Yuglar va raqamlar

Chengiza Xamidova

Yuglar va raqamlar

Глава

Aziz o‘quvchilar!

Ushbu kitob sahifalarida to‘rt davr – yuglarga bag‘ishlangan mavzu bo‘yicha sizlarni samimiy qutlayman. Yuglar insoniyatning vaqt aylanishlari, ma’naviy taraqqiyot va sinovlarini ifodalovchi davrlar hisoblanadi. Bu mavzu qadimiy va shu bilan birga juda dolzarbdir, chunki biz hozir Kali-yug davrida yashayapmiz – o‘zgarishlar, sinovlar va imkoniyatlar davrida. Shuningdek, biz raqamlar haqida ba’zi faktlar va ma’lumotlarni ko‘rib chiqamiz. Ushbu kitobda men muqaddas yozuvlar, qadimiy an’analar hamda zamonaviy tadqiqotlardan olgan bilimlarimni siz bilan bo‘lishmoqchiman. Maqsadim – yuglar va raqamlarning nima ekanligini, ularning hayotimizga va jamiyatimizga qanday ta’sir qilishi va bu donolikdan ongli hamda uyg‘un hayot kechirish uchun qanday foydalanish mumkinligini tushunishga yordam berishdir. Ushbu kitob sizning ma’naviy bilim olamingizda yo‘lchi bo‘lsin va nur hamda haqiqat sari sayohatingizda yo‘lingizni topishda yordam bersin. Mehr va hurmat bilan, Changiza Xamidova

1-bob.

"Donolik va yangi boshlanish yo‘li"

Vedik an'ana vaqtni to‘rt davrdan – yuglardan iborat aylanuvchi jarayon sifatida tasvirlaydi, ularning har biri ketma-ket navbat bilan almashadi. Ushbu davrlar – Satya-yuga, Treta-yuga, Dvapara-yuga va Kali-yuga – insoniyatning ma’naviy va axloqiy holati, shuningdek ong va turmush tarzidagi o‘zgarishlarni aks ettiradi. «Yug» so‘zi sanskrit tilidan tarjimada «davr» yoki «epoxa» degan ma’noni anglatadi. Har bir yug o‘ziga xos ma’naviy, axloqiy va dunyodagi uyg‘unlik darajasi bilan tavsiflanadi. Ushbu davrlarning barchasi – butun sikl, ya’ni chaturyuga yoki maha-yugni tashkil etadi. Har bir davrning davomiyligi an’anaga ko‘ra devlarning yillari bilan o‘lchanadi – bu yeri yillari emas, balki ilohiy yillardan iborat bo‘lib, bitta dev yili 360 yer yiliga teng.

• Satya-yuga – eng uzun va eng nurli davr – 4000 dev yildan iborat bo‘lib, unga har ikki tomonida 400 yillik o‘tish davrlari qo‘shiladi, jami 4800 dev yil bo‘ladi. Bu yer yillarida 1 728 000 yilga teng.

• Keyingi davr – Treta-yuga – 3000 dev yil davom etadi, unga 300 yillik o‘tish davrlari qo‘shilib, jami 3600 dev yilni tashkil qiladi, ya’ni 1 296 000 yer yili.

• Undan so‘ng Dvapara-yuga keladi, u 2000 dev yil davom etadi, 200 yillik o‘tish davrlari bilan birgalikda 2400 dev yilga teng bo‘lib, 864 000 yer yilini tashkil etadi.

• Va nihoyat Kali-yuga – eng qisqa va murakkab davr – 1000 dev yil davom etadi, o‘tish davrlari har biri 100 yil bo‘lib, jami 1200 dev yil, ya’ni 432 000 yer yilini tashkil qiladi.

