупсысэу щысын хуейкъым, и джэгугъуэщ, и псэлъэгъуэщ, сытми щӏэупщӏэу, сытри фӏэгъэщӏэгъуэну… Майе апхуэдэ мыгъуэкъым. И адэанэм зыми гу лъамытэ защӏ, ауэ абыкӏэ зэфӏэкӏрэ? И ныбжьым хуэфащэу зэрыщымытыр нэрылъагъущ. Сабийм лажьэ зэриӏэр уи щхьэм щубзыщӏыжкӏэ, цӏыхум ящубзыщӏыфыну? Къипсэлъ щӏагъуэ щымыӏэу илъэсиплӏи хъуащ, и ныбжьхэм хэпщӏыкӏыу къакӏэроху. Гъэщӏэгъуэнракъэ, зыгуэркӏи йофӏэкӏ. Мес, тхылъ йоджэф. Абы и ныбжьым къуажэ сабийхэм хьэрф зыцӏыхуу яхэтыр закъуэтӏакъуэщ…

Мыцӏыху ещӏ. Зыми хуэкӏуэнукъым. Садым здэщыӏэм махуэ псом гупым щыхэмыхьэ щыӏэщ. И анэр зыкӏи хэмызэгъэжу мэхъури, къыкӏэщӏэсшурэ, сэ тызогъэуж. Нтӏэ, сабийр езыр псалъэркъым жыпӏэу, уемыпсэлъэххэну ара? Сепсэлъащ, таурыхъыу къысхуэщӏэжу хъуари жесӏащ. Псори фӏэфӏщ, дымауэ къодэӏуэнущ, уемышу жеӏэ къудей… Иныжь, Благъуэ, Уд фызыжь – ӏэджи мэхъу псысэм хэтхэр. Мэз щӏагъ, псы щӏагъ, щӏы щӏагъ – ӏэджэми къыщохутэ ахэр. Щӏыкъатиблри хэтыжу… Псысэращ игу нэхъ ириубыдэр – сабийщ-тӏэ. Абы зыри пхуещӏэжынукъым – зэхихар зэхихащ. «Щӏыкъатибл» жиӏэу къыхуашэжащ нобэ, жеӏэри жеӏэ…

Езыр къыщӏежэжьа псалъэмакъыр къызэрыкӏар Благъуэрат. Садым щыӏэ сабийхэр Благъуэм щигъэшынауэ къытралъхьащ. Абы зыри хуэгъэшынэнукъым, апхуэдэкъымищытыкӏэр, сытпцӏыкъыщӏытралъхьар? Ули ар и фӏэщ хъуауэ къысхуэкӏуэжащ. Сэ сыбгъэкъуаншэмэ, нэхъ тыншкъэ?

Ар псори зэфӏэкӏащ. Иджы Майе теудахэри иӏэу хамэ фызым деж ишэн хуеякъым. Дохутыр къеплъакӏэт абы, хуей хъумэ, иджыри къеплъынут.

Еууей, Пагуэ, Пагуэ. Зы къуэ уимыӏэ, пхъуитӏ уиӏэщи, зыр лъэпкъым хэсыххэкъым, адрейр зэрыхъунур Алыхьым ещӏэ, ауэ зэкӏэ гузэвэгъуэм ухимыгъэкӏ. Дауэ зэрыхъунур си щӏалэ задэшхуэр? Хэбэкъукӏыу, и щхьэр гъэкӏауэ зокӏуэ, зимыгъэщхъыу унэм къыщӏыхьэ хъуркъым, бжащхьэм жьэхэуэнущи. И бжьыфӏагъым хуэдэ и насыпри хъужамэ, сехъулӏати. Щӏалэжь цӏыкӏуу и нэгу щӏэкӏар къешынэуэжауэ арауэ пӏэрэ и сабийр апхуэдэу щӏэхъуар? Абы и пэжыпӏэр къыбжезыӏэн ӏэзи дохутыри щымыӏэ хъун…

Жануэс и унэжьри и хадэри игу къэкӏащ. Нысэми зыхуигъэгусэжыркъым. Ари анэщ – и быным щхьэкӏэ гузавэрти псэлъащ. Щӏегъуэжауи къыщӏэкӏынщ. Дяпэкӏэ езы Жануэси хъыджэбз цӏыкӏум псысэ жриӏэнкъым, щымыхъунукӏэ, сыт абы хэлъыр? Фӏэфӏми, хуэмурэ щыужынщ.

