Эргиччи эрэй

Венера Петрова

Эргиччи эрэй

Эргиччи эрэй, төгүрүччү түрүлүөн

«Что-то явно назревает,

что-то очень нехорошее, и если оно

действительно произойдет, лучше,

чтобы тут были свидетели.

Я это знаю.

Я это чувствую.

Назревает гроза».

Стивен КИНГ.

-1-

«Дойдулаахпын диэн төннөр күннээх эбиккин дии. Yкчү ийэҥ курдук диэҕи сонуурга барбыккын. Куорат дьахтара, ама, дуу», – ыала Бороскуой итинник көрүстэ. Кини ити идэтэ. Тыла диэн үгэ-хоһоон, этиһэрэ-эйэргэһэрэ биир тэҥ эҕэлээх буолааччы. Тыла тымтык – эмээхсин уруккута уруккутунан. Арай аччаабыт, сирэйбит чарчыста сатаан баран хараара хаппыт. Көрөн истэн, ааттыын Чолбодук Бороскуой этэ буоллаҕа дии. Төһө да билигин уолан хаалбыт хараҕынан бу барыйан кэлбити эрэ арааран көрдөр, Yүлүйэҕэ кини кимнээҕэр күндү. Киһини өйдүүр буолуоҕуттан Бороскуой баар. Итинтиҥ, тылынан оонньообутун иһин туһата баһаам. Уруу-тайма куруук ыраах, ыалыҥ субу ыксаҕар баар. Ылсан-бэрсэн бэрт эйэлээхтик олордоххуна бэйэҥ абыраныаҥ. Бороскуойуҥ суһал көмө кэриэтэ. Өссө аһара баран иккис ийэтин курдук.

– Хайа, туох кэпсиэ, олоруу хайдаҕый?

– Ээ, биһиэхэ туох кэлиэй. Эйиэхэ, буо, дьэ!

– Миэхэ да барыта уруккутунан.

Итинник тылынан хаамыскалаһа түһээт, хардары-таары сонуннарын ыһа-тоҕо кэпсээтилэр. Бороскуой сэһэнин кэнниттэн барыта, орун-оннугар буола түстэ. Барытын биллэ, бэлэмҥэ мэҥэһиннэ. Хас эмэ сыл сүтэ сылдьан соччо ночоотурбатах. Кини кэнниттэн оччолоох буолбатахха дылы. Оҕо өттө улааппыт, кырдьаҕаһа аҕыйаабыт. Уруу малааһына да бамыыҥка – улахан сонуннара диэн ол. От буоллар оттонон испит, сүөһү-ас этэҥҥэ турбут, ким эрэ дьиэ туттубут, ким эрэ куорат диэки көспүт. Онно холоотоххо Yүлүйэ сэһэнэ кэмчи. Куорат олоҕун дьалхааннаах дииллэр да, онно эмиэ биир кэм биир буоллаҕа.

– Тымныы дьиэҕэ, соҕотоҕун буола-буола, ордууланан олордоххунуй, миэхэ киириэҥ этэ.

– Дьиэбин ахтыбытым бэрт. Бээ, сууйуом-сотуом – дьиэ дьиэнэн буола түһүө.

– Сөбө. Төрөөбүт дьиэҥ дии, олорумуна. Уонна эн да соҕотоҕун олоро үөрүйэх инигин, – ити өттүгэр Бороскуойдуун уруулуу курдуктар эбит.

Эмээхсин огдооботуйбута үйэ буолла. Саатар оҕо тутан хаалбатах. Син эрдэнэр диэн тугун билэ түстэҕэ дии. Yүлүйэ үчүгэйин үчүгэй – ханыытын буларын ааста.

– Бэйи эрэ, сааһыҥ хас буолла, ээ?

– Саас ыраатта, Бороскуой, түөрт уоммун быйыл туолабын.

– Ыы, тоойуом, ол диэн саас үһү дуо!

Манна барыта уруккутунан. Олох аа-дьуо устар курдук да, дьыл-хонук биллибэккэ ааһар. Кэллэ-кэлээт көрсүтэлээбит дьоно бары кыччаан, кырыыланан хаалбыттар. Кинилэр эмиэ көрүү-истии бөҕө. Бу киэһэ ыал аайы ыстанара буолуо. Сонун ыаһы кэбис дииһиктэр дуо. Дьикти дии, хас сыл сырытта – ахтара диэн алааһа, саныыра диэн дьиэтэ-уота, тиэргэнэ, сирэ-дойдута, айылҕата. Өйүгэр оҥорон көрөр ойуутугар биир эмэ киһи баара дуу, суоҕа дуу. Бороскуой эрэ букунайа сылдьаахтыыр ини. Кылааһынньыктарыттан ким да манна суоҕун кэриэтэ. Атас-дьүөгэ эмиэ атын сири сирбит диэн эрдэхтэрэ.

Чуумпута сүр. Кырыы уулуссанан дэҥҥэ ким эмэ ааһар. Бадараана дэ бэрт, улахан кыһалҕалаах эрэ манан ыырданар. Халлаан санаатаҕын аайы ардыыр. Уу сута буолла диэн олохтоохтор айманаллар. Оттуу киириэхтэрин сир-дойду барыта уу. Иэрэҥ-саараҥ кэм атахтаан ким хайдах сатыырынан аралдьыйар. Иҥэ-бата сатаан ойууру кэтэллэр – онтулара «пикник» үһү. Yүлүйэ кэлээт өтөх сирин атыҥыраата. Дьоно-сэргэтэ быралгы баран былыр үйэҕэ иччитэхсийэн хаалбыт дэриэбинэҕэ кэллим дии сыста. Көҥдөй түннүктэринэн көрөн туран эргэрэн хараарбыт хаарбах дьиэлэр, иҥнэйэ сиҥнибит олбуордар, хаһааҥҥыта эрэ хороҕор муостааҕы хорҕотон турбут хотоннор дьардьамалара эргэ сытынан эҕэрдэлээтилэр. «Эн да эбиллэн иһэр үһүгүөн» дииргэ дылы гыннылар. Күөрэ-лаҥкы баран, харааран-барыаран аҕыйах сыллааҕыта ньиргиччи үлэлиир хаһаайыстыбалаах Халдьаайым, бу эн дуо диэн киһи уйадыйыах үлүгэрэ. Бытарыйыы охсуутуттан аны кэлэн өрүттүө суох. Киһи бары бааһынай буолан маҥнайгы уххаҥҥа хамсаан испиттэрэ эбитэ үһү. Онтон ким баайга тиксибит онтун барыыр аакка барбыт, сатаан дьаһаммакка моҥкуруоттаабыттар, кыайан суоттаммакка кыпчыттарбыттар. Байарга ким үөрэппитэ баарай. Быыһык кэмҥэ туттуммахтаан хаалбыт биир эмэ өрүөл өрө көтөн дыгдас гына түспүт. Эстибит сельполар оннуларыгар эдиинистибэннэй эргиэмсик буолан, биир дойдулаахтарын эрэйгэ тэппит, сүрдээх сыанамсык аатыран дьон саҥатыгар киирбит. Саҥардаллар да киниттэн атыылаһаллар. Талымастыахтарын иһин атын суоҕа кыайдаҕа. Өссө иэс атыылаан абырыыр диэн аҥаар уостарынан хайҕыыллар. Ый баһыгар биэнсийэ, оҕо харчыта, ол-бу босуобуйа кэллэҕинэ эрэ уу харчыны көрөллөр. Хамнастаах диэн ахсыылаах. Төһө да ороскуоттаах буоллар уруккулуу укулааттаах оскуолаларын тутан олороллор. Учуутал аймах, хаһыат таспат буоста үлэһитэ, биэлсэр эҥин эрэ биир лааппыга тиэстэллэр. Быраҕыллыбыт дэриэбинэ буолбатах бу – Халдьаайы, бэйи, өссө да тыыннаах. Ол туоһутунан мин буолабын диэбиттии былаахтаах дьиэ ыраахтан ыҥырар. Оҕолорун сырсан өһөстөрүгэр көспөтөх оҕонньору-эмээхсини, эгиэлэрин этэҥҥэ ааһаары бүтэһик кылааска тахсаат эргиллэн кэлбит биир-икки ыччаты уонна атын да кэнтингиэни сатабыллаахтык салайабын диэн ый аайы отчуоттаан хамнас аахсар дьаһалта добуочча үлэһиттээх. Тугу да оҥорон таһаарбат аата бэйэни салайыныыга киирбиттэр, суохтан баары хайдах айар туһунан толкуйдааҥ диэн суоччуттарыгар сорудахтаабыттар. Уонна санаан кэлэ-кэлэ улуус киинигэр Хатыҥнаахха киир да киир. Мунньах үгүһэ муҥнаталаан эрдэҕэ. Киһи барыта кинилэри эрэ ыас гынар. Дьонноро онно кыһаллан эрэллэр – халлаантан ылыллар хамнас эрэ кэллин. Саҥа кэм салаан ааспытыгар дьаһалта дьиҥэр тугун буруйай? Халдьаайы диэн хаартаҕа сурулларын тухары хамыһаарданыахтара турдаҕа. Онтулара тойон ахсааныгар эбии-сабыы буолуохтара. Эргэ-урба тутуулары, хаарбах хаһаалары аахсыбатахха манна барыта уруккутунан. Бүгүҥҥү бэйэтин умуннар, оҕо сааһыгар тиийэн хаалыа эбит. Кэмниэ-кэнэҕэс хараҕа үөрэнэн кыра аайы кыһаллыбат буолла. Уонна мөкү соҕуһу тула айылҕата боруостуур. Ити айылаах күөх долгураҥтан ордон ханна ыраатыахха наада? Хас сайы соҕуруу атаарда – өйүгэр оччолоох хаалбатахха дылы. Билигин хас күнэ хатыламматай түгэнинэн баай. Өйбөр хатанаарай диэн хаартыскаҕа эҥин түһэн чиҥэтэн биэрэн истэ. Кэтэһиилээх уоппуска бэрт сэргэхтик саҕаланна.

-2-

«Аа, бэрт да бэрт!» – Сандал күн ортотугар диэри утуйан абыраммыт киһи. Туохха ыксыай, соҕотох бэйэтин бэринэрэ биллэр дьыала. Киниэхэ, дьэ, сайын уһун. «Күн былдьаһыга диэн тугун билбэтэх дууһа», – Бороскуой ама кинини тумнуо дуо. Киһиэхэ барытыгар сыана быһарга ким эрэ анаабытын курдук. Ити эрэ буолсу дуо, илэһиэйиттэн саҕалаан иирээкитигэр тиийэ даҕааһыннаах бу аартык атамаанын баһааҕырдан байар. Киһилэрэ иһэрин иһэр, истэҕинэ иирээкитэ киирэр да, иҥэ-дьаҥа суох. Наай гыннар орулуо, иннигэр көрсүбүтүн дайбаан ааһыа, ордубут түннүктэргэ күүһүмсүйүө. Хайдаҕын да иһин кураанахсыйбыт уулуссаҕа кини эрэ хаһаайын. Биир кэмҥэ Айанньыттар уулуссаларыгар үтүктүһэ-үтүктүһэ дьиэ бөҕө туттубуттара. Киһи аалыҥнас, кэлии-барыы баһаам буолан отой айан суолун курдуга. Бэл, кытыытынан сатыы киһи сылдьарыгар анаан хаптаһын муосталааҕа. Мас үүннэриитинэн үлүһүйбүччэ арааһыттан түөрэн аҕалан олордубуттара. Онтон ордубута ойуур буола үүммүт. Ол күөҕэ эрэ күөрэ-лаҥкы көстүүттэн хараҕы аралдьытар. Дьиэ бөҕө кураанахсыйан турар. Сороҕун көтүрэн ылбыттар. Ким дьиэтэ тэллэй буолбут, ким атын сиргэ көспүт, ыал ыалынан эстибит түбэлтэлэрэ эмиэ баар эбит. Ордубут дьиэлэргэ иһээччи аймах ордууламмыт, түүҥҥү сүпсүлгэн үтүө дьону үргүппүт. Айанньыттар уулуссалара устунан арыгыһыттар аартыктарыгар кубулуйбут, дьиэ аайыттан утуу-субуу дьон өлөн кэлин Абааһылаах аартык диэн иккис аатынан биллибит.

Yчүгэйэ киирдэҕинэ Сандал саҕа сайаҕас киһи суох. Кырдьаҕастарга көх-нэм буолан да абырыыр, сүрэхтэннэҕинэ көмөлөстөҕүнэ да көҥүл. Кини үлэтэ диэн уулуссаны манааһын. Ааһааччы хайаан да кини хараҕын далыгар киирэр. Кими да сүгүн аһардыбат. Кэпсэтэн тэйэр, токкоолоһон төннөр. Бэйэтэ көстүбэтэҕин да иһин, хантан эрэ: «Норообо-оо! Хайа, Настаа, ханналаатыҥ?» – диэн унаарытыа. Аахайбакка ааһа турдаххына үйэтин тухары өстүйүө. Бу аартыгы итиэннэ ырааҕынан тумнаргар тиийэҕин. Кыһалҕаттан кэпсэтэҕин. Yүлүйэни ыраахтан тэһэ көрөн ылла:

– Yүлүйэ, норообо-оо! Хаһан кэллиҥ? – киһиҥ, хата, эндэппэккэ биллэ.

Бу кэпсэтэрэ өрө. Хас көрсүбүт киһитин кытары итинник ыаһахтастаҕына күнэ бүтүүһү дии. Куоракка аллар атаскын да кытары аанньа сэһэргэспэккин. Ыксалга, ааһан иһэн ыаһахтаһа оонньуоҥ дуо, наадаҕын эрэ быһаарсаҕын. Оннукка үөрэнэн хаалан хайдах эрэ. Хаһан билбит киһитигэр барытын түөрэ тэбээн биэриэхтээҕий. Сандаллыын төһө да дьиэ тастыы олордоллор, айах атан кэпсэппэтэх ыччата этэ. Бэрт ачаа уол ийэтин батыһан төбөтө лэкээрийэрин көрөр буолара. Хас кыра оҕону өйүгэр тутуой. Дьиэтинэн уонна дьонугар майгыннатан эрэ биллэ. Аҕатын курдук лаппардаан субу тиийэн кэллэ. Кэтит маҥан сирэйэ, саҥарарын бытаана – ийэтиттэн. Уоннааҕы аматыгар биллибэт кэмэ суох кэмэлдьитэ бэйэтиттэн. Yчүгэй дьонтон эҥин кэлэр…

– Эн иннигинэ аҕай Илибиэтэ үөрэхтээх сиэнэ Испирдиэн кэлбитэ. Дьиэтигэр бүгэ сытар. Сураҕа, туох эрэ үлэтин суруйар үһү. Аны туран, Мара Бааска субу босхолонон тахсыбыт. Эмиэ дьиэтигэр киирэрэ буолуо. Уонна ханна барыай. Айанньыттар уулуссаларыгар да бырааһынньык саҕаланан эрэр, – ситиннэ кэлэн хараҕа уоттанарга дылы гынна. – Хайа муҥун, айанньыт дьон хаһан эрэ син эргиллээхтиир буоллахтара, – Yүлүйэ хараҕар ити ааттаммыт дьон былыргы үйэтээҕи дьүһүннэрэ көстөр.

Учуутал оҕотун эрэ иһин көрсүө дэнэр, илибирээн тахсар Испирдиэҥкэ, ол саҕаттан баппат батаҥа Бааска уол. Бу эргин икки Бааска баара. Бэрдинэн биллээччитэ көннөрү Бааска, дьиикэйгэ тиллээччитэ мара диэн сүрэхтэммитэ. Yчүгэйэ наар үчүгэйгэ таласпыт, мөкүтэ аллара сурулуу турбут. Олоҕуҥ укулаата оҕо сааскар ууруллар буоллаҕа. Эҥин дьон эҥэрдэһэн эрииһилэр. Тоҕо да биир кэмҥэ түбэһэ эргиллибит бэйэлэрэй? Туох быатыгар?

-3-

Сайын сайына өтөн син куйааһырда. От-мас өрүһүспүттүү үүнэр аакка барда. Дьиэ таһынааҕы хаптаҕас номнуо кытаран эрэр. Yүлүйэ иһирдьэ-таһырдьа тэпсэҥнээн күнү билбэккэ аһарар. Бүтэ-оһо охсон сир астыан эҥин баҕарар. Биирдэ Бороскуойдуун бу эргин сылдьан дьэдьэннии түспүттэрэ. Оччону амтаһыйан баран сытыа дуо – ыраатыан санаталыыр да, көлөлөөх көстүбэккэ атахтаата.

Чуумпу диэн, дьэ, манна дэлэй. Араадьыйа да айдаарбат, массыына да ааспат. Биирдэ эмит Сандал «норообото» бу уулуссанан өссө ким эрэ сылдьарын биллэрэр. Ол аайы Бороскуойдуу түннүгэр сүүрэн тиийэр. Мас быыһынан оччолоох көстүбэтэр да. Уонна эмээхсин ытырыык дэнээччи ыта хам-түм үрэн моргуйан хас киһи ааспытын, эмээхсиҥҥэ аараабытын үҥсэр.

Күүлэ аана кыыкынаата. «Айалыырынан» сылыктаатахха Бороскуой быһыылаах. Кини кэннэ уонна ким буолуой.

– Былыт ыган эрэр. Эмиэ ардаан эбэрэ буолуо. Дьэ, моһуок.

Эмээхсин итиэннэ чэйдиэн иннинэ тахсан бэрт.

– Моһуок, моһуок диэтэҕиҥ, – тугу эрэ этиэ буолуо эппэт курдук, – Дьэ, дьиэҕэр кэлэн баран тугу түһээтиҥ?

Yүлүйэ бу дойдуну булуоҕуттан утуйан абыранна. Сыллааҕы сылаата тахсар буоллаҕа. Түүллээх бэйэтэ сытта да хараҥаҕа тимирэр, тугу да көрбөт.

– Ии, оттон бэрт дии. Сорох ону-маны түһээн байар. Эчи, киһи онтун тойоннуон да саллар. Тугу биттэнэрим буолла… Дьэ, моһуок, – Бороскуой «моһуогуттан» атыны тугу да быктарбат.

Ол эрээри, хаһан чэй оргуйуор, иһиллиэр диэри иһигэр тута сылдьыбытын син кэпсээтэ.

– Били, иһээччи Иэлэ баара дии. Ол эрэйдээх аҕыйах сыллааҕыта өлбүтэ. Утуйа сытан баран хаалбытын уола кимиэхэ да эппэтэх. Кэм да иһэн иирэ сылдьыбыта. Мин мэнээк үктэммэт ыалым этэ. Туох эрэ наадаҕа тахсааччы буолан быстарбытым. Сыт баарын үрдүнэн киирэн ааһа турбутум, һыы, саныахпын да саллабын. Ол кэннэ сүрэхпинэн буорайа сыспытым. Балыыһаланан эҥин киһи буолбутум. Оттон Иэлэни нэһиилэ тэрийэн атаарбыттара. Бу диэки ама да киһини харайарыҥ манан дьыала буолбатах. Уола Лааһар сол дьиэтигэр олорбутун курдук олорбута. Тугу аһаан-үссэнэн сылдьаахтаабыта буолла. Хаһан эмит холтууралаан дуомнаатаҕына сонно мэлитэрэ. Ол сордоох дьиэтигэр ыйанан кэбиспитин эмиэ инньэ хойут булбуттара. Силиэстийэ эҥин кэлиэ дуо, ирдэһэр да суоҕа. Ийэтэ да, бэйэтэ да моһуоктук өллөхтөрө дии. Ис дьиҥин ким да билбэт. Дьэ, ол дьон миигин буулаатылар… Быһааскыттан түүлбүттэн арахпаттар. Сылдьыспатарбыт да туох да өспүт суох этэ. Онтон ыла бу уулусса ордук иччитэхсийдэ. Кинилэр дьиэлэриттэн салгыы суол омооно да оһон эрэр.

Иэлэлээх дьиэлэрэ кинилэртэн субу турар. Муннукка.

– Кэпсиэ суохпун кэпсээтим дуу, хайдах. Кэлин аанньа утуйбат буолан хааллым. Санаабыттан да арахпаттар, – Yүлүйэни кучуйуон баҕарар быһыылаах.

Yүлүйэ дьиэтигэр тэһийэр ахан. Эмээхсини аһыннар да, ыалга хонорун уруккуттан ыарырҕатар. Уонна куораттааҕы хоһунааҕар манна киэҥэ-куоҥа, салгыннааҕа – бачча дэлэйтэн тоҕо тахсан биэрдэҕэй.

-4-

Бороскуой борогунуоһа сөп эбит. Былыт ыга сатаан баран бу барыйан кэллэ. Күнү күөйдэ. Онтон отой да сүтэрдэ. Тыалырда. Сандаарыс гынаатын кытары этиҥ этэн лүһүгүрэттэ. Уордайбыт халлааны Yүлүйэ уоран одууласта. Ыар көстүүгэ да кэрэни була сатаата.

Манна кэлэн наҕыла дьикти. Куораттааҕы кэмэлдьитэ кэлсибэтэх дуу, хайдах дуу – киһи сөҕүөн курдук сөрү-сөпкө дьаһанар. Бэл, санаа аны аалбат – бу холкута, чуумпута. Барытын аа-дьуо сылдьан гынар. Кыйыттар диэн тугун умнан да эрэр быһыылаах. Ээҕин этитээри этиҥ эргийэн кэлэ-кэлэ тачыгырыы сатыыр. Биһиги киһибитигэр ол көннөрү тыас эрэ. Ол иһин дуу, сотору буолаат быыһа суох былыт көһөн хаалла. Этиҥ эрэ, ыаҕастаах уунан куппут ардах эрэ – халлаан ырааһынан көрөн кэбистэ.

Киэһэриитэ аны кини Бороскуой диэки хаамта. Онно да Сандал сүгүн аһарыыһы дуо – өрө сүүрэн таҕыста. Бу сырыыга «норообото» суох.

– Эчикийэ, куорат куота, бачча киэһэ ханналаан иһэҕин? Тохтоо эрэ, эйигин кытта кэпсэтэбин дии! Ноо, аны дьүлэй буолан кубулуннуҥ дуо?! Yүлэ, ээ, Yүлүйэ, тохтуу түс эрэ, – баарыҥҥы Сандал ханна да суох.

Атын вандал дьахтары күөйэ сатаата. Итирэринэн иитиллэн киһиҥ саҥарардыын түргэн, хаамардыын сыыдам. Кыл-мүччү Бороскуой соппулуотун ис өттүгэр баар буолан хаалла. Ыт өрө баргыйбытыгар эрэ анарааҥҥыта киһи эрэ буоллар тохтоото. Туох эрэ диэн үөхсэ-үөхсэ тэйэ хаамта.

– Суолас, аны ойох көрдүүрэ итээбит дуу, – Бороскуой түннүгүнэн көрө охсубут быһыылаах. – Кини киһи итирэрэ, иирэрэ түргэнэ.

Айыбыын! Мантан түүн өссө хайдах буолуо биллибэт. Сэнээн өссө түүннэри дьаарбайар санаалааҕа. Чуумпу уулуссанан. Куоракка биирдэ эмит түүннэттэххэ куттал. Онно өссө милииссийэ баар. Баҕар, кэлэн өрүһүйүө. Манна саатар оннук саарбах да буоллар хахха суох. Күлүгээнниин күөн көрүстэххинэ үҥсэн туһа суох – хаһан инньэ Хатыҥнаахтан биир эмэ хахаардалаах кэлиэр диэри ырыаҥ ылланар ини. Ыарыйдаххына – биир биэлсэр ыйан-кэрдэн биэрэр дуу, суох дуу. Урукку курдук бөртөлүөтүнэн бырааһы баар гыммаккын. Эрэнэриҥ эрэ эт бэйэҥ уонна эрдэ суруллубут ыйааҕыҥ.

-5-

Сандал эрэ үһү дуо, Бороскуой ааҕыытынан кутталлаах киһи элбэх эбит. Хаайыылаах диэн, бырахтарыылаах диэн, көннөрү содуомнаах диэн – тула куттал. Өссө синньэ киһи иһигэр тугу иитэ сылдьарын билбит суох. Дьахтарга куруук да эргиччи куттал. Ол Бороскуойу бокуойдаабат күлүктэр диэн, аны киһи дьонтон сэрэниэхтээх. Yүлүйэ иилиир кутталы санаатынан куһуоктаталаата. Бытарыттахха баараҕай да баһа биллэр. Боруҥуйунан бүрүөһүннэнэн, холбоһук олбуордарын үрдүнэн курдары ойон ол да буоллар дьиэлээтэ. Көмүскэнэр кыаҕа суохха кутталтан эмп биир – бүтэй иһигэр бүгүү, сэрэҕинэн быыһанан кирийии. Күүлэ аана хатанна, дьиэ халҕана олулунна. Оонньоон кини Бороскуойга баар үһү. Түннүгэр эмиэ ойон тиийдэ, сабыы быыһынан кылатан таһырдьаны манаста.

Дьиҥи-чахчыны бүрүйэн турбут күнүскү чуумпуну табаарыс атамаан саралыы тардаатын кытары ала көстүү арылыс гынна.

Халдьаайы харса суохтара бүгүн Айанньыттар аартыктарыгар мустар киэһэлэрэ үүммүт. Чуо Сандал олбуорун айаҕар. Ол «мунньахха» баар дьону Yүлүйэ өр сыныйан одуулаһан син ким кимин быһаарда. Олору ойоҕостон наардаталаан ыраас илиискэ уурталаан кэбистэххэ, хаарты хараҕынан ханалыта соҕус характарыыстыкалыыр буоллахха маннык.

Сандал – туус суоҕар туус дуома. Бөдөҥ-садаҥ, санаатыгар саар курдук маннааҕы ыччат.

Мара Бааска – субу аҕай босхолонон кэлбит, онто сүүһүгэр сурулла сылдьар хара бэкир киһи. Туох куһаҕан буолла да киниэхэ күтүрүүргэ үөрэнэн хаалбыттар. Туһугар эмиэ тойон туус. Хаайыыга үчүгэйдик олорбута да ону туоһулуур.

Тайах Дармыдыан – аҥаардас көрүҥүнэн да туус. Күүс диэн киниэхэ. Онтун нэһиилэ туттуна сылдьарга дылы. Хаһан эрэ биирдэ дэлби барыах айылаах. Арай, өйбүт мөлтөһүөр соҕус. Хааннааҕынан халыччы көрбүт хаһан да бэттэх кэлиэ суох бэйэлээх киһийдэх. Yүлүйэлэри баҕас биирдэ тэпсэн ааһар ини. Халдьаайылар үөрэнэн хаалан кыһаллыбаттар.

Төрдүс тууска бакаансыйа баар. Онуоха-маныаха диэри онно оҥос буоллун.

Хоруол эрэ илэ мэнээк. Баар-суох үөрэхтээхтэрэ, элбэҕи күүтэр эрэллэрэ Илибиэтэ сиэнэ Испирдиэҥкэ да буоллун. Кини эрэ көтөх буутун көрдөрө сатаан суортугунан кэлэн турар. Бакаа сүпсүлгэнтэн тэйэ туттар да, көрүү-истии баһаам. Көмүс ачыкыта килэҥнээн олорор. Лааһар эрэйдээх өллөр да хоруол ахсааныгар сылдьара буолуо. Бу диэки олорорунан уопсай көртөн маппатах иннэ-кэннэ биллибэт Мэнээк Микиитэ эмиэ киирдин. Сирэйэ балларыттан, онон-манан көрөн киһи утары көрүө суох бэйэлээҕин да иһин. Киһиҥ иһэрин иһин итинтэ аахсыллыбат. Хоруоната суох хоруол дал курдук дьиэтигэр өрө мөҥүрээн соҕотоҕун олорор. Туустарбыт да, хоруолларбыт да үтүктүспүт курдук холостуой эбиттэр. Ойох бакаансыйата бу эргин буолунай да, баҕалаах көстөн биэрбэт. Уонна бүтэһик хоруол – үкчү бөтүүк курдук кыһыл нуучча буоллун. Улуу омугу солоттон хайдах матарыаҥый. Төһөтүн да иһин Халдьаайыга биир эрэ рашен баар. Эмп курдук. Иһэр иһэр итирбэт баар үһү. Ол кини – акыйа сытыйбыт Акулов. Yүлүйэ үлүһүйэн көрө сылдьыбыт «Большой брат» диэн реалити-шоутугар Евсиков Сергей диэн ыччат баара. Кыһыл ымыы курдук буола сытыйан. Маннааҕы Акуловы кини иһигэр «Евсиков в худшем варианте» диэн сүрэхтээтэ.

Уоннааҕы харахтар сыыйа-баайа көстөн иһиэхтэрэ. Сорохторо өр күүттэрбэтилэр. Биэс ыттаах Бааттаах Баһылай идэтинэн быраканьыардаан баран ааһан иһэн бачча дьону көрөн аараата. Ыттара мөлбөччү уойан сүрдэрэ да бэрт. Бэйэтэ буоллаҕына чөкчөччү туттан чөкө баҕайы. Кыратын көрүмэ, кытыгыраһа дьикти. Айылҕа оҕотугар адаҕа суох. Талбытынан бултаан айаҕын ииттэр, өссө ордорунар быһыылаах. Табахтаатаҕа буолан таалан турда. Хаһан да буолбатах хамсааһыҥҥа кыттыспыт киһи дуу диэтэҕэ. Олор быыстарыгар биир үчүгэй баҕайы уолчаан көстөр. Кини эрэ кимин кыайан быһаарбата. Оҕото да бэрт. Хайаларын айымньыта буоларын хантан билиэй.

Баар дьон баранна диэри туран өйдөөн көрбүтэ, сэргэстэһэ олбуор үрдүнэн төбө быгар. Төбө күрэҥсийбит баттахтаах, онон-манан бытык дуомнаах, сирбит курдук силлэччи туттубут, сабыччы үүммүт хааһын быыһынан нэһиилэ кылатан уоран көрөр. Төбөҥ өссө Көөлөөн уолунуу былыр үйэҕэ кубарыйан хаалбыт саах тэллэйин курдук сэлээппэтин сэксэччи кэппит. Биирмэннэй бэлиэтэ Бириимэ табаҕы хара ат төбөтө мосуоннаах хамсатыгар чороччу уурунан баран сөп-сөп соппойор. Онтун буруотун «пууш» гынан үрэн баарын биллэрэн кэбистэ быһыылаах – турар дьон төбөлөрө кини диэки буола түстүлэр.

Итиччэни көрөөт, Yүлүйэ куттал туһунан таһыччы умнан кэбистэ, үөмэр-чүөмэр үктэнэн олордуу мастары быыһынан олбуорун кытыытыгар чугаһаата.

Нуучча нууччата өтөн бэрт бөдҥ бөтөстөртөн биир төбөнөн уһун сымыйа Евсиков кыһыл баһа акула курдук эмискэ-эмискэ күөрэҥэлиир. Онтон Момуой аттыгар биирдэ баар буола хаалла (төбө аата Момуой диэн ээ). Саах тэллэйэ сэлээппэ бу иннинэ туох эрэ диэн киирэн биэрбит быһыылаах. Куһаҕан Евсиков төбө диэки ыйа-ыйа: «Дурно человек», – диэн көөҕүнүүр. Хамсааһын дириҥиэн иннинэ хамсааһын кыбыта түстэххэ – Бааттаах Баһылайтан, үчүгэй уолтан, Тайах Дармыдыантан уратылара аартык олохтоохторо. Yүлүйэ икки, Момуой икки дьиэлэрэ утарыта көрсөн тураллар. Сандалы ситэрэн биэриэх биир бэтиэхэ оҕонньор. Биириҥ тылынан оонньоон дьону сүгүн аһарбат, Момуойуҥ уоран көрөрүнэн уратылаах. Онтон сэлээппэ биирдэ күөрэс гынар да, Сандал саҕалаабыт кэпсэтиитигэр кыттыспыта эрэ баар буолар. Сүлүһүннээх тылын кыана туттара буоллар, отой да окко-маска балыйан сэлээппэни өйдөөн көрүө суох этилэр. Тугу эттилэр да онно олорсон иһэр, утарытын этэр, сатамматын саҥарар. Ыра ырааппыт, төлкө төннүбэт дииллэрэ оннук оруннааҕа буоллар, туохпут да сатаныа суох этэ, Момуойдуу тылбытынан оонньуу-оонньуу олорбутунан өлүө этибит.

– Дурно, человек, – нууччабыт да нууччалаатаҕа муодатын.

– Момоем дурно, – биирбит ону тоһоҕолоон, бэйэтин үөҕэллэригэр эбии-сабыы буолар.

Оскуолаҕа син үөрэнэн испитэ үһү. Сүрэҕэлдьээн, киһи уҥуоҕар саһан утуйан хааларын иһин салгыы оскуолаҕа сырытыннарабатахтар. Ол иһин, нууччалыы киһибит нуул. Онтон ити «Момоем дурно» диэн туттар ахан тыла. Ол да иһин ааттыын Момуой буоллаҕа.

Момуой бүппэт остуоруйаларыттан эрдэ-сылла биири быктарар ордук дуу. Бу саас биирдэ сүрэҕирэн соҕотох ынаҕын сыл таһаарар отун сайы супту аалан оттуур сирин өртөөччү буолбут. Момуой дьарыга диэн ол ынаҕа. Онтун бэрийиитэ диэн киниэхэ эрэй. Хайдах үөҕүөн булбат. Саатар ынаҕа бэйэтин курдук төттөрү майгылаах. Киэһээҥҥи ыамҥа кини эрэ ынаҕа күүттэрэр. Yөҕэ сатаан баран сылгылаан кэлэр. Бадарааҥҥа түһэр ынах эмиэ киниэнэ. Кэйиигэ диэн, күрүөһүтэ диэн – мээрин ол айдаана. Онон, бу саас сирин өртөөн баран бүтүннүү хоруо буолан кэлбит. Мөҥүттэр бэйэтэ ол киэһэ саҥата-иҥэтэ суох ампаар саҕа дьиэтигэр бүкпүт. Уот баран, устунан улахан баһаар буола сыспыт. Бары саба түһэн бэрт эрэйинэн умуруорбуттар. Арай, Момуой эрэ онно суоҕа. Хас да хонон баран, тулуйбатах – олбуор үрдүнэн саах тэллэйэ эмиэ көстөр буолбут. Барытыгар кыттыһа сатыыр бэйэтэ кэпсэтии уот диэки иэҕилиннэ да киэр хайыһар идэлэммит. Дьоннор имнэнсэн эрэ кэбиһэллэр. Момуойу маат ыытар биир ньыманы буллубут диэн үөрсүбүттэр да, сирэй-харах анньыбаттар эбит. Итинтиҥ сааһа да син ыраатта. Саас баттаатаҕын аайы майгыбыт тупсан иһииһи дуо – бүтэһигин Момуой үөрэрин биир ыал сүөһүтүн уоран сиэбиттэригэр көрбүттэрэ быһыылааҕа. Суланан тахсар. Ааһан иһээччилэргэ иһигэр хаатыйаламмыт сүлүһүнүн бэристэҕинэ арай чэпчиирэ дуу. Хараҕынан чахчы мөлтөх. Аҕыйах сылтан бэттэх ачыкы анньынар идэлэннэ. Ынахпын ынан кэлэн даҕайан туран одуулаатахпына эрэ билэбин диир да, уулусса дьонун араарарга дылы.

Дьон барыта сэлээппэлээх төбөнү өрө мыҥаан турар кэмигэр, хантан кэлбитэ биллиминэ биир ыччат баар буолан хаалла. Эмиэ ачыкылаах. Ол да үрдүнэн хараҕын быһыччы көрдөҕүнэ эрэ, быыһынан кыҥаатаҕына сатанар. Көрбөт диэн эрэй. Баҕа буоллаҕына баһаам. Кыһалла сатаан ас көрдүүрдүү айаҕын атан кэбиһэр. Уонна сабыа диэн саараама. Ханнааҕы ас чуо кини айаҕар кэлэн чоп гыныай. Арай, аан дойду сахсырҕата бэлэм айахха мустар. Ас тобоҕун амсайарга кинилэргэ да баҕа баһаам. Баттахпыт диэн бугул курдук, кыптыый суола ханан да суох. Онуоха биир үтүө күн балай отчут Момуой бугулум бэйэтинэн бу тиийэн кэллэ диэн күлүгэр имнэнээт үчүгэй аҕай үөрбэнэн үөлүө эбээт. Нөҥүө уулуссаҕа олорор эрээри манан эргийэн ааһар идэлээх Дьаллай Дьааска бытааһахпын дэммэт, иһэри кытта исиһэр, атынтан да маппат ини. Кинини кытары Момуой аймаҕа уол Кумааҕы Куоста кэлсибит. Момуойга кэллэҕэ буолан өрүү мантан арахпат. Оһуоба Сандал олбуорун айаҕын манаһар. Кубаҕайын иһин эбитэ дуу, хаһыат-кумааҕы тутуурдаах сылдьарыттан дуу, кыратыттан кини Кумааҕынан аатырар. Дьэ, ааҕар оҕо. Иккис Испирдиэҥкэ ити сылдьар быһыылаах. Ону баара майгыбыт момуойдуута атахтыыһы. Удьуордуур да буолар эбит диэх курдук. Эппитин эмэһэ курдук этэ турар Момуой мээритин ылбатаҕар махтал. Саҥата барыта күрүчүөк, төттөрү, түктэри. Дьиибэҕэ-дьээбэҕэ өйө, дьэ, тиллэр. Момуойу аһара барыах ыччат. Стивен Кинг кинигэлэрин эрэ батыһа сылдьан ааҕар, өлөрсүүлээх-өһөрүүлээх кинигэлэринэн бэркэ үлүһүйэр.

Туохтан мөккүөр тахсыбыта буолла. Сир-дойду ууга баран от үлэтэ харгыстаммытыгар Момуой эмиэ тугун буруйай. Сатамматын этэн айдааны саҕалаатаҕа.

– Ээ, хантан оттуохпутуй. Сир үйэтигэр кууруо суоҕа, – Момуой куолутунан тиэрэ хайыһан туран саҥарар.

Кэннигэр киһилээх дуу диэххэ айылаах. Остуолга буоллаҕына айаҕар аһы толору симнэн эрэ баран саҥарар идэлээх. Ол да буоллар Момуойуҥ култуурнайа дьикти. Эйигин «Эһиги» диэнинэн эрэ ааттыаҕа.

– Абааһы сүөһүтүн сүүстээн кэбиһиэххэ баара. Сылы быһа үүт да үүт, от да от айдаана. Сылаата дьикти, – уонна кыһалҕата суохтук дьааһыйан кэбиһэр.

– Хайыы, туох диэн эттэҥий, тугу сиэн-аһаан олороору гынаҕын? – таах туруохтааҕар ким эрэ буойдаҕа буолар.

– Ээ, эт сиэбит суох. Тииһим да ыстаппат, – сыҥааҕын туора-маары хамнатан көрөр. – Хойуулаабатаҕым хас да хонно. Биир кэм тот курдук сылдьабын.

– Оттон, дьэ, үүтү иһэн биэриэххин. Дьэ көҥү барыа этиҥ буоллаҕа.

Онуоха Момуой туох да диэн хардарбат. Па даҕаны, туох улуу хамсааһына буолаары гынна диэн өрө сүүрэн тахсыбыта, баара-суоҕа саах айдаана эбит дуу.