Shunday qilib, to‘rt yugdan iborat to‘liq sikl – maha-yuga – 12 000 dev yil, yoki 4 320 000 yer yiliga teng bo‘ladi. Hindu puranalariga ko‘ra, Kali-yuga miloddan avvalgi 3102 yilning 18 fevral (yoki 23 yanvar) tun yarimida boshlandi – aynan o‘sha paytda Krishna Yer yuzini tark etib, Vaikunthuga qaytgani hisoblanadi. Ushbu voqea axloqiy va ma’naviy qadriyatlarning pasayishi davrining boshlanishi deb qabul qilinadi va u 432 000 yil davom etadi. Boshqa qarashlar mavjud bo‘lsa-da, an’anaviy hisoblash eng keng tarqalgan va e’tirof etilganidir. G‘arb madaniyatida keng tarqalgan vaqtning chiziqli tushunchasidan farqli o‘laroq, vedik an’ana vaqtni doira sifatida ko‘radi, bunda hamma narsa ma’lum o‘zgarishlar bilan takrorlanadi. Ushbu sikl insoniyat tarixida gullab-yashnash va co‘nash, uyg‘unlik va tartibsizlik davrlarining nima uchun yuz berishini tushunishga yordam beradi. Bugungi kunda biz Kali-yugada yashayapmiz – sinovlar davrida, bunda ma’naviyat va axloq pasayadi, ammo shu bilan birga onglilik, parishtalik va ichki mehnat orqali ma’naviy o‘sish uchun yangi imkoniyatlar ochiladi. Yugalarni tushunish bizga o‘z vazifalarimiz va chaqiriqlarimizni anglashi, shuningdek uyg‘unlik va nur sari yo‘l topishga yordam beradi.

Insonning kelib chiqishi haqidagi ilmiy ma’lumotlar

Zamonaviy fan paleoantropologik topilmalar asosida ish yuritadi, ular bizga Homo turining birinchi vakillari – ya’ni bevosita ajdodlarimiz qanday va qachon paydo bo‘lganini tushunishga yordam beradi. Eng qadimgi turlardan biri Homo habilis – «mohir inson» deb hisoblanadi. Uning qoldiqlari birinchi marta 1960-yillarda Sharqiy Afrikaning Olduvay cho‘qqisida (Tanzaniya) Louis va Mary Leakey rahbarligidagi tadqiqotchilar guruhi tomonidan topilgan. Ushbu tur taxminan 1,5 dan 2,4 million yil avval yashagan. Homo habilis nomi uning qoldiqlari yonida topilgan oddiy tosh asboblaridan kelib chiqqan. Aynan shu tur ovqat tayyorlash va boshqa vazifalar uchun dastlabki asbob-uskunalardan foydalangan. Homo habilis miyasi hajmi taxminan 650 kub santimetr bo‘lib, bu hozirgi zamon odamlaridan ikki barobar kam, ammo avvalgi avstralopitek darajasidan ancha katta. Homo habilis bo‘yi taxminan 100 dan 135 santimetrgacha bo‘lgan va vazni 30–35 kilogramm atrofida baholanadi. Tananing tuzilishi inson va maymun xususiyatlarini uyg‘unlashtirgan, masalan, qo‘llari uzun va bo‘yi nisbatan kichik. Homo turining keyingi rivojlanish bosqichi – Homo erectus – «tik yuruvchi inson». U taxminan 1,9 million yildan 110 ming yil oldingacha yashagan va zamonaviy odamning bevosita ajdodi hisoblanadi. Homo erectus yanada kattaroq miyada ega bo‘lgan va asboblardan foydalanish madaniyati rivojlanganroq bo‘lgan. Bu topilmalar Afrika insoniyatning vatani ekanini va bizning turimiz evolyutsiyasining muhim bosqichlari aynan shu yerda yuz berganini tasdiqlaydi. Keniyada (Kubi Fora), Janubiy Afrikada (Sterkfontein) va Efiopiyada (Ledi-Geraru) topilgan qazilmalar bizning ilk insonlar haqidagi bilimlarimizni kengaytirishda davom etmoqda.

2. bob

Vedik nuqtai nazarida inson kelib chiqishi

Vedik an’analarga ko‘ra, inson nafaqat biologik mavjudot sifatida, balki ma’naviy mohiyatga ega ruh – vaqtincha tana ichida mujassamlashgan jon sifatida qaraladi. Vedalarda birinchi odamlar Satya-yug davrida paydo bo‘lgan deb ta’riflanadi – bu yuqori ma’naviyat va uyg‘unlik davri edi. Ushbu odamlar ongining yuqori darajasiga, uzoq umrga va sehrli, ajoyib qobiliyatlar egasi bo‘lganlar. Vedik matnlarda insoniyatning to‘rt yugga mos ravishda bir qator ma’naviy va jismoniy rivojlanish bosqichlaridan o‘tganligi aytiladi. Satya-yugda odamlar ilohiy manbaga yaqinroq bo‘lgan, ularning ongi toza va yorqin edi. Asrlar o‘tishi bilan, ayniqsa Kali-yugda, ma’naviyat pasayadi, umrbod qisqaradi, axloqiy saviya tushadi. Shuningdek, Vedalar insonlarning turli irq va turlarini, ularning ma’naviyati, donoligi va jismoniy xususiyatlari bo‘yicha farqlanishini tasvirlaydi. Ushbu farqlar yuglari davriga bog‘liq bo‘lib, ong va jamiyatdagi o‘zgarishlarni aks ettiradi.

Ijtimoiy tuzilmalar va kastalar

Vedik an’ana asosida to‘rtta asosiy kasta (varna) mavjud: brahmanlar (mopye'lar va ustozlar), kshatriylar (jangchilar va hukmdorlar), vaishyalar (savdogarlar va dehqonlar) hamda shudralar (xizmatkorlar va ishchilar). Har bir kasta jamiyatda o‘z vazifasini bajaradi va ularning uyg‘un o‘zaro aloqasi barqarorlikni ta’minlaydi. Kastalarning yug davrlari bilan bog‘liqligi shundaki, Satya-yugda kastalar ma’naviy jihatdan toza va vazifalariga aniq ajratilgan edi. Kali-yugda esa kastalar aralashib ketadi va axloqiy sifatlarning pasayishi kuzatiladi, bu esa butun davrning buzilishi va susayishining ifodasidir.

Zamonaviy insoniyat va Kali-yug chaqiriqlari

Bugungi kunda biz Kali-yugada yashayapmiz – sinovlar davrida, bu paytda moddiy qadriyatlar ko‘pincha ma’naviy qadriyatlardan ustun turadi, axloq va odob-axloqa jiddiy sinovlarga duch keladi. Ammo aynan shu davrda onglilik, sadoqat va ichki mehnat orqali ma’naviy uyg‘onish uchun yangi imkoniyatlar ochiladi. Yuglar kontekstida insoniyatning kelib chiqishi va rivojlanishini tushunish bizga tarix va koinotdagi o‘z o‘rnimizni anglashga yordam beradi, shuningdek, o‘z ma’naviy va axloqiy rivojlanishimiz uchun mas’uliyatni qabul qilishga undaydi.

3-bob.

To‘rt yugning (epoxaning) ta’riflanishi

Vedik kosmologiya vaqtni yuglar—bir-birini qat’iy tartibda almashtiruvchi davrlar sikliga bo‘linadi deb hisoblaydi. Ushbu to‘rt epoxa bir to‘liq sikl – maha-yugni tashkil etadi va dunyoda axloqiylik, ma’naviyat va haqiqat tushunchalarining bosqichma-bosqich susayishini aks ettiradi. Har bir yugninng o‘ziga xos xususiyatlari, davomiyligi va ma’naviy tabiati mavjud.

Satya-yug (Krta-yug) – Oltin davr

Satya-yuga – birinchi va eng nurli davr bo‘lib, uni «Oltin davr» yoki «Haqqoniylik davri» deb ataladi. Uning davomiyligi 1 728 000 yer yilini tashkil qiladi va u bahor fasliga o‘xshatiladi – gullab-yashnash va uyg‘unlik davri. Ushbu vaqt mobaynida odamlar tabiat va Xudoga to‘liq uyg‘unlikda yashaydilar, yuqori ma’naviyatga, rostgo‘ylik, rahmdillik va asketizmga ega bo‘ladilar. «Shrimad-Bhagavatam» (12.3.18)da aytilishicha, Satya-yugada yovuzlik va jaholat mavjud emas, din esa to‘rt tayanchga asoslanadi: rostgo‘ylik, rahmdillik, asketizm va poklik. Odamlar xursand, osoyishta va bardoshli bo‘lib, hayotlari ichki quvonch va uyg‘unlik bilan to‘la. Ushbu davrda ijtimoiy tabaqalanish yo‘q, barchasi yagona butga – Narayan Xudoga sadoqatli holda yashaydi.

Treta-yuga – Kumush davr

Treta-yuga 1 296 000 yillik davomiylikka ega bo‘lib, axloqiy pasayishning bosqichma-bosqich boshlanishini bildiradi – ma’naviyat Satya-yugaga nisbatan to‘rt qismga kamayadi. Ushbu davrda ijtimoiy farqlar paydo bo‘ladi, asketizm va poklik saqlanadi, lekin to‘liq emas. Treta-yugada Vishnuning uch avatorining – Vaman, Parashurama va Ramaning – paydo bo‘lishi eng muhim voqealar hisoblanadi, ular dharmani (to‘g‘rilikni) tiklashga yordam beradi. Vedalarda aytilishicha, Treta-yugada odamlar lazzat va his-tuyg‘ularga qiziqish bildiradi, umr davomiyligi 10 000 yilga tushadi, va ma’naviy amaliyotlar vedik qurbonlik tarafiga siljiydi.

Dvapara-yuga – Mis davri

Dvapara-yuga 864 000 yil davom etadi va axloqiy pasayishning yanada davom etishini ifodalaydi – ma’naviyat yana bir to‘rt qismga kamayadi. Vedalarda bu davr nizolar, urushlar, kasalliklar va axloqiy tanazzul davri sifatida ta’riflanadi. Odamlarning umr davomiyligi taxminan 1000 yilga qisqaradi. Asosiy ma’naviy amaliyot ibodatxonalarda ilohlarga ibodat qilishga aylanadi. Shu davrda Vyasa, Xudoning adabiy timsoli, yagona Vedani to‘rt qismga bo‘ladi: «Rig-veda», «Sama-veda», «Yajur-veda» va «Atharva-veda», bu esa ma’naviy bilimlarni buzilish sharoitida saqlashga yordam beradi.

Kali-yuga – Temir davri

Kali-yuga – oxirgi va eng qisqa davr bo‘lib, 432 000 yil davom etadi. Bu axloqiy pasayish davri bo‘lib, unda yaxshilik Satya-yugdagi boshlang‘ich darajaning faqat chorak qismiga teng bo‘ladi. Kali-yugda jaholat, nizolar, korrupsiya va ma’naviy adashish hukmronlik qiladi. Puranalarga ko‘ra, Kali-yuga miloddan avvalgi 3102 yilda, Krishna Yer yuzini tark etgan lahzada boshlandi. Ushbu davrda odamlar qisqa umr ko‘radi, ma’naviyat va axloqiylik past darajada bo‘ladi, ammo sadoqat va ichki amaliyotlar orqali ma’naviy qayta tug‘ilish yo‘llari ochiladi. Kali-yuga oxirida Kalki – Vişnuyning o‘nchi avatarasi paydo bo‘lib, dunyoni tozalaydi va yangi Satya-yugani boshlaydi, shunday qilib yangi maha-yug siklini ishga tushiradi.

O‘tish davrlari – Sandhya va Sandhyansa

Har bir yugadan oldin va keyin o‘tish davrlari bo‘ladi – sandhya (soya tushishi, chayon) va sandhyansa (soya tushishning bir qismi), ular o‘sha yug davomiyligining o‘ndan bir qismiga teng hisoblanadi. Ushbu davrlar bir davrdan boshqasiga bosqichma-bosqich o‘tishni bildiradi, bu paytda dunyoning ruhiy va axloqiy holatidagi o‘zgarishlar ayniqsa kuchli kechadi.

To‘rt yug sikli – bu faqat fasllar yoki tarixiy davrlarning almashinuvi emas, balki inson ongidagi va axloqiy holatdagi chuqur ruhiy jarayon. Ushbu davrlarni tushunish bugungi kunda dunyo qaysi holatda ekanligini va har birimiz oldimizda qanday vazifalar turganini anglashga yordam beradi.

4-bob

To‘rt yug va dunyo dinlaridagi ikkinchi kelish kontseptsiyalarining taqqosiy tahlili

Vedik an’anada vaqt aylanishlari – to‘rt yug – batafsil bayon qilinadi, ular dunyo va insoniyatning ma’naviy holatini aks ettiradi. Shu bilan birga, dunyo dinlarida oxirgi davrda adolat, ma’naviy tartibni tiklash va dunyoni yangilash uchun najotkor shaxslarning kelishi haqida g‘oya mavjud. Ushbu bobda biz hinduizm va boshqa dunyo dinlarida ushbu davrlar qanday tasvirlanganligi hamda xalqlar ularning muqaddas yozuvlariga ko‘ra kimlarni kutayotganini ko‘rib chiqamiz.