Ⅳ

Улэ хадэм ихьэри нартыхумкӏэ хыхьати, жумэрэныгъуэ къилъэгъуащ. Иджы пэгункӏэ псы ихьурэ гъуэмирекӏэ. Жумэрэнкъижмэ, ирищӏэнурищӏэркъым, ауэ сытми псы ехь. Ари уэрамым нэс кърихыурэ. Иджыри къэс пщӏантӏэм псы къыдригъэшакъым Пагуэ. Куэд мэхъу ар зыхунэмыс унагъуэ ӏуэхухэр. Псы пэгунышхуитӏыр гъуэм иригъэлъэдауэ нартыхум къыздыхэкӏыжым джэду къелъагъу. Улэ ар къецӏыхужри, ауан ищӏу йопсалъэ.

– Къеблагъэ, Хьирэт.

Джэдум хущхьэнэпцӏ зещӏ – укӏытафэ зытригъэуэнущ иджыпсту. Джэду гъуабжэр мэбзэхыж, Хьирэт къоунэху, къызэфӏоувэри, нартыху цӏынэр зэлъыӏуигъэкӏуэту, къыкӏуэцӏрокӏ.

– Уэ щхьэкӏэ сыгузавэри сыкъекӏуэкӏащ.

– Зым щхьэкӏи угузавэкъым, укъызоплъакӏуэ, сыгъыу сыщысмэ къэпщӏэну. Сытуи умыужэгъурэ мы джэду сэфэтыр? Хьэм уашхамэ, арат пхуэфащэр.

– Сыту уӏей… Уэсщӏаӏа апхуэдэу укъысхущытыну? Майе ӏурылъ си быдзышэми уи гур нэхъ щабэ ищӏакъым.

– Жэмыщӏэ къуатай абы щхьэкӏэ.

– Ар Пагуэщ зи тыгъэр, уэ уи нэщхъыр схузэхэпхамэ, нэхъыбэ сыхуейтэкъым.

– Сэращ уэ уэршэрэгъуу уиӏэххэр.

– Тхьэ, мызыгъуэгукӏэ зы гукъеуи пхуэзмыщӏ, уринэщхъеину пхурикъунщ уи ӏуэхур.

– Пагуэ Тӏыаузым зэрыдэкӏуеям щхьэкӏэ сынэщхъей уи гугъэу аращ. Щайуэ къиздзэркъым.

– Татианэ хуэзэмэ-щэ?

– Хуэзэнщ-тӏэ, и пхъур имылъагъуу къехыжынукъым ар абы.

– Си пхъур слъагъунущ жиӏэрэ урысым и ӏэплӏэ щабэшхуэм илъу нэху къекӏмэ-щэ?

Улэ погуфӏыкӏ. Хьирэт зыхуеяр къызэремыхъулӏар къыгуроӏуэж – Улэ урыс фызыр къридзэркъым, ар езым нэхъри Пагуэ нэхъри фӏыуэ нэхъыжьщ. Арауэ пӏэрэ къыщӏримыдзэр, хьэмэрэ и лӏыр фӏыуэ имылъагъуххэрэ?

– Пагуэ абы щӏэкӏуэрейр и анэр къишэжыну аращ.

– Уэ уи гуащэм узэрыфӏэнар къуажэм теӏуащ.

– Уэ сыдэпхьащи.

– Гуэныхь къыумыхь, зы псалъэ жызмыӏа! Укъызэрашэрэ уи фӏыцӏэ фӏэкӏ къызжьэдэмыкӏа. Майещи, си быным хуэдэу фӏыуэ слъагъуркъэ? Зэрымыпсалъэм щхьэкӏэ си гур хупехри, слъэкӏарэт, зыгуэр зэрыхуэсщӏэну.

– Си сабийм зыгуэр и лажьэу къуажэм дэпхьэмэ, зэи дызэкӏэлъихьэжынукъым уэрэ сэрэ.

– Мыр сыт, мыр сыт? Уи фӏэщи, нысащӏэ!

– Майе узэрыӏуплъа щӏыкӏэр зыщыгъэгъупщэ.

– Сэ слъагъу псор сӏуэтэжу сыдэмыт… Къытехьэ зиӏи щыӏэщ, хъужынщ е ӏэзэ хъунщи тӏысыжынщ. Мо зэ и ныбжь нэгъэс.

– Ӏэзи хъунукъым, и адэми ар идэнукъым! Игъэхъужыну дохутыр къыхуелъыхъуэ…

– Хъужынщ-тӏэ, хъужын, уи гугъэр хыумых. Ӏэмал зимыӏэ щыӏэкъым… Ӏэмал зимыӏэ щыӏэкъым. Ауэ… анэращ… уэращ псори зэлъытар. Уэ езым уощӏэ ар.

