Чәчәк: яңа кимәлгә күчеш

Язның башы да сары була, азагы да…

Менә шундый әкият белән яши Мәтрүшкәләр.

Көчленеке замана! Бака яфрагына ияреп Үлән Чирәм дә килгән булган икән, алар икесе дәшми-тынмый гына җиңелгәннәрен танып, күләгәдә калды. Көчлеләр арасына кергәч, җиңелүеңне таный да белергә кирәк.

Алчәчәккә бер дә кыен түгел иде болында. Бу талашулар да чын талашу түгел – бөтенесе дә үсәргә тели, бер рәвешле булып үскән үләннәр бер-берсенә ярдәм итә генә. Ә кем бу болын өчен яралмаган, алар инде яши алмый, үлә, яки бик озак елларга күзгә күренми торган рәвешкә күчә. Андый хасияте дә бар чәчәкләрнең. Кеше бу үләннәр инде үлгән дип уйлавы бар, ә чынлыкта алар югалган гына була....

Ә Алчәчәк бу болынны шунда ук үз итте.

Берзаман бар чәчәкләр берьюлы чәчәк атарга кереште. Ак чәчәкләргә күмелде болын. Ак, зәңгәрсу чәчәкләр. Искиткеч матур манзара иде бу.

– Безнең болын нинди ямьле! – диеште чәчәкләр.

– Әле генә сары идек, хәзер инде ак!

– Аннары без зәп-зәңгәр булачакбыз!

– Аннары – шәмәхә!

Чәчәкләр болында үз кардәшләрен карап куандылар. Һәрберсе үз ишләрен эзләде һәм тапты да.

– Монда бит меңьяфраклар меңләгән! – диде Меңьяфрак.

– Карагыз әле, Кындырактан күбе юк!

– Кындырак без Йончаларның туганы инде ул, Йончалар патшалыгы бу болын! – диде Йонча.

– Мин дә монда, мин дә! – дип куанды Сүсән.

Бер читтәрәк ялгыз моңланып утырган Шайтан Таягы да болында үз ишләрен күрде:

– Карагыз әле, без ничәү икән бит! Бу болынны Шайтан Болыны дип атарга була икән бит! – диде ул.

Чәчәкләрнең бер-берсен күреп куануы юкка түгел. Варис калдыру – орлык тарату аларның төп бурычлары. Ә орлыкларың әйбәт булсын өчен чәчәгең серкәләнергә тиеш. Башка ишләрең белән кавышырга кирәк. Башка чәчәкләрдәге серкә бөртекләре синең чәчәгеңне килеп үпмәсә, бу дөньяда үз нәселеңне калдыра алмыйсың. Бик сирәк чәчәкләр генә үзләре генә дә яши ала.

Шуңа күрә һәр чәчәк үз ишләрен табарга омтыла. Кем ничек булдыра инде…

Йончаныкылар җилгә өметләнә. Шуңа да бик, бик күп аларның серкәләре. Чәчәге матур түгел, әмма серкә салынган капчыклары зуп-зур. Җилле көнне шул капчыкларның авызларын ачып җибәрә дә Йонча, очыра серкәләрне! Ә үзе җилле көнне башка үләннәрдән килгән серкәләрне көтеп утыра. Тәрәз ачып сөйгәнен көтеп утырган кыз диярсең! Һәм эләктерә дә! Бөтен болындагы һава тула аның серкәләре була кайбер көннәрдә, урыны белән томан төшкәндәй була хәтта.

Кемгәдер сөйгәне белән кавышу өчен бөҗәкләр кирәк. Менә Үги ана яфракларына җайлы – ул чәчәк атканда башка чәчәкләр булмый, шуңа да кыш буе ачыгып чыккан бал кортлары аңа гына куна. Җәй җиткәч, чәчәк атучыларга кыенрак – күп була бит, кайсына гына өлгерсен бал кортлары. Шуңа да үсемлекләр берсеннән берсе матур итеп чәчәк атарга омтыла, бөҗәк, бал корты, күбәләкләрнең игътибарын җәлеп итәргә тырыша. Әнә, Шайтан таягы серкә коя алмый, шуңа да чәчәкләре зурдан – әллә кайдан күренеп тора. Ә тау битендәге Җиләкләрдән тәмле исләр аңкый:

– Без монда, килегез! – дип чакырып торалар.

Серкә ташыган өчен бал кортларына бүләк итеп чәчәк балы өләшә барысы да. Бал кортлары гына җитешә алмас иде моның кадәр чәчәккә кунып, шуңа да төрле төсле күбәләкләр, вак-вак коңгызлар да ярдәмгә килә.

Гөлбадран бал кортларын көтеп утырган чәчәкләрдән көлә:

– Бичара бал кортлары ничек өлгерсен ул сезгә? Мин талымлы түгел, миңа черкиләр кунса да ярый.

– Син черки ашатып ятасың, – дип көләләр аннан.

– Черки ашатып ятасың дисәләр диярләр шунда, минем яшәвем дөрес булсын! Ә сез көтеп утырыгыз әнә бал корты килгәнен… Мин талымлы түгел…

Белә ул Гөлбадран зур мәхәббәт көтеп ялгыз калганчы, кулыңа эләккәненә разый булып, бүген яшәп калу яхшырак икәнен…

Болын Борчагы үзенә күрә түгел, бал кортлары белән “вакланмый” – аның чәчәкләренә төклетуралар эленгән. Сабаклары төклетураны чыдатырлык та түгел үзенең, сыгылып-сыгылып торалар, ә шулай да үзенчә эреләнә. Аңа бал кортлары куна да алмый – чәчәкләре төклетура борыны керерлек итеп махсус ясалган. Чиләгенә күрә капкачы: төклетуралар бу чәчәкләргә башка бөҗәкләр кунмасын белеп тора, шуңа килә дә. Икесе дә бик дус яшиләр, бер-берсенә ярашканнар. Божж-божж килеп тора Болын Борчагы тирәләре.

Ал, ак, кызыл, шәмәхә, зәңгәр – нинди генә төсләр юк җәйнең бу чагында! Бөтен болын бөҗәкләр шавында, хуш исләр! Җәйдә җәннәт хасиятләре бар шул!

Кыр миләүшәсе генә моңланып тора бер читтә. Янына килүче дә юк. Матур гына чәчәк инде үзе, кай ягы белән ошатмыйлардыр шуны?

– Син ник берсен дә якын җибәрмисең? – дип сорап та караганнары бар аннан.

– Минем яратканым бар, шуннан башка беркем кирәкми, – дип кенә җибәрә ул.

Янында утырган чәчәкләр генә белә аның кемне яратканын. Үз-үзенә бикләнгән чәчәк инде ул шундый. Үз күңелен үзе күреп яши. Үзендә булган серкәләре белән серкәләнеп тә куйган. Шундый чәчәк инде, нишләтәсең? Бал кортларына бирерлек балы, җилгә очырырлык күп серкәләре булмагач, үз-үзен яратырга гына кала…

Алчәчәк бу күренешкә хозурланып карап тора. Хәзер ул да чәчәк атачак. Дулкынланып һәм куркып көтә ул бу җирдә беренче чәчәк атуын. Якын-тирәдә Алчәчәкләр бөтенләй күренми, әгәр чәчәкләрем яши алмаса нишләрмен дип курка. Кем белә, бәлки бардыр да бу болында Алчәчәкләр, биек-биек булып үскән үләннәр арасыннан күренми генә торганнардыр!

Бардыр алар, бардыр булмый калмаслар. Чәчәк аткач, күрерләр бер-берсен…

Алчәчәк белә – аның чәчәге дөньяда иң матуры булачак. Алчәчәк симез төклетураларны сөйми. Җилгә өметләнми, җилдән туган булмасын әле чәчәкләре. Быз-быз черкиләр дә кирәкми аңа, дөм сөйми шуларны. Әнә исеме дә лабра, үзе дә лабра Гөлбадранга кунсыннар алары. Вак-вак кортларны үрчетеп яткан Тузганак та ошап бетми. Алчәчәк белә – Каф тауларыннан ул үзе генә килмәгәндер. Кешеләр аның туганнарын болынның төрле урыннарына утырткандыр. Алар хәзер барысы да үсеп чыккандыр, чәчәк атадыр. Алчәчәк хыялы буенча, аңа иң матур, иң тырыш бал кортлары гына куначак. Һәм шушы болынның төрле урыннарына утыртылган иң матур Алчәчәкләр кавышачак, аларның нык һәм сәламәт балалары туачак. Алар күп булгач, беркемнән дә үзләрен кимсетмәсләр, нык итеп, рәхәтләнеп яшәрләр!

Шул өметләр белән төнгә керде Алчәчәк. Һәм таңга бик-бик әзерләнде… Аның бүрткән чәчәк бөреләре шытарга тиеш иде.

** *

Икенче таң бөтен болын шаккатты.

Алчәчәкләр чәчәк аткан иде.

Болында Алчәчәкнең туганнары күп, бик күп иде. Ак, ал, сары, кызыл чәчәкләр болынның төрле урыннарын бизәгән.

Бар чәчәкләр аларга сокланды. Шыксыз йончалар, ап-ак чәчәкле Җиләкләр, вак-вак чәчәкле Меңьяфраклар, шәмәхә Болын Борчаклары аһ итте.

– Бик матур чәчәкләр икән бит сез! Бөтен бал кортлары сезгә генә куначак, сез булачаксыз дөнья тоткасы!

Иртә таңнан бал кортлары Алчәчәкләргә сарылды. Алчәчәк үзе дә, кояшка карап елмаеп, иң матуры икәнен күрсәтте, чәчәк балын да күпләп өләште. Бал кортлары тырышып килә икән аңа, рәхәтләнеп авыз итсеннәр, сөенсеннәр. Бал кортлары тәмле ризык булганга бик куандылар – бөтенесе алчәчәкләрне генә күзләде.

Иң сөенгәне Алчәчәк үзе булгандыр. Чөнки ул үзенең ялгыз гына булмаганын аңлады. Ерактан – Каф тау артларыннан аның үзен генә алып кайтмаганнар, димәк, алар чынлап та күп булган! Кешеләр аны гына түгел, кардәшләрен дә алып килгән, болынның төрле урыннарына утырткан.

Бал кортлары барысы да болын түрен бизәп утырган Алчәчәкләрне сырып алды. Алар яңа гына агач куышындагы ояларыннан чыккан иде, бәләкәй тәпиләренә башка чәчәкләрнең серкәләре дә иярмәгән. Һәр бал кортына рәхмәтен җиткереп, таҗларын тибрәтте Алчәчәк. Чәчәк балын да мулдан бирде, йөнтәс тәпиләренә серкеләрне дә якты – башка чәчәкләргә илтеп тапшырсын! Алчәчәкләр күп булсын дөньяда, бар дөньяга үрчесеннәр! Әле тагын, тагын да бар аның чәчәк бөреләре, тагын да матуррак булачак әле ул һәм әле озак вакытлар болынны матурлап яшәячәк.

Алчәчәккә кунган бал кортлары башка алчәчәкләргә очып китте. Алчәчәк исә яфракларга кунган чык тамчыларын үзенә сеңдереп, тамырлары буйлап чәчәкләренә йөгертте – тагын да чәчәк балы ясарга кирәк, аннары башка Алчәчәкләргә кунган бал кортлары кире аңа килер.

Шунда болынны сискәндереп, чыжлаган тавыш ишетелде.

Нәрсә икән бу?

Чалгы!

Читекле ир улы белән болынга килгән иде. Малайда бәләкәй чалгы, әтисендә – зурысы. Әти кеше чалгы кайрый иде.

– Беттек!

Малай, матурлыкка хозурланып, болынга йөгереп кереп киткән иде, әтисе туктатты. Чалгысын кайрап бетергәч, болынга сокланып карап торды ул. Аннары улына болын читендәге кыска үләннәрне чабарга өйрәтте. Малай тиз өйрәнде. Аннары алар икәүләшеп болынга кереп киттеләр:

– Чаж-чож, чаж-чож!

Әле генә болынны ямьләп утырган ак, ал, кызыл, шәмәхә, зәңгәр чәчәкләр җиргә ауды. Чәчәк сабакларыннан чыккан хуш ис сибелде. Әмма чәчәкләр өчен бу һич кенә дә шатлык түгел иде. Шулкадәр тырышып яшә һәм менә инде тырышлыкның әҗерен күрергә генә вакыт килеп җиткәч сине чабып та китсеннәр!

Болындагы чәчәкләр тигез-тигез рәтләргә ава барды.

Чалгычылар Алчәчәк янына да килеп җиттеләр. Малай, чалгысын селти-селти Алчәчәк янына якынлашты.

– Аһ, беттек! – дип кычкырды Кындарак.

– Коткарыгыз! – диде Шайтан таягы да.

– Яши генә башлагач бит, яши генә башлагач, – дип уфтанды Гөлбадран. – Сез әле чәчәк атып булса да калдыгыз, мин бит өлгермәдем дә.

– Чәчәк атудан ни мәгънә, балаңны калдыра алмагач? Чәчәк атуның мәгънәсе дә матур булып балкуда, яшәп калуда түгел. Киләчәккә гомер бирүдә.

Алчәчәкнең бу сүзе белән кайсы килеште, кайсы юк. Кындырак уфтанмады:

– Ярар, мин бәлки бик күпләргә гомер биреп калганмындыр әллә. Мин әллә никадәр серкә тараттым.

– Син бәлки биргәнсеңдер дә гомер, әмма үзең үстермәгән синеке буламыни ул?

– Юк шул, юк.

Малай чалгысы белән бөтенләй якыннан гына селтәнде – үләннәр кыелып төште, хәтта барысы да инде үлгән дип уйлаган Бака Яфрагы да күренде. Әтисе аңа борылып нидер әйтте, әмма малай ишетми калды… Чалгы чыжлады, Алчәчәкнең чәчәкләре җиргә ауды.

– Ах!

Малай шунда үләннәр арасындагы Алчәчәкне күреп алды. Шаккатып әтисенә дә борылып дәште. Әтисе улы янына килде дә Алчәчәккә карап торды… Үзләре ерактан алып кайткан чәчәкнең шулай харап булуын күрсә дә, улына сүз әйтмәде. Малай, ни була инде дип, әтисенә карады.

Алчәчәк хыялында аларның сөйләшкәннәрен тасвирлады:

“Һәр халыкның үз чәчәге була. Монысы – безнеке”, – ди ахыры ир малайга.

Алар дәшми тордылар.

Малай кулларын бөтен болынга җәеп күрсәтте:

“Әти, мин үскәч, сиңа шушы чәчәктән торган гына болын чәчеп үстерәм!”

Әти кеше чалгысы белән янәшәдәге үләннәрне кыеп алды, Алчәчәккә үсәргә урынны киңәйтте ахыры. Аннары киселгән чәчәкләрне улына тоттырды.

– Харап булдың, Алчәчәк, мин яшәмәсәм дә ярар иде, син генә харап булдың юкка! – диде Бака яфрагы. Әллә ихлас әйтте, әллә инде үзенә күбрәк һава калганга сөенеп…

Чалгычылар китеп барды.

Шайтан Таягы куанып көлә иде. Аны беркем дә чапмады. Кирәксенмәделәр аны. Каты сабаклы Гөлбадран да бик куанып калды.

Алар исән калды, калганнар кырылды.

Малай белән ир, Алчәчәкнең киселгән сабакларын аерым җыеп алып, китеп бардылар.

***

Чапкач, болын үлеп калган кебек тоелды Алчәчәккә. Үләннәрнең тамырлары исән анысы, әмма инде язгы кебек җегәр юк. Болын беркайчан да беренче тапкырдагы кебек матур төсләргә кермәс инде. Мондый куе яшел төс бары тик бер генә тапкыр – май аенда гына була. Беренче мәхәббәт кебек – бүтән кабатланмый.

Әллә кемнәр дә түгел, шушы якта яшәүче үз кардәшләре башын кисеп китте… Үзләре үк бу чәчәк яшәсен диделәр, үзләре үк бөтен Алчәчәкләрне кыйдылар.

Каты сабаклы, печәнгә яраксыз үләннәргә, тау битендәге җиләкләргә бик кызыкты ул. Аларны беркем чапмый, рәхәтләнеп яшиләр менә!