Сугыш хикәяләре

Безгә атларны эчереп арпа бирергә кирәк иде. Йортка, атлар янына чыктык. Вера да бездән калмады. Ишек алдыннан алып бер чиләк су бирде дә, чиләк бушап калу белән, яңадан коега йөгерде.

Атларга берәр котелок арпа бирдек тә, шактый искергән баскыч өстенә барып утырдык.

–Йорт тузган, – диде старшина, тәмәкә янчыгын чыгарып, – күптән ир-ат кулы тимәгән.

Мин дә йортка күз салдым. Каралты башлары, өй төбәсенең саламнары череп, уелып төшкән чокырда алабуталар үсеп утыра. Җил капканың һәм йорт тирәсендәге киртәләр таралырга торалар.

–Абыйлар, атларга тагын су алып килдем, эчеримме? – дип капкадан Вера килеп керде.

–Ашап бетерсеннәр инде, кызым, аннары эчерербез дә юлга чыгарбыз.

–Китәсездә мени инде? Ял итеп кунарга иде. Кояш баерга да күп калмады…

–Юк, Верочка, без хәрби кешеләр. Болай да иптәшләрдән бик күп артка калдык. Берәр авылга кереп кунарбыз да, иртәгә төшкә таба бәлки үзебезнекеләрне куып җитәрбез.

Старшина кызга туры карап торды да, сүзен дәвам итте:

–Минем дә кызым алтынчыда укыйдыр, малаем дүртенчедә…

–Анда немецләр булмадымени, абый?

–Юк, барып җитә алмадылар.

–Менә нинди бәхетлеләр, – диде кыз шатланып, немецләр булмаган җирдә кешеләр бәхетлеләр. Менә сез дә исәннәр.

Без өйгә кереп, карабин, кылыч һәм сумкаларны тактык та, биштәрләрне алып атлар янына чыктык. Мин атны иярләгәндә Вера минем Милканың башыннан сыйпап, ялларын тараштыргалап алды.

–Минем әти дә шулай сезнең кебек атка атланып кайтып керсә, нинди шатлык булыр иде, – дип сөйләнде. Мин ничек тә кызны юатырлык сүзләр эзләдем.

–Исәнлеген телә, сеңелем, исән булса бер кайтыр, – дип ияргә менеп атландым.

–Я, Верочка, бик зур рәхмәт. Шатлыклы очырашулар телибез сиңа!

–Рәхмәт инде, абый, яхшы сүзегезгә. Сез кергәч уңай булып киткән иде дә, инде китәсез дә… Ичмаса әни дә кайтып өлгермәде.

Ул йөгереп барып капканы ачты да, безгә карап тора башлады. Аның карашы моңлы, хәсрәтле иде. Ул карашларда сугышка киткәннән бирле хәбәре булмаган әтисе, немецлар куып киткән абыйсы язмышы турында тирән борчылу чагыла иде.

–Исән бул, Вера, зур рәхмәт сиңа!

–Хәерле юл, абыйлар, җиңеп кайтыгыз!

Бераз киткәч мин борылып карадым. Вераның моңсу, ябык йөзендә елмаю чагыла иде.

… Вераның сөйләгәннәре дөрес булып чыкты. Җиде-сигез километрлар киткәч, караңгы төшкәндә үр төшеп, “бәлки шунда кунарбыз” дип бер авылга килеп кергән идек, авыл яндырылган булып чыкты. Сул якта ничектер янмыйча калган өй каршында атып үтерелгән тана ята. Арырак узган идек, янган өйләрнең капка төпләрендә атып үтерелгән сыерлар… Өйләр, каралтылар, барысы да яндырылган. Янып бетмәгән баганалар, бакча киртәләре генә тырпаеп торалар.

–Ерткычлар, кабәхәт яннар, авылны кич яндырганнар, ә малларны атып йөргәннәр… –дип сүгенәм мин.

–Кешелекләрен югалткан ерткычлар алар, – ди старшина ачуланып, – кара инде, бу хайваннарның алар каршында ни гаебе бар!?

Без урамны аркылы чыгып, елгага төшә башладык. Җил уңае булмаганга гына безгә тоелмаган икән. Елганы чыгып икенче яктагы урамга җитә башлаган идек, төньяктан искән җил белән түзеп булмаслык авыр ис борынга килеп бәрелде. Гади янган ис кенә түгел, терлекләр, кош-кортлар янган авыр ис, хич түзәрлек түгел, сулыш алып булмый торган, тончыктыра торган ис.

–Монда тукталмабыз, иптәш старшина, – дим мин, борынымны уч белән каплап, – түзәрлек түгел.

–Әйдә, барыйк әле, атлар ашаган, алдагы авылда кунарбыз.

Старшина атын йөгертеп китте. Мин дә аннан калышмадым. Кырга чыктык. Уң якта уҗым җире. Бераз барган идек, уҗым өстендә зур-зур сыерлар аунап яталар.

–Кара инде, кабәхәтләр, кырга чыгып атып йөргәннәр, – ди старшина, нәфрәтен яшерә алмыйча.

–Акылга сыя торган эш түгел бу явызлык. Боларны онытырга мөмкинме соң…

Алдагы авылда да безне шундый ук хәл көтеп тора иде. Түбәндә, су буенда иске мунча. Аның янында берничә хатын-кыз сөйләшеп торалар.

–Бу йортлары яндырылган кешеләр инде, мескеннәрем, кайда кыш чыгарлар инде алар? – дим мин борчылып.

–Ис китәрлек, коточкыч хәлләр инде монда. Юк, моны онытырга ярамый.

–Бу явызлыклары өчен ничек җавап бирергә уйлыйлар икән? Каһәр суккан токым!

–Юк, Әхмәт, алар аны уйлаудан узганнар, күрәсең. Ул турыда уйларлык булсалар, алар болай эшләмәсләр иде.

–Әйе шул, кешелек сыйфатын югалтып, тәмам ерткычланып беткәннәр, – дим мин…

Азат ителгәннәр арасында

1943-елның сентябрендә бер көнне безгә, старшина Дружинин белән полк штабына барып килергә ашыгыч боерык булды. Кич булырга берничә сәгатъ бар иде әле.

–Әйдә киттек, Рафиков!

Старшина атын йөгертеп алдан китеп барды. Мин берничә метр арттан кузгалдым. Ике-өч километрлар китү белән вак куаклык башланды. Юлның ике ягында да чирәм. Төркем-төркем торган куаклык араларында да чирәмле тигезлекләр җәелеп ята.

Кинәт, йөгереп барган җирдән, Дружининның алашасы туктап, башын күтәреп пышкырырга тотынды, артка чигенде. Мин атымны йөгертеп килеп алга карасам, юлдан уңда, өч-дүрт метр гына читтә урта яшләрдәге бер хатын ята. Аның авызыннан кан агып чыккан. Унбиш-егерме метрлар читтә, куаклар буенда, ун-унике яшләрдәге кыз бала ята.

–Боларны нишләп биредә аттылар икән? – дидем мин, ни диеп тә уйларга белмичә.

–Автоматтан сиптергәннәр, явызлар. Немецләр эше бу.

Без күп тә бармадык, сул якта куаклар сирәкләнеп калды. Уңда болынлык башланды. Ике йөз метрлар алда, печәнлек читендә, болынны икегә бүлеп кечкенә елга ага. Шул елга аша салынган күпергә таба килүче очсыз-кырыйсыз кешеләр агымы күренде. Менә аларның алдан килгәннәре күпергә килеп җиттеләр дә күперне тутырып бу якка чыга башладылар. Күпердән чыккан халык бу якка болынга тарала бара. Үз ара кычкырышалар, әйтерсең лә атлар узышы карарга килүче сабан туе кешеләре. Аларның һәр берсенең аркасында капчыклар, кулларында төеннәр. Кайберләре кечкенә кул арбасы “уфалла” тартып киләләр. Кәҗә-сыер тотып килүчеләр дә бар. Арттарак бала тотып килүчеләр дә әлләникадәр. Җиде – сигез яшьлек балаларның кулларында да төеннәр.

Без ерактан карап бу халыкның кайдан килүен, кемнәр булуын белмәсәк тә, якыная төшкәч Германиягә куылып барудан котылып, кире кайтып килүче кешеләр икәнен аңладык.

Безнең аралар якынайган саен аларның тавышлары ачыгырак ишетелә башлады. Ике ара йөз илле метрлар калган идеме икән, халык төркеме безгә таба йөгерә башладылар. Алдан малайлар, кызлар, яшерәк хатыннар. Аларның йөзләре шат, үзләре тыннары бетеп кычкыралар:

–Безнекеләр, туганкайларым, безнекеләр! – дип кычкыралар.

Балалар куллары белән изәп, безгә төртеп-төртеп күрсәтәләр:

–Әни! Әни! Әнә, безнекеләр!

–Наталья! Маша! Әнә, безнекеләр! Әйдәгез, тизерәк!

–Ой, туганкайларым, атларына кара! Атлары нинди!

Бер минут эчендә без халык боҗырасы эчендә калдык. Алдан килгәннәре бер мизгел аптырап калгандай карап тордылар да, тыннары кысылган килеш, берсен-берсе бүлә-бүлә сөйләргә керештеләр. Аннары якын ук килеп аяктан кочаклап алдылар.

–Абый, рәхмәт! Безне Германия куып китүдән коткардыгыз!

–Аз гына кичексәгез бу көнне күрә алмый идек…

–Станциягә алып барып вагоннарга төяргә ашыктылар, – диеп, яшенә төелеп җылый башлады урта яшләрдәге апа, – безне коткарган өчен алла сезгә исәнлек бирсен!

Ул арада безнең тирәдә халык сабан туе кебек булды. Без икебез ике җирдә халык диңгезе эчендә калдык. Аларның тирләгән һәм арыган йөзләрендә чиктән тыш зур шатлык иде. Ике яктан да якын ук килеп баскан хатыннар, кызлар ияр каешларын, аяктагы солдат ботинкасын, ияр сумкаларын, кылыч һәм карабинны тотып-тотып карыйлар. Атның йөгәнен, ялын, муенын, башын сыйпыйлар. Әйтерсеңлә алыннарында торган Кызыл Армия сугышчысын үз күзләре белән күрүгә ышанмыйлар.

Әле бер генә сәгать элек атларга атланган фашистлар аларны терлек куган кебек, ашыктырып: “Шнель! Шнель!” – дип кычкырып станциягә куганнар. Соңгы минутка кадәр ашыктырып, хәттә үз йомышлары белән читкә керергә дә рөхсәт итмичә куганнар. Арып егылучыларны шунда ук атып калдырганнар. Юлдан өч-дүрт метр читкә чыкканнарга да кисәтүсез ут ачканнар. Юлда без күргән хатын белән кыз шундыйлардан булган. Кыз үз йомышын үтәп чыгар өчен читкә талпына. Ана кеше кызына ни буласын сизеп, аны туктатырга теләп: “Кызым, борыл!” – дип аның артыннан йөгерә. Фашист ат өстеннән күреп ала да, кисәтеп тормыйча автоматтан ут ача. Колоннадан читкә атлаучыларны да шундый коточкыч үлем көткән.

Шундый авыр шартларда куып барылган, кыйналган, кимсетелгән, хөкемсез үлем көткән бу Совет кешеләренең шатлыгы искиткеч зур иде.

Биредә алар төрле яктан җыелган кешеләр: Орелдан, Брянскийдән, Людиноводан, хәттә Вязма һәм Калуга олкәләреннән дә бар. Барысы унбиш меңләп диделәр. Аларның һәр берсенең үзләренең ах-зарлары, үзләренең сораулары бар:

–Абый, Орелны алдылармы әле?

–Улым, Людиновоны алдыгызмы әле?

–Орелны ай ярым элек алдык! Людиново да бездә. Вязма, Ярцеволар да безнең кулда, – дидем мин, ул яклардан да кешеләр булуын ишетеп, – Кызыл Армия бөтен фронт буйлап алга бара.

Бу сүзләрне ишетү аларга шатлык иде күрәсең, аларның йөзләре тагын да яктыра төште, күзләре шатлыклы җемелдиләр иде. Үз ара ни турындадыр кызып-кызып сөйләшә башладылар.

–Рәхмәт инде, шатлык китергәнегез өчен!

–Сезне кунак итәргә әйберебез дә юк инде, – диде бер апа, халык арасыннан минем янга үтеп, – гаеп итмичә генә шуны алыгыз әле, улым!

–Рәхмәт, апа, безнең тамагыбыз тук, – дидем мин, аның кулында берничә кисәк сухари күреп. Ләкин алар минем сүзләрне әдәп саклап кына диеп белделәр булса кирәк, тагын да тырышып кыстый башладылар. Кай берләре кулга бирмичә, шинель кесәсенә, ияр сумкасына төртүчеләр дә бар иде. Шула арасында сөт алып килүчеләр дә бар иде. Сөт эчәргә кыстыйлар, эчмәсәң үпкәлибез диләр, эчмәсәң котелогыңа сал диләр.

Шулай сөйләшеп торган арада учак ягып ашарга пешерергә җыенучылар да күбәеп китте. Кайберләре “миндә сөт бар”, “миндә май бар”, “миндә он бар” диеп коймак пешерергә, безне коймак белән сыйлпрга җыеналар. Актык майларын, актык оннарын да безнең өчен кызганмыйлар. Һәр кем үзенең рәхмәтен үзенчә белдерә, үзенчә хөрмәт итәргә тырыша.

Кечкенә генә инеш буендагы болын өсте сабан туе кебек кайнап тора. Сөйләп тә, язып та бетергесез шатлык белән халык мәш килә. Инде кояш баерга күп калмаган. Алар немецләр кулыннан котылганнан соң, беренче ирекле кичләрен шул болында үткәрергә җыеналар. Һәр кем үз иркендә, һәр кем үз-үзенә хуҗа. Аларның каршысында автомат тоткан фашист басып тормый. Туган җиреннән, йорт-хуҗалыгыннан, туганнарыннан һәм туган иленнән аерып чит илләргә, фашист коллыгына китү куркынычы юк. Алар туган җирләренә кире кайталар. Шатлыклары чиктән тыш зур…

Аларның безне дә җибәрәселәре килми. Сорау артыннан сорау.

–Карачев ничек? Безнең өй исәнме икән?

–Немецләр Мәскәүдә озак булдылармы? Иптәш Сталин кайда?

–Абый минем абыем Армиядә иде… Шуны белмисезме?

Ниһаят старшина атын кузгатып минем янга таба килә башлады:

–Рафиков, без озак тоткаланабыз. Әйдә, кузгалырга кирәк!

–Иптәшләр, безгә китәргә кирәк! Соңга калабыз, – дидем мин, чорнап алган халыкка карап, – безне җибәрегез!

Әкеренләп, без барырга тиешле көнбатыш якка таба коридор шикелле юл ачылды. Безгә исәнлек теләп кат-кат рәхмәт әйтә башладылар.

–Хәерле юл сезгә! Немецне куыгыз!

–Исән-сау йөрегез, туганнар!

–Безне коткарган өчен ходай сезгә исәнлек бирсен! – дигән теләкләр төрле яктан яңгырадылар.

Халык арасыннан үтеп бетү белән без атларны куа башладык.

Днепр артына

Салкын февраль аеның өченче атнасы бара. Декабрьнең кыска көннәре белән чагыштырганда, көннәрнең шактый озыная башлаганы сизелә башлады. Шулай да үзенең бураннары, суыклары, аяз төннәре белән үзенекен итеп, кыш әле бирешми. Көндезләрен урман аланнарында кояш караган вакытларда, яз якынлашканы сизелсә дә, кояш түбән төшү белән, салкын төн киләсен тоеп торасың.

Гаҗәп күп солдат мәшәкатьләре белән сизелми дә калган, менә тагын бер гадәти “тыныч” сугыш көне үтеп бара. Әкеренләп кичке салкындагы сөркөмгә чорналып, кояшның зур түгәрәге агачлар артына кереп капланды. Аяз һәм суык төн килде. Урман куенына яшеренгән землянкаларның иске чиләк куеп җайлаган тәбәнәк морҗаларыннан чыккан төтеннәр кичке җилсез хавада әкеренләп урман өстенә җәелә башлады. Солдат халкы төнгә әзерләнә: киемнәрне киптерәсе, коралны чистартасы, өзек-ертыкны тегәсе, вакыт тисә хат та язып аласы, тигән кадәр ял да итәсе бар.

Көне буе хәрби бурычлар, сәгать саен килеп чыга торган мәшәкатьтләрне үтәп арыган, юешләнеп-бозланып каткан солдатлар да землянкага җыела башладылар.

Без дә атларны чистартып, ашарга-эчәргә биреп, атлар астыннан чыгарган тиресләрне алып эшләрне бетердек тә, инде кулларны юып кухнядан кичке ашны алып киләсе дә, плитә өстендә җылытып ашыйсы гына калды диеп землянкага таба юнәлдек.

Ишектән керүгә, без Утищев белән икәүләп, гадәт буенча, мич кабызу эшенә керештек. Иптәшләр чиләк белән су алып кулларын юа башладылар.

–Нишләптер бүген лейтенант күренми әле, – диде Утишев, – бу вакытта монда була торган иде.

–Бәлки кич утырырга килә торгандыр? Дөнья хәлләрен сөйләшеп утырырга килгәндә ул соңырак килә. Ике-өч көннән бирле гәзитәләр дә укыган юк.

Шул вакытта, ишек төбендә генә торган кебек, лейтенант килеп керде дә, Утишевның мичкә утын тыгып торганын күреп:

–Мичкә ут куймагыз! Җыеныгыз! Бер сәгатьтән кузгалабыз! – диеп команда бирде.

–Без әле ашамаган да, иптәш лейтенант!

–Ничек ашамаган? Йөгерегез кухняга! Тизерәк, биш минуттан монда булыгыз!

Без котелокларны алдык та, пожарга чапкан кебек бер-бер артлы кухняга йөгердек.

Без йөгерешеп кухнядан кайтып килгәндә Аристов белән Подымов ПДС землянкасындагы әйберләрне ташыйлар иде. Взвод командиры лейтенант Егоров ПДС әйберләрен җыешырга булыша торган җиреннән туктап безнең янга килде дә:

–Ашыгыгыз, егетләр! Ун минуттан барда җыелган булсын. Старшина, яхшы карагыз, бер әйбер дә калмасын! Мин хәзер китәм. – диде дә, кайдадыр китеп барды.

Без землянкага йөгереп кергән уңайга вак-төяк: көзге, сабын, бритва кебек әйберләрне кыр сумкасына тутырдык. Сөлге, кибәргә элгән аяк чылгавычларын, бияләй, оекбашларны, киштәдәге кружканы әйбер капчыгына төяп, аның бөрмәле авызын ныгытып куйдым. Аннары сәкедәге салам өстенә җәйгән плащь-палатканы, киптерү өчен элгән бризент чиләк һәм ат япмаларын алып чанага чыгардым. Атлар азбарындагы кыргыч һәм щёткаларымны алып кердем. Атым булмасада алдагы көндә кирәгер диеп өметләнә идем әле.

–Әйберләрегезне җыеп бетерсәгез мичне сүтә башлагыз! – диде старшина.

–Мичнең нәрсәсен сүтәсең? Плитәсен генә алырга.

– Тимер капкачын, трубасын, өстәге чиләген калдырмакчы буласыңмы? Яңы урында аларны кайда эзләрсең? Кайда барасы билгеле түгел бит әле. Барысын да алабыз. Утищев, син тәрәзә рамнарын алып урнаштыр, ватылырлык булмасын. Ә син, Рафиков, Вислогузов белән ишекне алып чыгыгыз! – диеп Дружинин туктап калды да землянка уртасындагы өстәл тактасын казыкларыннан каера башлап, – су мичкәсен, көрәк, сәнәкләрне, балта, киркаларны, пычакны оныта күрмәгез! – диде.

Без Павел Ильич белән землянка ишеген, Павлов су мичкәсен, Утишев тәрәзәләрне, старшина өстәл тактасын, Подымов балта көрәк пычкы, киркаларны чанага чыгардык. Климушкин зарлана-зарлана аларны чанага урнаштыра, кайсыларын ПСД чанасына куярга сорый иде.

Землянкадагы әйберләр чыгып беткәч, атлар абзарындагы азыкларны, фуражларны урнаштырдык. Землянканың эче-тышы туздырып ташлаган кырмыска оясы кебек мыж килеп тора башлады.

Ун минут эчендә бөтенесе җыелды, сүтеләсе сүтелде. Алынасы алынып, чанага урнашып беттеләр. Аннары кереп карабиннарны, кылычларны, кыр сумкаларын тактык та, Павлов белән Утишев кораллар стендын, старшина гильзадан ясаган коптильканы тотып чыга башладылар.

–Керосин савытын алырга калган, – диде Дружинин

Кемдер шуны алырга китте, мин ылаучы Климушкин янына булышырга ашыктым. Чанадагы әйберләрне бер кадәр җайлап урнаштыргач эш бетте. “Кузгалырга!”– дигән команда көтә башладык.

Ул арада иптәшләр атларын иярләп атланып чыктылар.

Жыенып беткәч ПСД тирәсе тынычланып калды. Кичке тынлыкта урман эченең кайнап торганы әллә кайдан ишетелеп тора. Тегендә-монда: “Җыенып беттегезме?”, “Тизерәк!” дигән тавышлар, атлар пошкырганы, агач-ботакларның шартлап сынулары, чана шыгырдаган тавышлар, барысы бергә кушылып урман эченең кайнап торганын күз алдына китерәләр.

Ул арада лейтенант килеп чыкты да:

–Җыендыгызмы?! Тиздән кузгалабыз! Вислогузов, атыңны рота командирына бирерсең, ул бүген колоннаны алып бара. Утишев, син аның янында булырсың! Дружинин, син Павлов белән колонна артыннан барырсыз! Барыгызга да аңлашылдымы?

–Аңлашылды! – диде берничә тавыш.

–Сержант, сезнең хәлләр ничек? Барысын да җыйдыгызмы?

–Без җыйдык, иптәш лейтенант, телефонныйда линияне җыймадылар әле. Әнә киләләр ахыры, – диде сержант, куаклар арасына карап. Чынлап та шул вакыт телефон взводы ягыннан агачлар арасыннан кар ерып кабель катушкасын чорнап килүче телефонист килеп чыкты да, кабелен чорнап бетергәннән соң, мошный-мошный үзләренең олаулары ягына йөгереп китте.

Агачлар арасыннан кар ерып ашыгып килеп чыккан телефонистны күргәннән соң, атым булмаса да мин үземне бу минутларда бәхетлерәк санадым, шатланып куйдым. Күптән түгел үзем дә катушка күтәреп көн дими, төн дими дошман уты астында егыла-тора линиягә йөгергән көннәр искә төште. Караңгы төндә кар ерып, куаклар арасыннан катушка күтәреп кабель җыеп йөрүнең никадәр авыр, мәшәкатле булуын уйлап, әле генә узып киткән сугышчыны кызганып куйдым. ПСД га күчермәсәләр үзем дә шул хәлдә буласымны уйлап алдым. Кинәт атым югалуы искә төште дә, мине шул уйлар биләп алды. Хөҗүм харәкәтләре башлап җибәрсәк, тиз арада атлы буласымны уйлап алдым да, бу урыннан кузгалып китүебезгә шатланып куйдым. Башка хуҗалыкларны да кузгатсалар, атың табылып куюы ихтималына да өметләнә идем әле.

Миңа бик озак җыенабыз булып китте. “Нишләп кузгалмыйлар икән инде?”– диеп борчыла башладым.

Рота штабы урнашкан якта:

–Әйдә, кузгалабыз! Юлга чыга башларга! – дигән тавышлар килде.

–Әйдә, кузгал!

–Н-а-а! – дигән, чана шыгырдаган, ат пошкырган тавышлар артты. Бөтен урман эче кузгалып бер колоннага җыела башлады. Кузгалып киттек. Без җәяүлеләр артыннан баручы Климушкин чанасы артыннан төшеп, юлга чыктык.

–Кайда барабыз икән, егетләр? – диде Иван Климушкин сул кулы белән дилбегәсен тартып. Тик аның бу соравын ишетүче булса да, берәүнең дә җәвап бирерлек мәглуматы юк иде. Алда кемдер:

–Кызуырак, егетләр, сузылмагыз! – дигән тавыш килде. Суыкта шагыр-шогыр килгән чана артыннан калмаска тырышып без дә атлый-йөгерә бара башладык.

Алдан безгә таба ат өстендә килүче рота командирының:

–Тартылыгыз, тартыл! Колоннаны сузмагыз, – дигән тавышлар ишетеп атлылар атларын куа башладылар. Без дә алардан калмаска тырышып, карабиннарны тоткан хәлдә, билгә таккан котелокларны сикертеп йөгерә башладык. Бер километрлар шулай ашыгып барганнан соң колонна җыелып бетте булса кирәк, бер төрле тигез темп белән барабыз.

Урманны чыккач юл турыга китте. Урманда хава бик яхшы булып тоелса да, урманнан чыккач Днепр ягыннан безгә каршы кыеклап салкын җил исә башлады. Җил көчле булмаса да маңгай һәм аркалардагы тирләрне бик тиз киптереп алды.

Днепр ягында ара-тирә туп аткан тавышлар килгәли. Шул тавышларга карап үзебезнең Днепрга паралель төнякка таба барганыбызны чамалап алдым. Шул вакыт өч ай буе безнең күзләрне камаштырып бетергән Днепрның аргы ягындагы биек ялангач тау искә төште. Күпме азапландык без ул кахәр суккан биек тау тирәсендә. Ялангач тау башында ныгып утырган дошманга каршы һөҗүм итеп маташудан мәгнә чыкмады. Хәзер без күчеп бара торган җирдә Днепр ярлары бәлки андый түгелдер.

Дүрт көннән Кызыл Армия көне. Безне тикмәгә генә ашыктырмый торганнардыр. Хөҗүмгә күчәбездер. Немецне бәреп чыгарсак шәп булыр иде. Мин дә атлы булыр идем.

Кинәт мине ниндидер шатлык чолгап алды, күңел күтәрелеп китте. Үзем дә сизмәстән адымнарымны арттырып җибәргәнмен дә, чанага ук барып җиткәнмен. Киез итек башы чана табанына төртелеп, чана өстенә таба сөрлегеп киттем. Шул чакта янда баручы Вислогузов минем кулдан тотып алып:

–Кая ашыгасың Рафиков, чанага менеп барасың бит, – диеп, көлеп алды.

–Йокыга киткәндер. Була торган хәл.

–Без бит Днепр буйлап төнъякка барабыз, Рогачевка таба. Кызыл Армия көненә берәр нәрсә оештыра торганнардыр, – дидем мин уйларымнан аерыла алалмыйча, шатланып.

–Яхшы булыр иде, төя сырты кебек ялангач тауга карап торып туйдырды инде.

–Бир алла, – диде Подымов, – моннан бәреп чыгара алсак эшләр алга китәр иде.

Алда караңгы сөрем арасыннан юлның ике ягында да кара шәүләләр күренгән кебек булды. Кемдер:

–Танклармы әллә? – диеп куйды.

Барыбызда төнге караңгы эчендә нәрсә барын аерырга тырышып, диккәт белән карый башладык.

–Авыл бит бу, өйләр!

Менә киртә белән тоткан бакча тирәләре, казыклары, өйләр күренә башлады.

Без авылга кердек.

Авыл дигәч тә, тоташ өйләр тезелеп тормый. Сугыштан калган авыллар, бер өй исән булса, икесе юк. Алар урынында ары-бире янып бетми калган баганалар, бакча киртәләре генә күренеп торалар. Кышкы кар аларның да күбесен күмеп киткән.

Шулай да, урамның ике ягында да өйләр күренәләр. Арырак узгач бер җирдә тоташ урам да килеп чыкты. Өйләрдә утлар юк. Бөтен урам буйлап колоннадагы сугышчыларның, атлар, чаналарның хәрәкәт тавышлары гына ишетелеп тора. Кайбер капка төпләрендә туп таккан машиналар да туктаганнар. Алар янында часовойлар тора.

–Нинди авыл икән бу?

Климушкин чанадан төште дә:

–Утыр, Әхмәт, мин бераз җәяү барыйм әле, юкисә аркада “кырмыскалар” йөгерә башладылар, – диеп дилбегәне миңа сузды.

Кыстатмыйча, шуны гына көтеп барган кебек, дилбегәне аның кулыннан алдым да, чанага менеп утырдым. Әле ун километрдан артык юл үтмәсәк тә, көзге яңгырларда озынаеп тездән түбән төшеп торган җылы тун, сырган чалбар, киез итек, билдәге ременьгә таккан патронташлар, котелок, җилкәгә таккан кыр сумкасы, кылыч-карабиннар белән бару кышкы юлда шактый сиздерә башлаган иде .

Климушкин төште дә шунда ук чанадан читкә йөгерде.

–Әнә, иптәшнең тулган…, ә минем эчәсе килә, – диде Вислогузов.

–Без чәй эчәргә өлгермәдек, Павел Ильич, син өстәвенә борчак буткасын да ике өлеш сыптырдың. Шуныкы ул. Су алырга булган.

–Бу салкында туңа бит ул. “Тегесе” булса икән, ярар иде.

–Булмаганны теләмә инде син.

–Нигә булмасын, менә бәйрәмгә бирерләр әле.

Колонна уңга таба икенче урамга борылды да туктап калды.

–Әллә шунда туктыйбызмы икән? – диде Вислогузов, шатлангандай итеп.

Бу фикер минем башны биләп алды да, уңайсызланып, дөресерәге монда туктап калудан куркып куйдым. Ни өчендер монда туктыйсы килми, тизерәк алга баруны тели идем. Күңелнең кай җирендәдер: “Бәлки ул якта фронтны өзгәннәрдер дә, безне шунда, прорывка кертергә алып бара торганнардыр” – дигән өмет йолдызы балкый иде.

–Юк, туктарга туры килми әле, – дидем мин, – әле, булса ун километр киттек, шуның өчен генә ашыктырып тормаслар иде.

–Бу юл Рогачевка алып бара икән, – диде Климушкин безнең янга килеп, – бу авыл Гадиловкамы ди шунда, – без алга китәсе.

–Кайдан белдең әле син боларны?

–Сүз иясе белән йөреми. Якташны туры китердем. Артилерист. Бу якка гаскәр әле күп агыла икән.

–Якташ булгач нигә ашыктың соң әле?

–Куып җитәсе булмаса ашыкмас идем дә, шуңа йөгердем. Бәхеткә сез туктап куйдыгыз.

Нигә туктадык икән диеп озак уйларга туры килмәде, колонна кузгалып китте.

–Әхмәт, я, ничек, әзерәк хәл алдыңмы? – диде Климушкин. Мин шунда ук дилбегәне янга куйдым да, чанадан шуып төштем.

–Яхшы булды, Иван Семеныч. Рәхмәт. Кил утыр. Ул йөгереп килеп чанага сикерде. Мин арткарак калып җәяүлеләр белән бара башладым.

Урмансыз кыр юллары буйлап, берничә мәртәбә туктап-туктап, без бик озак бардык. Уң яктан туп тавышлары да ишетелми башлады. “Әллә безне тылга алып киттеләр инде” – дигән шикле уйлар күңелне яңадан кимерә башладылар. Өстәвенә инде юлга чыкканда ук башланган сары кайнау артканнан арта барып, чамасызга әйләнде. Бөтен эчем ут алган кебек, алай гына да түгел, кислота капкан кебек яна. Файдасы тимәсме дип учлап кар алып кабам. Ул башта авызны туңдыра язып өшетә, аннары йотып җибәрәм дә, бөтен үңәчне яндырып төшә…

Бара торгач тәндәге булган сулар тиргә чыгып бетте бугай, кар да ярдәм итми, авыз кибеп телне дә әйләндерә алмый башладым. Янәшә бара торган Вислогузовка карадым, ул да тирләгән.

–Нәрсә син, кар ашап барасың?

–Сару кайный, Ильич, һич түзәрлек түгел. Барып җитә алсам, бер чиләк су эчәр идем.

–Салкын су белән бик шаярма, кәкерәеп куярсың, санбатка барсаң врачка әйт син аны.

–Врачка әйтсәм әллә миңа аерым тавык шулпасы бирерләр дисеңме? Сугыш бит, Ильич, сугыш. Борчак та перловка, перловка да борчак. Дөге боткасы, карабодайныкы булса бернинди сары кайнау булмас иде. Хәзерге минутта бер чүмеч су булса да ярар иде, анысы да тәтеми әле.