– Сэ сытри сщӏэнущ Майе щхьэкӏэ.

– Пэжуи? Нтӏэ пхузэфӏэкӏынущ уэ абы и лажьэр тебгъэкӏуэтыну. Утегушхуэмэ…

– Сыт сызытегушхуэн хуейр?

– Накӏуэ ныжэбэ си гъусэу, уи закъуэ щӏыкӏэ, къэпщӏэнщ.

– Уэ гъуэгу щӏагъуэ хэпшыну си гум жимыӏэ…

– Сытри сщӏэнущ жызыӏам ар и псалъэ?

– Жыжьэ сыпшэну?

– Умыгузавэ, а уи вакъэ лъэдакъэ лъагэм теувэ ухуеймэ – уи лъэр щӏым нэсынукъым… Унэбжэр дамэдазэу къэгъанэ. Жэщ ныкъуэр зэхудипӏалъэщ, жыпӏам утетынумэ.

Хьирэт щӏым зрегъэхуэхри, джэду гъуабжэу нартыху хьэсэм хохьэж.

Улэ и жумэрэн ещэныр къиухащи, пэгун нэщӏитӏыр иӏыгъыу хадэм къокӏыж.

Жануэс ӏэщӏэлъ нэмэз щыгъэр игу къокӏыж, и щхьэм щызеуэ гупсысэ къомыр ирегъэкӏуэтэкӏри, духьэм пещэ. Зэуэ и ӏэпэр зыгуэрым псыф къищӏу, къыкӏэрыпщӏэу гу лъетэ. Пшапэ зэхэуэгъуэщи, хуиту илъагъуркъым зищӏысыр, ауэ нэмэз щыгъэм зыгуэр кӏэрылъщ, и ӏэпэм йоплъыжри – мыр сыт? Лъым къриӏам хуэдэщ. Тобэ, тобэ, сыт къэхъуар? Зыгуэр къыщӏохьэж…

– Пагуэ, уэра ар? Уэздыгъэр пыгъанэт! Сыту фӏыщэу къэбгъэзэжа. Майе дэнэ щыӏэ? Ар дауэ? И закъуэ щхьэ къэбгъэна?! Майе къэдгъэщтэжи, дыгъэкӏуэж, дегъэхыж къуажэм!

…Майе Татианэ и псысэм дихьэхауэ йодаӏуэ. Ритэ лъэныкъуэкӏэ къыщысщ, къедаӏуэ-къемыдаӏуэу икӏи ӏумыкӏуэту – и анэр мо ӏейм къыхуигъэнэну игу техуэркъым. Псысэри кӏыхьщ, Татианэ ар къыздиӏуатэм Майе кӏэлъоплъ – и нитӏым щӏоплъэ, и ӏупэ цӏыкӏухэр зэрыпӏэжьажьэм гу лъетэ. Сыт мыбы и лажьэ дыдэр? Псалъэркъым. Абы щхьэусыгъуэ гуэр иӏэщ. Ар зы. Абы нэмыщӏкӏи сыту пӏэрэ и лажьэр? Тхылъ щеджэфкӏэ, губзыгъэщ хужыпӏэнущ, ауэ тхылъыр зэхуищӏыжамэ – апхуэдэжкъым… «Щӏыӏэм уисрэ, си пщащэ? Щӏыӏэм уисрэ, си дахэ? – Хьэуэ, дадэ, сискъым, сискъым. – Щӏыӏэ Дадэр нэхъри къыбгъэдокӏуатэ хъыджэбз цӏыкӏум. – Иджы-щэ? Иджыри щӏыӏэм уисыркъэ? – Хьэуэ, дадэ».

Татианэ и макъыр зэм гъум ищӏу, зэми хъыджэбз цӏыкӏум ещхьу, и ӏупэ ӏувхэмрэ и бзэгумрэ псалъэхэр хуиту къыжьэдэхуу, къепсэлъ, Майе къызэфӏоувэри и ӏэ лъэныкъуэр цӏыхубзышхуэм и бгъэм пэщӏегъэувэ:

– Щӏыкъатиблым…

Татианэ антыхэбзэ къыгурыӏуэркъым. Майе и макъым къызэрикӏкӏэ мэкӏий. Ритэ къэщтауэ магъ.

– Щӏэгъэкӏ мыр, егъэшэж и анэм деж!

Майе урысыбзэм тохьэ: