Эргиччи эрэй

Сотору дьон биир дьыаланы түргэнник быһаардылар. Хантан эрэ биир иһити ойутан аҕалан истилэр. Yүлүйэ ол иһит, онтон өссө биир кураанахтаныар диэри иһийэн тура сатаан көһүйэ сыста. Дьиэтигэр киирэн хаалыаҕын интэриэһинэйэ дьэ саҕаланыах курдук.

Төбө көрө сатаан баран:

– Ээ, миэхэ эмиэ кутуҥутууй, – уонна салбаммахтаан ылла.

– Момуойга, кырдьаҕаска, кутан биэриҥ эрэ, – бу иннинэ дьону үөрэтэрдии иһийэн турбут Мара Бааска көөҕүнээтэ.

Төбөҥ бэлэм устуопкалаах сылдьар эбит. Онтун тоһуйан биэрдэ. Толору куппуттарын хантас гыннаран кэбистэ уонна испитин мэлдьэһэн мэндээриччи көрөн турда. Бороскуой ытын үрүүкэтэ дьикти.

– Чоот эрэ, б… ыта! Баһын хампы тэппит киһи баар ини, – Сандал ыалын ытыгар суоһурҕаннаҕа буолла. – Миигин баҕас үрүө да суохха баара. Хайа муҥун.

Күндү астан ким да маппата. Бэл, Бааттаах балайда турса түстэ. Ыттара кыһалҕата суох сыталлар. Бороскуой ытын үрүүтүгэр кымаардаан да көрбөттөр.

Ньуу-ньаа буолан барыыларын саҕана биир оҕонньор тиийэн кэллэ.

– Оҕолоор! Прасковья Ивановна манна олорор дуо? – бачча киэһэ хайалара балайданан кэллэҕэй.

– Ким, ким?

– Прасковья…

– Аа, Бороскуой дуо?

– Во, во, кини.

– Оттон эн ким буолаҕын?

– Ээ, эһиги миигин билбэккит. Маппый диэммин. Бу дойдуттан барбытым түөрт уонча сыл буолла. Огдооботуйан, олоҕум огдолуйан бу диэки кэлэн хааллым. Бороскуой эмиэ соҕотох дии? – оҕонньор эргэлээх хараҕар эрэл кыыма кыламнаан ылла.

– Дьэ, соҕотох доҕор. Хата, кытаат, кытарчы көр, – Сандал ыгылла-ыгылла күлэрин кыатана сатаан хардьыгыныырын быыһыгар.

Оҕонньор биллэрдик содьороҥнуур. Арааһа, быратыас атахтаах быһыылаах. Онтун умнан, түөрт уон сылы түөрэ көтүөхтүү түөрэҥэлии турда. Бороскуой тиэргэнигэр биирдэ баар буолан хаалла. Ыт өрө баһыгырыы түстэ. Сотору Бороскуой ытын буойар саҥата иһилиннэ. Уот умайда. Итини барытын маннааҕы дьон манаан ахан турдулар.

Онтон эмискэ Бороскуой уота ньимис гынан хаалла.

– Эйии, тоҕо соторутай. Кырдьаҕастарыҥ шустрайдар ээ, – Дьаллай Дьааска дьаллаҥалыыр уочарата буолла.

– Момуойуҥ да сүрдээх буолуо, – аны Тайах Дармыдыан олбуор киэргэлэ төбөнү хаадьылаата.

Момуой да хаһан эрэ ойохтооҕо. Иик-саах тоҕобун, күҥҥэ бачча биэдэрэни таһаарабын, оччо бөҕү уматабын диэн киһи аайы муҥатыйара. Биир оҕус таһаҕын саҕа бөх чабычаҕын тоҕорун улахан сах гынан байара. Бөхтөн сылтаан ойоҕун тойон үүрэн кэбиспитэ. Туох баар ордук малын, таҥаһы-сабы таһааран уматаат, ол ойоҕун умна охсубута. Онтун билигин куһаҕан түүл курдук саныыр быһыылаах.

Ити кэннэ Yүлүйэ дьиэтигэр киирэ сырытта. Уота баран хаалбыт. Били, эрэйинэн холботторбут уота. Барардыы бардаҕа. Ол да иһин Бороскуой ааһан иһэр мас атах аайы аатын алдьаттарбат эмээхсин буолуохтаах этэ.

Тахсыбыта – айдаан бөҕөтө. Мэнээк Микиитэ сирэйэ-хараҕа турбута сүр. Момуойу чуут охсо сыста. Төбө төкүнүйэн хаалбыттыы көстүбэт буолла. Онтон үлүбүөй дайбаһыы саҕаланна. Тиҥиргэтиһэн ыраатыахтарын, куһаҕан Евсиков туура барыларын тэлгэтэлээн кэбистэ. Киниэхэ холоотоххо биһиги дьоммут тииҥ курдук буоллахтара. Момуой дьиэтигэр куотан киирбит эбит – саах тэллэйэ түннүгүнэн көстөр. Кыайбыт-хоппут Акулов сэлээппэ диэки туһаайан сутуругун көрдөрдө уонна биирдэ-иккитэ үктэтэлээн боруҥуй иһигэр киирэн сүтэн хаалла.

Сити кэмҥэ тыалырда. Баарыҥҥы дуу этиҥи иитэр былыттар эмиэ эргиллэн кэллилэр. Мас-от суугунас буола түстэ. Yүлүйэ дьиэтигэр куотта. Сонно тута тыал өссө күүһүрдэ, тыас сүрдэннэ. Халлаан биирдэ чаҕылыс гыммытыгар Момуой сэлээппэтин омооно түннүгүнэн көстөн ылла. Ардах, дьэ, курулаппат дуо. Тэлгэнэн сыппыт дьон тиллэ охсон үрүө-тараа тарҕастылар. Өтөр бэттэх көрбөтөх дохсун самыыра буолла. Муора чугаһыгар арай маннык этэ. Айылҕаҕа туох эрэ кэһиллибит быһыылаах.

Ардах хайдах саҕаламмытын курдук эмискэ аһынна. Yүлүйэ, дьэ, утуйардыы тэринэн эрэн, түннүк диэки өссө биирдэ кылап гыммыта – кини олбуорунан тирэхтэнэн хайалара эрэ ааһан эрэр. Сүүрэн тиийэн көрөөччү буолбута – баарыҥҥы оҕонньор эбит. Эрэйдээх үүрүллүбүт быһыылаах. Yчүгэй куотааһын эбит – кус сыгынньах, мас атаҕын күндү мал курдук түөһүгэр сыһыары туппут. Па да па! Бу сааты-сууту алҕас көрөн кэбиһэн иэдэйдэҕин.

-6-

Эдэр оҕолор туох буолуохтарай – дөйө түһэн баран, сииги сиик диэбэккэ уулуссаны мээрэйдээн мэнээк хаама сырыттылар. Уонна холуочук да соҕустар. Ардах кэнниттэн бырдах хойдубут. Балай үөннэр Дьаллай бэлэм айаҕар чоп гына түһэллэр. Онтун ыйыстан иһэр, харан суолу быһа сөтөллөртөн ордубат. Кумааҕы буоллаҕына куолута бүппэт.

– Тэлэбииһэр көрөн да диэн. Сайын барыта повтор. Сонуннарга барыта биир. Хаһан эмит терракт оҕото буолар. Террористарыҥ да сайын сынньаналлар.

– Арай манна туох эрэ буоллун, ээ? Мочиловка эҥин? – Дьаллай бэрди ыраланан эрэрдии дьэ сэгэйдэ.

– Ээ, хантан. Доо, били Күтэр Киргиэлэй окко дьону наймылаһар үһү дии. Иһэ-бата сатаан онно оту-маһы сирэйдэнэн сылдьыахха буоллаҕа дии. Харчыга кэпсэтиэххэ. Арыгылааһын бүгүҥҥүнэн эрэ бүппэт, – Кумааҕы Куоста дьаһахтаах муҥутаан.

– Ол Күтэр күтүр, кэрээнэ дэлэ дуо, эйиэхэ дуоннааҕы дук гынан эбиэ диэтэҕиҥ дуу. Аҕыйах күн оттон сордонон көрүөхпүт буоллаҕа. Уонна Yчүгэй Уолу эмиэ кыттыһыннарыахха баара, – туустары-хоруоллары кытары били турсубут, Yүлүйэ сөбүлүү көрбүт уола ааттыын итинник эбит.

– Оннук, оннук. Уонна аҕабыттан аманааттаан массыына ылыам. П… көрүлүөхпүт, – уолаттар өссө син өр Күтэр күүлэйин туһунан сүбэлэспитэ буоллулар.

Эдэрдэргэ бэрт да бэрт. Баттатыы да суох, дөйбүттэрин тыгыллыбыкка холууллар. Оттон Мэнээк Микиитэ бу турар дал дьиэтигэр кыайан тиийиминэ аара, ыал отугар хороон хастан киирэн онно быстарда.

Халдьаайыны хамсатыах халыан күүстэр хантан эрэ халыйан кэллилэр дуу, хайдах дуу… Ол да буоллар, ааһар ааста. Инньэ түүн үөһүгэр бөһүөлэк, дьэ, ньим барда.

-7-

Тыа ыала эрдэ турар. Баай суоҕар баайынан аатырдар Күтэр Киргиэлэйдэрэ ким-хайа иннинэ туран сүөһүтүгэр таҕыста. Хоруоҥка хараҕынан туһаныах айылааҕы таба көрөн, онтун мунньан-тараан, үлүннэрэн баай төрдө гыммытын дьон бырастыы гынымына, Күтэр диэн күлэн ааттаатахтара. Кини баайа диэн ынаҕа, сылгыта эрэ ини. Күтэр «һайдыырыттан» халдьаайылар сарсыардалара саҕаланна. Сандал суоҕар, дьэ, көҥүл айбардыахха сөп. Тоҕо суоҕар – утуйан оҥторо сыттаҕына.

Күтэргэ холоотоххо Момуойга туох түбүгэ кэлиэй – биир ынах баһа биллэр, утуйа да сытыахха баара. Киһиҥ куруук эрдэ турар уонна онтуттан кыйыттан мөҥүттүбүтүнэн барар. Хара сарсыардаттан баһын иһэ бар саҥа.

– Сэттэ да буола илик. Айыы-айа, – тэллэй сэлээппэ олбуор үрдүнэн үүннэҕэ ол. – Күннэнэн кылбайбыт дуу. Төһө өр күннэнэр эбит, самыыр түһэр ини.

Күн ахсын Момуой халлааны кытта аахсар. Тэҥнээҕин курдук көҥүл үөҕэр, арыт муҥатыйар. Арай, көрдөһөрө көстүбэт. Тугу көрдөһүөй – кини баҕарара, сэҥээрэрэ диэн суох иниэ. Баар да буоллаҕына, Момуой хараҕын туох бэйэлээҕинэн толоруоҥуй.

Эрдэ туран тугу эрэ гынан туругуруон оннугар ити таах турар. Кини киһи бэйэтэ бэйэтиттэн хал буолбат. Дьон суоҕар бэйэтигэр бэйэтэ муҥатыйар.

– Ээ, от үлэтин дьурхаана аны саҕаланыа. Эрэйэ бөҕөнү көрүллүө эмиэ. Бу ырааҕа, суола куһаҕана. Эбиитин ардах букатын алдьаттаҕа. Өлүөххэ диэри үлэлэнэрэ буолуо. Yлэлээтэ диэхтэрэ суоҕа.

Момуой киһи буолан ыттаах ээ. Ыппыт да ыттан ураты ыт. Кими да үрэн энчирээбэт. Кыра оҕолорго эрэ кыырт курдук түһэр. Өссө кууһан туран үчүгэй аҕайдык кимиҥнээн кыһытар. Мурукуну көрөр эрэ. Мас аттыгар уһун күнү быһа онтун манаан баран олорор. Ырыгана диибин диэн – уҥуох да тирии. Эрдэһит иччитин эргэлээх хараҕынан эйэҕэс баҕайытык көрөн баран олордо. Аһаабатаҕа хас да хонно. Момуойуҥ бэйэлээх бэйэтиттэн тугу ордорон ыты аһатыай. Ыта өлүө дуо, иччитин хойуутунан үссэнэр. Бэрт минньигэстик лабыйар. Убуорунай эҥин диэн биһиги киһибитигэр мэлигир. Дьиэ күлүгэр хастыбыт дьааматын дуомугар тахсан киирэр. Онто тута туһаҕа барар. Киһитэ инньэ гымматаҕа хас да хонон ыта иэдэйдэ.

– Букатын тот курдукпун, – дьиэтигэр киирэн аһыы олорон.

Аһыыр оттон тотор ини.

Тахсан ат баһа хамсатын соппойбохтоот:

– Аат сүөһүтүгэр оттон тахсыллара буолуо. Б… саатар уолан да хаалбат. Yүт иһэн үллүөх суох, – букатын сиҥнэн эрэр хотонун диэки аа-дьуо хаамта.

Ыаҕайатын тоҥонохтоммут буола-буола. Бары-барыта ынахтанан – бэйэтин үчүгэй аҕайдык мөҥүттэн биэриэххэ баара. Хаһан ыар, ынаҕын үүрүөр диэри күн ыраатта. Оттоох күрүөҕэ киирэн өр букунайда.

– Оту эмиэ ыһан кэбиспиттэр. Били ыт буолуо, бука. Дьэ, бэйикэй уус, – ытыгар саанарын ухханыгар маҕыйа-маҕыйа атырдьаҕынан отугар түстэ.

– Киирбэт, киирбэт, дьаат ото, – хаһа-хаһа атырдьаҕынан батары анньа сатаата.

Нэһиилэ киллэрэн бүтүн бугул оту окко холбоото.

– Эчи, ыараабытын, инчэҕэйэ бэрт буо, дь… Айуу-айа, хара сарсыардаттан от айдаана. Мин оту сиирбэр дылы, – эмиэ мөҥүттэ-мөҥүттэ куолутунан олбуорун диэки аа-дьуо айаннаата.

-8-

Эн итинник буоллаххына мин манныкпын диэбиккэ дылы, Момуойга холоонноох манна үгүс. Момуой төһө да мөҥүтүннэр, тылын дьаатынан баппатар, син сүрэх дуомнаах. Онто тэбэ түстэҕинэ тыллыргаатар даҕаны дьиэ ис-тас үлэтин толорор. Сыраан Бүөккэ баар улуу сүрэҕэ суох диэн. Сытан тахсар. Итиннэ сытар, онно сытар, нэһиилэ оронон олоппоско олорон көрөр, түннүк аттыгар турдаҕа буолан туругура түһэр. Итинтиҥ да сааһа ыраатан эрэр. Ойох, оҕо кэлииһи дуо – ханнааҕы сүрэҕинэн. Сытыганныырын да сүрэҕэлдьиир сурахтаах. Сытар да сылаалаах буоллаҕа. Утуйартан ордук киниэхэ суох. Букатын утуйарын улуу дьолго холуо этэ. Ону баара өлөрүҥ да манан дьыала буолбатах. Ханнааҕы сүрэҕинэн өлө оонньуой? Сыраанын да сотторун улахан сах гынар – ол иһин ааттыын Сыраан.

Момуойга холоонноох үгүс. Момуойга утары эмиэ баар. Бөппүрүөк Момуойу бүөлэтээри, бэлиэ бэссимииһи най ыытымаары таҥара аатырбыт аптымыыһы эмиэ айбыт. Сэргэх Сэргэй бу сиргэ сэргээбэтэ диэн суох. Бары-барыта бэрт, бэлиэ, сонун. Туох барыта туһалаах. Халлааны хайдаҕын да иһин хайҕыыр, хайа баҕарар киһини халлааҥҥа тиийэ арбыыр. Санаатын туох да бэйэлээхтэн түһэрбэт. Бэл, эмээхсинэ өлбүтүгэр: «Эрэйдээҕим, оттон сынньанан абыранаахтыыр инигин», – диэн мүөттээх тылынан тыыннааҕар сөп буолбут кэргэнин тиһэҕэр кытары онтунан хадаҕалыы сатаабыт. Оҥоһуллан хаалбыт олохпут эн аптымыыскыттан-бэссимиискиттэн кыраам да уларыйбатаҕа ини.

-9-

Ким эрэ бу Халдьаайыга тэһийбэккэ тэһэ кэйдэрэр, тыына-быара хаайтарар. Бөөлүүн эдэр итириктэр уот баҕанатын түҥнэри көтөн кэбиспиттэр. Аны итирдилэр да массыына үөһэ түһэллэр. Киһини-сүөһүнү да дэҥнииллэр, баары барытын барчалыыллар. Онон, уот да суох, төлөпүөн да, араадьыйа да, тэлэбииһэр да суох. Барыта биирдэ ньим баран хаалла. Иҥэ-бата сатаан халдьаайылар хайдах-туох буолаллар, тугунан аны саатыыллар? Эбиитин Хатыҥнааҕы кытары ситимниир баар-суох хорук тымырдарын – суолларын уу быһа охсон кэбиспит. Бэҕэһээҥҥи ардах дьайан аастаҕа. Ардах аайы суураллар суоллаах нэһилиэккэ сотору-сотору аан дойдуттан арахсан арыыланан хаалар. Оччоҕо халдьаайыларга бэйэни салайыныы, дьэ, дьиҥнээхтик кэлэ түһэр. Баһылыктара диэн балыыҥка киһи. Итириктииртэн ордубат ыына-мээнэ киһи хайа сирэйинэн кимтэн тугу ирдиэй.

Бороскуой бөлүүҥҥүнү кытары уруккуну-хойуккуну барытын холбуу сыбаан биир тыынынан кэпсии оҕуста. Бачча эрдэ ким киниэхэ тиһэх сонуну тиһэн биллэрэ охсубута буолла. Бэйэтэ ирдээн булара дуу. Кини киһи истибитин иилэ хабан ылан кимиэхэ эмит кэпсии охсоору ыксала диибин диэн. Кэпсии тиийбит киһитэ хотоҥҥо сылдьар буоллаҕына, хотоҥҥо кытта сүүрэн тиийэн иһитиннэрэр идэлээх.

– Халлааммыт, дьэ, оҥоруутун оҥордо. Сай ортото буолла да быар куустан олорорбутугар тиийэбит, – Бороскуой куолутунан ыраахтан саҕалыыр. – Бэрт дьон арыгылаан аралдьыйыахтара.

Yүлүйэ бөлүүҥҥүнү саныы биэрдэ. Эдэрчи киһи итинник дьаабыламмыта буоллар өссө син этэ. Эмэх бэйэтиттэн саатымына кус сыгынньаҕын, атаҕын кыбыммытынан Маппый олбуорунан тирэхтэнэн ааһан иһэрин ама умнар үһүө.

– Бэйэбит бэртэрбит сүгүн-дьүгээр сылдьыбаттар. Атыттар аны буулууллара итээбит, – эмээхсин ону таайтаран эттэҕэ дуу.

– Тайах Дармыдыан бу Сандалтан аны арахпат. Өйдөнөрүн ааспыт ааргы. Уһун Ууланы билэҕин дии, манна төттөрү көһөн кэлбитэ. Дыраадыйан бэйэтэ эр киһи курдук дьахтар. Дьэ, ол кыыһынан кырдьан эрэр дьахтары Дармыдыаныҥ бу сайын буулаабыт. Биириҥ кинини киһи дииһи дуо, чугаһаппатах. Тайаҕыҥ ньоҕойо диэн бэйэтин киэнэ. Кэлэ турар үһү. Уонна атастара обургулар тэптэрэн биэрэллэрэ буолуо. Киһилэрэ киһиргээн биир үтүө күн дьахтары соһо сатаабыт. Дьиэтигэр илдьэн дьаабылаары. Уулаҥ күүһэ дэлэ дуо – тутуһуу буолбут. Иирээки аҥардаах Тайах дьахтары боруоста илдьи кырбаан кэбиспит. Итиччэ бөдөҥ киһи тулутууһу дуо – охторо сытан тэбиэлээбит эҥин үһү. Ол да сытан Уулаҥ үөхсэрэ үһү. Yлүгэр хаһыыга-ыһыыга ким да тахсан биэрбэтэх. Салгыы хайдах-туох буолтарын ким билиэй. Дьахтар билигин Хатыҥнаахха балыыһаҕа сытар. Хатыай, ити сүүлүргээбит күтүрдэртэн сэрэнэ сырыт эрэ, – Yүлүйэни куттаан да бүтэрииһилэр.

Маппый туһунан ыйытыан баҕарда да, эмээхсин аны өһүргэниэ диэн туттунна. Эмээхсин да буоллахха сүгүннүөхтэрэ суох дии. Соҕотох буолар ночоото диэн итиннэ.

– Аны туран, Испирдиэҥкэ диэн били үөрэхтээх оҕо кэлбит дии. Учуонай буолан эрэр үһү дии, сураҕа. Сирэйэ-хараҕа сытыыта дьикти – эмиэ биир урдус быһыылаах. Бүгүн арай хоспор иистэннэҕэ буола олордум. Ис ааммын тоҥсуйан тобугураттылар. «Саахардааххын дуо?» – диэн Испирдиэҥкэм субу адаарыйан турар. Түүлээх уллуҥах курдук үөмэн киирдэҕэ үһү. Yрүгэн ыппын тугунан куттаабыта буолла – ньим курдук. Хайдах да бэйэлээҕи сүгүн аһарбат этэ ээ. Киһим дьиэ иһин эргиччи көрүтэлиир. Хайдах эрэ – эмээхсин эрэ буоламмын быыһанным дуу дии санаатым, – Бороскуой санаатыгар бары маньыйаак буоллахтарай.

-10-

Күнүскү чэй кэнниттэн дьон эмискэ окко барар буоллулар. Хаһан тупсар халлааны кэтэһэн диэтэхтэрэ. Сандал дьиэтин таһыгар бүтүн колхуос мунньаҕа. Бэбиэскэҕэ үлэ үһүө, ыһык айдаана ини. Аһынааҕар арыгыта үгүрүө. Yрүксээктэммит диэн, куулламмыт диэн, бэл, Момуой котуомкалаах.

– Ээ, оттоон да диэн. Бу үлүгэр ардахха, – Момуой сатамматынан салыннара сатаабытын сапсыйан кэбистилэр.

Маҥнайгы хотуур малааһыныттан матарыахтара диэн биирдэстэрэ да салгыы саҥара барбата.

Бары бааллар. Арай, Мэнээк Микиитэ көстүбэт. Дьиэтэ таһыттан хатыылаах үһү. Күүтэ сатаатылар, оҕолору ыытан көрдөттүлэр – киһилэрэ суоҕун курдук суох. Дьэ, дьиибэ. Мэнээк мэнээк да буоллар, маннык сугулааннары бу тухары көтүтэ илигэ. Ыксал киһи Күтэр Киргиэлэй наймылаһа охсубут уолаттарын илдьэ урут бара турда. Уолаттар баҕарбаталлар да батыстылар. Сибилиҥҥэттэн сүрэҕэлдьээбит көрүҥнээхтэр – үлэлээн да тугу эбэр үһүлэр. Оттон Момуой кэм да тугу эрэ ботугуруу-ботугуруу аа-дьуо хоҥунна. Ырыган ыта кутуруга купчуйбутунан саппай уопсан истэ.

-11-

Yчүгэй уол быйыл лаппа уһаабыт, буутун этэ буспут, сиһин этэ сиппит көрүҥнэммит. Ойох көрдүүрэ эрэ итээбит. Сыыска хаалбат Yчүгэй буолуохтаах. Куоракка кыыс бөҕөнү аймаан эрдэҕэ. Сүгүн үөрэнэр эрэ, суох эрэ. Эбэтэр үчүгэй үчүгэйэ өтөн кыпчыйан баран сылдьара дуу. Итинтиҥ мэнээк саҥата суох эрээри үөҥҥэ тиллээччи. Yчүгэйдэрэ от мустаҕа буолар. Күтэр түүннэри охсон, ардаҕы ардах диэбэккэ аччаҥалаан бөрүөт кэм да кини түспүт. Кумааҕы икки, Дьаллай икки оту-маһы сирэйдэнэн сылдьаллар. Киргиэлэйдэрэ ыраах өтөххө бүөмнээн мунньа барбыт. Кумааҕы кымырдаҕас уйатын үөрэтэр. Дьаллай ханнааҕы хараҕынан кымырдаҕас саарыстыбатын одуулаһыай – сыта сатыыр, дьоннорун хаадьылыыр. Итии, кумаара бэрт диэн сүбэлэнэн от мунньалларын аастылар. Yчүгэй соҕотоҕун төһөнү өнүйүөй, барбах эрэ даллаҥныыр.

– Кымырдаҕастарыҥ идеальнай уопсастыбалар. Кулут хаһан да өрөбөлүүссүйэлээри тииспэт, сэрииһит өлөртөн чаҕыйбат. Дьэ, үлэһит норуот, – Кумааҕы эмиэ өйдөөҕүмсүйдэ.

– Аныгы төрүүргэ кымырдаҕас эрэ буолбатах киһи, – Дьаллай дьааһыйан аллаҕар айаҕын эбии аппатар.

Сонно тута үөн-көйүүр бөҕө онно мустар. Дьаллай бэлэһигэр кумаар киирэн сөтөллөр. Кумааҕы кымырдаҕас уйатын ойо тутан ылан атын уйаҕа быраҕар. Кымырдаҕастар түрүлүөннэрин балайда өр одуулаан турар.

– Доо, эн биир мөлүйүөн дуоллары биэрэбит диэтэллэр бэйэҥ сааххын сиэҥ этэ дуо, – Дьаллай Кумааҕыны үөйбэтэҕинэн үтэн-анньан көрөр.

Yчүгэй кэлэйэн сиргэ силлиир. Кумааҕыҥ хардата, хата, бэлэм:

– Хас да миискэни сиэм этэ. Ол харчыны реально илиибэр тутан туран, – киһиҥ өссө хайдах сиэҕин көрдөрөр.

– Өссө миискэлээх ээ, һа-һа, – Yчүгэй күллэҕэ буолар.

Итиэннэ кэпсэтэн да диэн, таах сэниэни эһэн. Yһүөн мунньардыы туруннулар. Кумааҕы сонно тута кыраабылын баһын тоһутан кэбиһэр.

– Б.., Күтэр сиирэ буолуо. Сатахха киһибит көстөр буолбут. Мунньара тоҕо түргэнэй.

– Бэйэ киэнигэр сүрэҕириминэ, – Дьаллай быһааран кэбиһэр.

Кумааҕы Күтэр кинилэр диэки хайыстаҕын ахсын кыраабылын угун күөрэҥэлэтэр, мустаҕа буолан дайбаммахтыыр. Ыраахтан кини эрэ үлэлиир курдук көстөр. Устунан Дьаллайдыын кыраабылларынан дайбаһан бараллар. Сотору Дьааска кыраабылын уга аны тостор тыаһа иһиллэр. Дьэ, отчут да бөҕөлөрө.

-12-

Кинилэртэн чугас биир өтөх оҕотугар Момуой аалан оттуур. Урут кыттыһан оттуур буолара. Тыла бэрт, үлэни атахтыыр диэн дьоно үүрбүттэр этэ. Быыччыга, бытаана бэйэтин киэнэ. Барыы буолла да: «Барыы дьурхаана буолла да, барыта ыксал», – диэн хара ааныттан кыыһырбытынан барара үһү. Yөхсэ-үөхсэ үлэлээн өнүйбэккин. Чэй өрөөччүлэрэ кини. Чэйэ оргуйан иһиэ баара дуу – ол кэтэһиитэ кыайбыт. Биир субурҕаны устар күнү быһа чөмчөппүтүн улахан сах гынан олорунан кэбиһэрэ үһү. Дьон үлэлии бөҕө сылдьар. Көрдөхтөрүнэ – саах тэллэйэ итиннэ—манна үүнэн олорор үһү. Билигин туспа баран абыраннаҕа. Ким да ыксаппат-хайаабат, барытын аа-дьуо сылдьан бүтэрэр.

Аҕыйах хонуктааҕыта Момуой ачыкытын сүтэрэн иэдэйдэ. Аанньа көрбөтөр да хотуурунан иннин хоту харса суох дайбаан истэ. Туох баар талаҕы, маһы барытын таарыйа солоото. Кымырдаҕастар бирэмиидэлэрэ салгыҥҥа биирдэ баар буолан хаалар. Мөлүйүөнүнэн кымырдаҕас кумаар аармыйатыгар кыттыһан ылар.

Саҥа дайбаан иһэн чэй өрө тахсар. Мас көстөн быстыыһы дуу, көһүннэҕинэ да инчэҕэй, уу буоллаҕына сытыйбыт – айа да айа. Чэйэ кэм да аа-дьуо оргуйар. Элбэҕэ да бэрт – бүтүн солуурга өрүнэр. Сири аһатар, уокка ас кээһэр кэлииһи дуо, бэйэттэн ордорон. Ыта эрэммэтэр да ээр-сэмээр иччитин маныыр. Киһитэ киниэхэ көхсүнэн буолан олорон аһаан лабыйар. Тот бэйэтэ эбии тотор. Итиччэ симнибит киһи хайаан үлэлиэй. Ас иҥиэхтээх, сыта түһүллүөхтээх. Уонна дьэ киэһэ тугу лахсыйыан өйүгэр сааһылыыр. Онтун ыас гынан ыстыы сытан утуйан хаалар. Кини уһуктуор диэри күн арҕаалаата. Иччитин оннугар ыта долгуччу үүммүт от быыһынан бэркэ сүрэҕирэн сүүрэкэлээтэ. Киһитин хотуурун суолун салгыы орох оҥоро сатаата.

Отой да утуйардыы утуйуоҕун тыал түһэн оту-маһы аймаан уһугуннарда. Момуой үөхсүбүтүнэн ойон турда. Хантан эрэ эмискэ баар буолан хаалбыт холорук охсубут отун өрө ытыйан таһааран эрэр эбит. Момуойуҥ холоругу кытары хокуосканан киирсэр киһи буолла. Онтун быыһыгар мэлииппэлииргэ дылы, эмиэ да маатыралаан субурутар:

– Уочча наас, Иза өссө… Б..! Дь..! Бар, киэр буол! Наа немеси…

Холорук кэлэйбиттии кэхтэн хаалла, атын сир диэки халбарыйан биэрдэ.

– Уу хара накаас! Абам да эбит, оппун сөрөөн илдьэ барда дуу, хайа сах дуу? Дь.., бу ыт онно эбии-сабыы буолан оту үлтү тэпсэн кэбиспит. Дьэ, бэйикэй уус, эйиэхэ саахтаан эбэн бэрт, – ытыгар туттар саамай улахан накаастабыла ити.

Хайдаҕын да иһин от үлэтин «дьурхаана» саҕаланнаҕа. Yөхсэрэ үөхсэр, иһигэр үөрэр. Окко киирии сүпсүлгэнэ, отуу чэйин дыргыл сыта, ыһык алаадьытын минньигэһэ. Бу кэми кэтэһиинэн эрэ олорор курдуккун.

Саха сахата өтөн Момуойуҥ да иһигэр үөрэр быһыылаах – барбах киҥинэйэн киһиҥ өссө ыллыыр. Кумаар дыыгынааһына, күлүмэн саҥата, Момуой ырыата сайыҥҥы дьикти мөлүөдьүйэ буолан иһилиннэ. Хонноҕо аһыллан киһибит син үлэлээмэхтээтэ. Күн киэһэрдэ. Дьиэҕэ барыы «дьурхаана» бу кэллэ.

Сайын Халдьаайыга үчүгэй даҕаны.

-13-

Күн буоллар киирдин, дьон баҕар утуйдун – Сандал таһыгар сабараанньа. Бэҕэһээҥҥилэртэн бары кэриэтэ бааллар. Бааттаах кэм да быраканьыардыы сырыттаҕа. Уонна Мэнээктэрэ сол да суох.

– Бу от саҕана аны киһи көрдөөһүнүн дьурхаана буолуо, – Момуой саҥарыахха эрэ диэн саҥарар.

Халдьаайыга ким ханна сылдьара, тугу гыммыта тута биллээччи. Ол иһин бэҕэһээ бииргэ арыгыласпыт киһилэрэ ууга тааһы бырахпыт курдук сүппүтүттэн дьиксиннилэр.

– Һаа! Сарсын эмиэ оттуу барыллар, – Момуой кини эрэ отчут курдук биири хатылыы турда.

Эдиинистибэннэй рашеннара туох да буолбатаҕын курдук исиһэ турда.

– Ну, что, Мамай, много накосил? – төбөттөн туоһулаһар.

– Сэпсиэм сэниэ эстээрискэй, – төбө ырдьах гынар.

Киһитэ өйдөөтө эрэ, суох эрэ – күлэн сыһыгыратар.

– Наливай, – Момуой биир тылы сөпкө нууччалаата.

Онтун соболоҥор устуопкатыгар толору кутан биэрдилэр. Маҥнайгы хотуур малааһына итинник саҕаланна. Yчүгэй чалбараҥтан ким да маппата.

– Юлия, оо, Юлия! – Сандал сонун дьахтар түннүгүн анныгар сэрэнээдэлээн киирэн бараары гынна.

– Бу да киһи, хас дьахтар аайы, – Тайах хаһан да атыырҕаабатахха дылы, буойдаҕа буолла.

– Сэнэх эрдэхтэринэ сири-сибиири кэрийэн тахсаллар, атын дойду ааттаахтарыгар тиксэллэр. Уонна дьэ биһигинниктэргэ эргиллэллэр, – Мара Бааска өссө дьахтар сирэрдээх.

– Эт сиэбэтэх ыраатта. Харанан сылдьан биирин үксүн иһим моһуогурда, – Момуой өйө онно эрэ үлэлиир.

– А Юлька-то ничего, – Акулов аны дьахтарбытыгар иҥсэрэн эрэр диэн номнуо ылбыттыы санаммыт Халдьаайы холостуойдара рашеннарын диэки сөбүлээбэтэхтии көрдүлэр.

Ымсыырар икки ылар икки атын ини. Бакаа тылынан оонньоотулар эрэ. Эдэр өттө биһиги Yүлүйэбитигэр эрэ наадыйбата. Испирдиэҥкэ истэн эрэ турда. Дьахтарга иирэн киһи сүппүтүн «дьурхаанын» салгыы сайыннарбакка тарҕастылар. Испиттэрин испиккэ да холооботулар.

Холостуойдар түүллэрэ бу түүн биири тула эргийдэ. Былдьаһыктаах Yүлүйэ ону эрэ сэрэйбэккэ утуйа сытар. Yспүйүөн буола оонньообута охсон бу киэһэ эрдэ охтубута. Халдьаайылар аралдьыйаллара аччаан бары да эрдэ хаптайдылар. Арай иһэр өттө илэ хаама сырытта. Суол алдьаммытыгар, уот барбытыгар кинилэр кыһаллан эрэллэр. Маннааҕы лааппы атыыта эрэ арыгы, ол бараныа ыраах ини.

-14-

Ааны тоҥсуйан тобугураттылар. Уоппускалаах аата уутун да ханара ахсааннаах. Бороскуой эбит. Киирэрэ эрдэкэтин. Туох бэйэлээҕи тиһэн кэллэҕэй.

– Хатыый, дьэ, моһуок үөһэ моһуок. Ытым өлөн хаалбыт. Өлөрбүттэр. Сиэхситтэр аны миигин сииллэрэ хааллаҕа, – эмээхсин ытамньыйан ылла.

– Һуой, ол хайдах? – Yүлүйэ ыт аайы ытыах быһыыта суох да буоллар.

– Бөлүүҥҥү дьыала. Улахан отчуттар бэҕэһээ итириктээн байбыттара. Бэлэстэригэр мин ытым туора турдаҕа, абаккам да эбит. Сүгүн олордоллорун аастылар. Ол да иһин бу эргиннээҕилэр мантан тэскилээтэхтэрэ. Мин эрэйдээх көһөр сирим да биллэр. Дьэ, Сандалы баҕас саҥаран баран өлүөм, – Бороскуой ыалыгар ыар ыалдьыт буолан таҕыста.

Киһитэ аанын аһан бэрт. Тоҥсуур аайы уһуктубат тойооскуну аан нөҥүө үөҕэ сатаан баран дьиэлээтэ.

-15-

– Айыы-айа, эмиэ ынах ыан көрөрүм буолуо, – хотоно Момуойга хаатырга.

Тура-тура чөкөтөр, көҕүрээбэтэр ханнык диэн күн аайы кэтээн тахсар отун аттыгар тоҕо эрэ таалан турда. Тугу эрэ көрө сатыыр, сыыҥтыы-сыыҥтыы сытырҕалыыр.

– Бу от хайыы-сах сытыйан эрэр дуу, – онно кими буруйдуон мунааран куолутунан үөхсүбэтэ.

Бүтэн-оһон киирэн чэйдии олорон иһиттэҕинэ – ыта ыйылыыр-улуйар ыккардынан үрэргэ дылы.

– Дьаабал ыта хоргуйан иирэн эрэр дуу, хайдах дуу? Бытааһахтар оппун муодалаан эрэллэр дуу, бэйи эрэ, – улахан оттоох тойон киниэхэ холооно суохтук, сулбу ойон таҕыста. Ким да суох. Ото да ыһыллыбатах. Ыта буоллаҕына оту эргийэ сылдьан ыйылыыр, үөһэ диэки көрө-көрө улуйан ылар.

– Иирдиҥ дуу, дьоҕойон, итирдиҥ дуу? – аны хайа эрэ итирик хойуутун дэлбэрийбитэ буолуо диэн ытын сытырҕалаата. Барытын-бары чинчийдэ да туох да симиэн суох.

– Оччоҕо туох буоллуҥ? – аны ытым иирэн ол ”дьурхааныгар” сылдьыллыа диэн сэрэҕэдийэн күргүйдээтэ.

Ыта хоруйдаан бэрт. Мээнэнэн көрөр эрэ. Төбөтүн иһигэр тыал эрэ да иһиирдэр, иччим төбөтө миэнинээҕэр көҥдөй дуу диэн сэрэйдэ быһыылаах.

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «Литрес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на Литрес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.