Hinduizm: To‘rt yug va Vishnu avataralari

Hinduizmda to‘rt yuga – Satya-yuga, Treta-yuga, Dvapara-yuga va Kali-yuga – bu ma’naviy pasayish va uyg‘onish bosqichlari bo‘lib, ular Vedalar, Puranalar va epikoslarda tasvirlangan. Har bir yugda Oliylik Xudo Vishnu maxsus ko‘rinishda (avatarda) yomg‘iradek yer yuziga tushadi, dharmani tiklash uchun.

Satya-yugada (Oltin davr) Vishnu to‘rt avatarda namoyon bo‘lgan: Matsya (baliq), Kurma (toshbaqa), Varaha (cho‘chqa) va Narasimha (mushukbosh odam). Ushbu jussalar tsikl boshlanishidagi eng yuqori poklik va kuchni ramziy ma’noda ifodalaydi hamda dharmani himoya qiladi.

Treta-yugada Vishnu Vamana (kichik boycha), Parashurama (axlat bilan jangchi) va Rama – ideal podshoh hamda adolat himoyachisi sifatida namoyon bo‘ladi.

Dvapara-yugada Vishnu Krishna va Balarama – ilohiy muhabbat va quvonch timsollari – ko‘rinishida tushadi. Krishna vishnavizmda oliy Xudo shaxsiyati sifatida hisoblanadi.

Kali-yugada Xudo tovonchi sifatida – Chaitanya Mahaprabhu ko‘rinishida keladi va davr oxirida Kalki – oq ot ustida jangchi paydo bo‘lib, dunyoni tozalab, yangi Satya-yug siklini boshlashi kutilmoqda.

Kali-yuga boshlanishi miloddan avvalgi 3102 yilga to‘g‘ri keladi, to‘rt yugdan tashkil topgan to‘liq sikl esa 4 320 000 yer yilini tashkil qiladi.

Iso Masih

Shogirdlari Iso Masihning osmonga ko‘tarilgan guvohlari bo‘ldilar va farishtalar Uning shunday qaytishini va’da qildilar: «Sizlar ko‘rganidek, Iso osmonga ko‘tarilganidek, u shunday tarzda qaytadi» (Ishlar 1:11).

Iso Masihning ikkinchi kelishi – esxatologik markaziy voqea bo‘lib, U tirik va o‘lganlarni sud qilib, Xudoning Saltanatini barpo etadi: «Har bir ko‘z Uni ko‘radi va Uni teshganlar ham» (Vahiy 1:7). Pravoslav an’analari Iso Masihning shu tanasida – azob belgilar va nam sochlari bilan, osmonga ko‘tarilgan paytidagi holatda qaytishini ta’kidlaydi.

Islom: Islomda Iso (Isa) buyuk payg‘ambarlardan biri bo‘lib, osmonga ko‘tarilgan va xochga mixlanmagan (Qur’on 4:157-158). Musulmonlar Iso oxir zamonda haqiqiy hukmdor sifatida qaytib, adolatni tiklashiga va yolg‘onni yo‘q qilishiga ishonadilar: «Maryam o‘g‘li Iso sizlar orasida adolatli hakam sifatida paydo bo‘ladi…» (Sahih Muslim hadisidan). Islom manbalarida Iso inson tanasida kelib, odamlarni haqiqiy imonga olib kelishi ta’kidlanadi.

Yahudiylik: Yahudiylarda Mashiah (Masih) – kelajakdagi najotkor va shoh bo‘lib, Isroilni tiklash, tinchlik va adolat olib keladigan shaxs sifatida kutiladi. Tanaxda (Yahudiya Injilida) tinchlik va sud haqida bashoratlar mavjud: «U xalqlar o‘rtasida hukm qiladi, ko‘p qabilalarni hukm qiladi; qilichlarini bog‘lab, oqlarni qoralarga aylantiradi…» (Ishayo 2:4). Ammo yahudiylikda Mashiahning ko‘tarilishi yoki ikkinchi kelishi haqida batafsil tasvir yo‘q, faqat uning kelishini kutish bor.

Budizm: Budizmda qayta tug‘ilishlar aylanishi – sansara sikli tushunchasi mavjud. Buddistler kelajakdagi Budda – Maitreiya – ustozining kelishini kutadilar, u ta’limotni tiklab, ma’rifatga yetkazadi.

Zardushtiylik va boshqa an’analar: Zardushtiylikda Saoshyant – najotkor – kelishi kutiladi, u yomonlikni mag‘lub etib, abadiy tartib o‘rnatadi. Tengriizm va turk xalqlarida esa dunyoni yangilovchi buyuk hukmdorlar haqidagi afsonalar mavjud, ular yangi davrning boshlanishini bildiradi.

Dunyodagi ko‘plab dinlarda najotkorning ikkinchi kelishi yoki najotkor shaxsning kelishi g‘oyasi mavjud bo‘lib, u oxir zamonda adolatni tiklaydi, ma’naviy tartib o‘rnatadi va dunyoni yangilaydi.

• Hinduizmda – Kali-yugni yakunlab, yangi Satya-yugni boshlaydigan Vishnuyning oxirgi avatari – Kalki mavjud.

• Xristianlikda – Iso Masih, u osmonga ko‘tarilgan tanasi bilan qaytib kelib, dunyoni sud qilib, najot beradi.

• Islomda – Payg‘ambar Iso (Isa), adolatli hakim sifatida qaytadi.

• Yahudiylikda – Mashiah kelib, Isroilni tiklab, tinchlik olib keladi.

• Budizmda – Maitreiya kelajakdagi Budda bo‘lib, ta’limotni yangilaydi.

• Zardushtiylikda – Saoshyant – najotkor, yomonlikni mag‘lub etuvchi shaxsdir.

Vaqt sikllari va najotkor shaxslarning kelishi tushunchasi ko‘pgina dunyo dinlarida uchraydigan universal motiv bo‘lib, u insoniyatning ma’naviy yangilanishi va adolatga umidining ramzidir. Ushbu paralellarning tushunilishi insoniyatning umumiy ma’naviy ildizlari va vazifalarini chuqurroq anglashga yordam beradi.

5-bob.

Dunyo dinlaridagi o‘tish davrlari (sandhya va sandhyansa) o‘xshashliklar, farqlar va misollar

O‘tish davrlari – sandhya va sandhyansa – vedik vaqt sikllari tushunchasida muhim rol o‘ynaydi. Ular davrlar «soyalar»i sifatida qaraladi, bunda ma’naviy yorug‘lik asta-sekin so‘nib, jaholat va nafslarning zulmati kuchayadi. Biroq, o‘tish bosqichlari va davr almashinuvi g‘oyasi nafaqat hinduizmda, balki boshqa dunyo dinlarida ham, o‘ziga xos shaklda mavjud. Ushbu bobda biz turli an’analar bu davrlarni qanday tasvirlashini, ular orasidagi o‘xshashliklar va farqlarni ko‘rib chiqamiz hamda tarixiy va zamonaviy misollarni keltiramiz.

1. Vedik an’ana: sandhya va sandhyansa

Induizmda har bir yugninng oldidan va undan keyin o‘tish davrlari – sandhya (soyalar, quyosh botishi davri) va sandhyansa (soyalar qismi) bo‘ladi, ularning har biri o‘sha yug davomiyligining o‘ndan biriga teng. Aynan shu paytlarda dunyoning ruhiy va ijtimoiy holatida chuqur o‘zgarishlar yuz beradi. «Har bir yugninng oldidan soya tushish davri bo‘lib, ular haqiqat nurining so‘naya boshlashi va insonlarning yaxshilik va yomonlikni farqlay olmasligi bilan tavsiflanadi. Bu davrda ulkan ustozlar paydo bo‘lib, adashganlarni yo‘lga soladilar» (Bhagavat Purana 3.11). Bu davrlar sinovga to‘la bo‘lib, ularning davomida nizolar kuchayadi, axloqiy pasayish va ijtimoiy inqirozlar yuzaga keladi, ammo bir vaqtning o‘zida yangi ma’naviy harakatlar va avataralar tug‘iladi, ular dunyoni yangi davrga tayyorlaydi.

2. Boshqa dinlardagi analogiyalar

Xristianlikda o‘tish davrlari aniq belgilab qo‘yilmagan, biroq esxatologik an’analarda Iso Masihning Ikkinchi kelishidan oldingi «katta qiyinchiliklar» va «oxirgi kunlar» davrlari tasvirlanadi. Ushbu vaqtlar ma’naviy pasayish, urushlar, falokatlar va axloqiy inqiroz bilan tavsiflanadi: «Chunki o‘shanda butun dunyoda bo‘lmagan katta qiyinchilik bo‘ladi…» (Matto 24:21).

Islomda «Qiyomat belgilar» haqida so‘z bor bo‘lib, ular axloqiy buzilishlar, ijtimoiy nizolar va soxta payg‘ambarlarning paydo bo‘lishini o‘z ichiga oladi; bu qonuniy Iso payg‘ambarning qaytishi oldidan o‘tish davri sifatida qaraladi: «Qiyomatdan oldin katta sinovlar va bo‘rilar paydo bo‘ladi» (Muhammad payg‘ambar hadislaridan).

Buddizmda sansara aylanish davrlari mavjud bo‘lib, ular ruhiy gullab-yashnash va pasayish davrlariga bo‘linadi. Har bir aylanish oxirida Maitreyya Buddaning kelishi kutiladi, u ta’limotni tiklaydi.

Zardushtiylikda yaxshi va yomonning kurashi haqida so‘z borib, tinchlik va adolat davrining boshlanishidan oldingi sinovlar davri mavjudligi haqida gapiriladi.

Ushbu misollar ko‘rsatadiki, dunyoning ko‘pgina dinlarida o‘tish davrlari yoki davr almashinuvlari mavjud bo‘lib, ular ruhiy va axloqiy holatdagi o‘zgarishlarni ifodalaydi.

3. Tarixiy va zamonaviy o‘tish davrlariga misollar

Insoniyat tarixi ko‘plab misollarni biladi, qachonki eski tartiblar buzilib, yangi fikrlar va harakatlar chuqur o‘zgarishlarga sabab bo‘lib, o‘ziga xos «davrlarning soyalariga» olib keladi. Rim imperiyasining qulashidan o‘rta asrlar davriga o‘tish madaniyat pasayishi va dini islohotlar bilan kechdi.

Uyg‘onish va Reformatsiya davri – uzoq muddatli pasayishdan keyingi ma’naviy va madaniy yangilanish urinishlari. Zamonaviy dunyo global inqirozlar, nizolar va yangi ma’naviy yo‘nalishlar izlash bilan o‘tish davri deb qaralishi mumkin, oldinda ehtimoliy yangi rivojlanish bosqichi joylashgan.

4. O‘tish davrlarini tushunishdagi o‘xshashliklar va farqla

Har bir an’ana o‘tish davrlarini axloqiy va ma’naviy pasayish, ijtimoiy inqirozlar va sinovlar bilan bog‘laydi. Vedik an’anada aniq vaqt chegaralari va sikllar mavjud bo‘lsa, avraamiy dinlarda bu davrlar bashorat va belgilar shaklida tasvirlanadi. Barcha dinlarda o‘tish davrlarida najotkor shaxslar – avatarlar, payg‘ambarlar, masihlar paydo bo‘lib, insoniyatni yangilanishga yetaklaydi. Induizmda sandhya va sandhyansa bo‘lgan o‘tish davrlari va boshqa dinlardagi analogiyalari – bu sinov, o‘zgarishlar va imkoniyatlar davri hisoblanadi.

Bu bosqichlarni anglashi insho ishlarida inqirozlar va to‘qnashuvlar insoniyatning rivojlanish siklining ajralmas qismi ekanini ko‘rsatadi, shuningdek, buyuk ustozlarning paydo bo‘lishi va har bir insonning ichki mehnati orqali ma’naviy yangilanish yuzaga kelishi mumkinligini bildiradi.

6-bob.

Davrlarning inson va jamiyatga ta’siri yuglar siklida ma’naviy va ijtimoiy o‘zgarishlar

Vaqt sikllari – to‘rt yug – nafaqat insoniyatning ma’naviy holatiga, balki ijtimoiy tuzilmalar, madaniyat, turmush tarzi va odamlarning ongiga chuqur ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu bobda biz har bir epoxada inson va jamiyat qanday o‘zgarishini, qaysi ma’naviy amaliyotlar dolzarb bo‘lishini, shuningdek tarixiy va zamonaviy misollarni aniq manbalarga tayangan holda ko‘rib chiqamiz.

To‘rt yugda ma’naviy va axloqiy o‘zgarishlar

• Satya-yuga – haqiqat va mukammallik davri: – Ushbu paytda odamlar yuqori ong darajasiga ega, tabiat va Xudoga uyg‘unlikda yashaydilar. Axloq, poklik, rahmdillik va rostgo‘ylik to‘laqonli namoyon bo‘ladi. Umr davomiyligi yuz minglab yillarga yetadi. Vedik matnlarda Satya-yugda odamlar chuqur tafakkur, meditatsiya bilan shug‘ullanib, g‘ayrioddiy qobiliyatlarga ega ekanligi ta’riflanadi.

• Treta-yuga – axloqiy pasayish bosqichi boshlanadi: – Odamlar ko‘proq tuyg‘ular va lazzatlarga moyillashadi, garchi asketizm va diniy qurbonliklar hali ham ahamiyatga ega bo‘lib qoladi. Umr davomiyligi taxminan 10 000 yilga qisqaradi. Ushbu davrda ulug‘ adolatparvarlar va avataralar, masalan, Rama paydo bo‘lib, dharmani tiklaydilar.

• Dvapara-yuga – axloq yanada pasayadi: – Umr davomiyligi taxminan 1000 yilga tushadi. Asosiy ma’naviy amaliyot ibodatxonalar oldida ibodat qilish va muqaddas matnlarni o‘qish bo‘ladi. Buyuk donishmand Vyasa Vedalarni to‘rt qismga ajratadi, shuning evaziga bilimlar saqlanib qoladi. Shu paytda ijtimoiy nizolar va urushlar ko‘payadi, ichki va tashqi mojarolar aks etadi.

• Kali-yuga – ma’naviy tanazzul va jaholat davri :– Umr davomiyligi sezilarli darajada qisqaradi, axloqiy qadriyatlar buziladi. Asosiy ma’naviy amaliyot – Xudoning muqaddas ismini madh etish (nama-sankirtana), hatto buzilish sharoitida ham bu amaliyotga kirish mumkin. Jamiyatda egoizm, korrupsiya va mojarolar oshadi.

Har bir epoxada ma’naviy amaliyotlar

Vedik manbalarda har bir epoxaga mos eng samarali ma’naviy amaliyotlar ta’kidlanadi:

• Satya-yugada – meditatsiya va chuqur tafakkur.

• Treta-yugada – qurbonliklar va marosimlar.

• Dvapara-yugada – ibodatxonalarda ibodat qilish va muqaddas yozuvlarni o‘rganish.

• Kali-yugada – Xudoning muqaddas ismini takrorlash (japa va kirtan).

• «Kali-yugada odamlar murakkab asketizmlarga kuchi yetmagan paytda, muqaddas ismni takrorlash eng oson va samarali ozodlikka yetish yo‘li hisoblanadi» (Bhagavat Purana 12.3.51).

Ijtimoiy o‘zgarishlar va tarixiy misollar

Turli yugalarga mos keladigan tarixiy davrlar o‘ziga xos ijtimoiy va madaniy o‘zgarishlarni ko‘rsatadi:

• Satya-yugada vedik matnlarga ko‘ra kasta farqlari va ijtimoiy tengsizlik mavjud emas edi – odamlar uyg‘unlik va birlikda yashardilar.

• Treta-yugada ijtimoiy tabaqalar va kastalar paydo bo‘ladi, jamiyat murakkablashadi.

• Dvapara-yugada kastalar yanada qat’iylashadi va ijtimoiy taranglik oshadi.

• Kali-yugada kastalar aralashib, axloqiy normalar buziladi, bu esa zamonaviy tarixda nizolar, korrupsiya va inqirozlarning o‘sishi orqali namoyon bo‘ladi.