Сугыш хикәяләре

Ахмет Рафиков

Сугыш хикәяләре

Шерамыжник

(ат яныннан ычкынасы иде)

Калуга җирендә булды бу хәл. 1943 елның язында без Фаянсовая станциясе белән Букань авылы арасында саклау линиясендә тора идек. Миңа, дивизия штабының фелдъегеренә, 1086 полк штабына барырга туры килде. Ул Которь авылында, зур гына өйгә урнашкан иде. Көн ярыйсы гына салкын, җилләп тә торганлыктан, атны йортка керттем. Анда ике чана да бар, төпләрендә бераз печән дә күренә. Атымны бер чанага бәйләдем дә, авызлыгын салдырып ашарга куштым. Безнең үзебездә печән мәсәләсе бик начар иде. Ә биредә, чана төбендә, безнең атларга көне буе да эләкми торган азык ята. Шуны күргәч ашыкмаска, атны бераз ял иттерергә булдым. «Ашасын әле хайван» – диеп уйланып өйгә кердем.

Өй эче үзара дөнъя хәлләрен сөйлeшеп, тәмәке тартып, бәхәсләшеп утыручы берничә офицер hәм өстәл янында эшләп утыручы писарьләр белeн тулы диярлек. Мин, балта элeрлек, зәп- зәңгәр төтен эчендә утыручыларга күз йөретеп чыктым да, бер читтәрәк скәмия өстендә утырган өлкән лейтенантны күреп, аңа мөрәҗәгатъ иттем. Аннан соң алып килгән пакетларымны старшинага тапшырдым.

– Капитан Ферин ничек анда, күңелсез түгелме аның белән? – диде өлкән лейтенант, миңа карап. (капитан Ферин безнең батальон командиры)– Өлкән лейтенант Бизманнан сәлам тапшыр! Мине белә ул, без аның белән бергә укыган идек.

– Ярый, иптәш өлкән лейтенант, сәләмегезне тапшырырмын, – дидем мин, үзем җылырак булыр диеп мич янына барып терәлдем.

– Менә шунда утырып тор, улым, – диеп, илле яшләр тирeсендәге хуҗабикә миңа бер иске тапчан китереп куйды да,үзе кече якка чыгып ките.

Ике арада ишек ачык иде. Шулвакыт хуҗабикә янына ниндидер чит кеше керде дә, аның белән әкерен генә сөйләшкәннән соң, чыгып китте.

– Кем иде ул, апа? – диде өлкән лейтенант, – нинди кеше, нишләп йөри?

– Әй лә, шерамыжник ул! – диеп селтәде хатын кулын безнең якка карап.

– Шерамыжник? Кем соң ул? – диде икенче офицер.

Хуҗабикә сорауны ишетмәдеме, әллә игътибар итмәдеме, җавап бирмичә мич артына кереп китте. Без дә аптырашып бер – беребезгә караштык. Шунда, өстәл янында утыручы сержант:

– Ул сүзнең йөз утыз еллык тарихы бар, – дип куйды. Без барыбыз да анарга карадык.

– 1812 нче елдагы ватан сугышы вакытында туган ул сүз. Француз гаскәрләренә Мәскәүдән чигенгәндә, үзләре талап, бөлдереп берергән авыллар аша чигенергә туры килгән. Ачлыкка тилмергән Наполеон солдатлары кергән бер йортка икмәк сорап: «Шер-ами» (Милый друг) – диеп мөрәҗәгать итә торган булалар. Шуннан халык аларны «Шерамыжниклар» – дип атый башлаганнар. Шул еллардан бирле хәер сорашучыларны «Шерамыжниклар» диеп йөретә башлаганнар.

– Сержант Асовский, сез фрацуз телен беләсезмени?

– Мин, өлкән лейтенант, җиде тел өйрәнгән идем. Тик аерып алып берсен дә беләм дия алмыйм хәзер, – диде ул, язуын дәвам итеп, – кулланмагач онытыла…

– Алай булгач, аптыраганда сиңа мөрәҗәгать итeргә ярый икән, сержант? Полк командирына тел алып килгән чакларда, ул тәрҗемәче юкка аптырап кала.

– Шулай да мин сезгә Александр Фигнер була алмам, иптәш лейтенант…

– Кем соң ул, Александр Фигнер? – диде арадан кайсыдыр.

– Александр Михайлович Фигнер?!

Старшина: «Шуны да белмисезме?» – дигән шикелле бүлмәдәгеләргә күз йөретеп чыкты. Аннан сөйләп бирде:

– Александр Фигнер, ул халык герое. 1812 елдагы ватан сугышында партизаннар командиры булган. Бик күп телдә сөйләшә белгән. Ә француз, немец, итальян телләрен үз теле кебек яхшы белгән. Напольон армиясе формасына киенеп, иң куркынычлы, җаваплы бурычлар үтәгән. Фрацуз солдатлары, офицерлары арасына кереп, сөйләшеп, бик кыймәтле хәрби мәгълүмәтләр алып кайта торган булган.

Кутузов Мәскәүне французларга калдыргач, Фигнер гади авыл кешесе киеменә киенеп Мәскәүгә үтеп кергән. Тик Кремельгә генә үтә алмаган. Аның исәбе: Кремельгә үтеп, Напольонны юк итү булган.

– Ул заманда халыктан менә нинди геройлар чыкканнар, – диде сержант, – мин андый була алмыйм шул. Йомшак беләм мин немец телен. Дошман оясына керү өчен аның телен yзеннән дә яхшы белергә кирәк.

– Без сездән аның кебек булуны таләп итмибез. Аптыраган вакытта тәрҗемә итeргә булышсаң, шул җитәр.

Шуннан соң офицерлар арасында: «Ни өчен Кутузов Мәскәүне французларга биреп талаткан?»– дигән сорау тирәсендә бәхәс башланды.

– Мин киттeм, иптәш старшина, җибәрәсе пакетларыгыз булса бирегез! – дидем мин өлкән писарьга.

– Хәзергә бер ни дә юк. Якташларга сәлам тапшыр.

Мин карабины алып атым янына чыктым. Миңа ияреп сержант Асовский да чыкты.

– Сугышка кадәр кем идегез, – диде ул, мин ат янына килгәч, – ат белeн эш иткәнегез булдымы?

– Укытучы идем, – дидем мин, аның ни өчен сорашканын аңламыйча, – авылда ат белән эшләп, болынга ат сакларга йөреп үстем.

– Алайса сезгә таныш җанвар икән. Мин, менә, үз гомеремдә ат белән эш иткәнем булмады. Аттан уттан курыккан кебек курка идем. Тик ходай мине шул каhәр суккан хайван белeн сугышта җафалансын дип каргаган, – дип уфтанып куйды Асовский.

– Нигә алай дисәң, сержант, штабта утырасың түгелме соң?

– Биредә мин вакытлыча гына шул, булышырга чакырып алдылар. Иртәгә соңгыкөнем, аннан яңадан транспорт ротасына. Мин укчы ротада да, комендант взводында да булдым. Бездә ашау-эчүнең дә, киемнең дә рәте юк. Дежур торулар, нарядлар, йокысыз төннәр… Өстәвенә бер ерткыч җанвар эләкте. Аның янына барырга да куркам. Юнле атларны үтерә. Моны, каhәр төшкәнне, ут та, су да алмый. Котылыр идем…

– Нигә син аттан куркасың, ат бит ул ерткыч хайван түгел?

– Бу, беләсегез килсә, ерткычтан да кире. Алдыннан килсәң, колагын йомырып, иреннәрен җыерып каршы ала. Кулда әйбер булмаса, эләктереп алырга әзер. Арт ягыннан ничек тә якын килергә юк. Тибеп эчәгеңне агызганын көт тә тор.

– Андый атлар да була анысы, – дидем мин, үз белгәнемне әйтергә теләп, – тик син ат янына шикләнеп барма. Тешли икән, онытылмаслык итеп арт сабагына утырт. Тигр түгел, өстеңә ташланмас, тигрны да өйрәтәләр.

– Шулай да, ат яныннан ерагырак китәсе иде. Тик менә ротный гына: «Ничего, өйрәнерсең!»– дигән була. Мин үзем кайда да риза, ат янында гына булмасын.

– Сугышка кадәр кайда эшлeдең соң? – дидем мин аптырап.

– Финансист идем мин, банкта эшләдем. Атка, арбага утырган да юк иде. Каhәр суккан сугыш кушты. Әле дә атны кешеләргә карап кына җигәм. Атны җигәргә генә түгел, арбасын, сбруен да карый беләргә кирәк. Күзеңне ачтың исә – ат кайгысы. Төнен дә шул кайгы. Аны чистарт, ашат, эчер…

– Я, ярар, өшетә башлады, – диде Асовский, җилкәләрен җыерып, – керим әле, якташларга сәлам әйт!

Ул йөгереп өйгә кереп китте.

Мин атыма атландым да юлга чыктым. Кайтканда сержантның зарланулары тагын искә төште. Мин малай чакта, безнең дә усал бия бар иде. Абый белән икәү барып, дилбегә белән урап алып кына тота идек. Кулда әйбер булмаса өскә ташлана иде. Шулай, беркөнне, абый белән тотарга баргач, минем кулда әйбер юкны күрде дә, томырылып өстемә ташланды. Мин акырып чаба башладым. Куып җитте дә, башымдагы түбәтәемне тешләп алып китте. Ярый, бәхеткә, чәчем кыска иде. Шуннан соң, кулга таяк тотмыйча, ат тотарга бармый башладым.

Тула җирендә

Апрельның соңгы көннәре иде. Безгә бик тиз җыенып юлга чыгарга команда булды. Кайбер күрәзәлек итәргә яратучылар: “бу әле ялган тревога гына” – диеп ышандырырга тырышсалар да, без кире борылып лагерга кайтмадык. Батальон дивизия командасына килеп кушылды. Аннан ике-өч километрлар киткәч, юл аермасында, дивизия оркестыры янына басып, безне дивизия командиры И.А.Гарцев каршы алды. Без аның генерал дәрәҗәсен котлагандай, маршка басып, чын строевой адымнар белән уздык. Беренче көнне Сухиничи, икенче көнне Козельск бездән артта калдылар. Шулай да: башка фронтка күчәбезме, әллә тору урынын гына алыштырвбызмы, белүче юк. Козельсктән соң без Упа елгасы үзәнлекләре белән Одоев, Крапивна дигән эре торак пунктларын артта калдырдык. Менә өченче көн инде тарихи Тула өлкәсе җирләре белән барабыз. Тыныч елларда җыр, музыка, чәчәкләр белән үткәрелә торган 1-май бәйрәме көннәре дә юлда узып китте. Көннәр матур торганлыктан, юллар яхшы ук кипкәннәр. Ям яшел булып яшәреп киткән Упа болыннарында сары тузганак чәчәкләре күренә. Күл, елга буйларында матур булып песәйләнгән таллар чәчәк атып утыралар. Тыныч болын өстендә, бездән калмаска тырышып, тургайлар сайрыйлар. Без Вислогузов белән янәшә атлыйбыз. Безнең алда арба артыннан Утишев белән гармунчы Ларин баралар.

–Матур урыннар, – диде Василий Иванович, тәмәке кәгазе чыгарып безгә сузганнан соң, -чирем өстенә ятып тартырга хыялланып килдем дә, ни өчендер туктарга ашыкмыйларәле.

–Әйдә, туктамасыннар, минем тизерәк Щекинога барып җитәсе килә, – диде Ларин, тәмәке төрә башлап, – минем таныш якларга.

-Ничек таныш яклар? Син бу якныкы мени?

–Юк, бу якныкы түгел. Минем монда булганым бар. Минем хатын Скуратоводан. Без аның белән ике җәй рәттән килдек. Бик матур җирләр. Лев Толстойның туган яклары. Ясная Полянада да ике мәртәбә булдым. Анда, Лев Николаевичның усадьбасында, музей бик матур иде. Немецлар анны да җимереп, талап киткәннәрдер инде, – диде ул борчылып.

-Барып киләсе иде, Скуратовода хатынның туганнары бар. Хәлләрен белеп чыгасы килә.

–Командирдан сорарга иде, ерак түгел дисең бит.

–Сорадым, җибәрмәде, «барыпҗиткәч» дигәнбулды.

–Кайчанбарыпҗитәбезикәнсоң, сорамадыңмы?

–Сорамадым. Минем аңлавымча ерак барасы түгел.

–Егетләр, карагыз! «Ил»лар пикировка ясыйлар! – диеп кычкырып җибәрде, кемдер.

Без дә самолет тавышы килгән якка карадык. Юл буена сузылган камышлы озын баткаклык өстендә Щекино ягыннан түбән очып килгән «Ил» кинәт камышлык өстенә кадалып төшә башлады. Аннан, күлгә чума дигәндә генә, пиктан чыгып очып китте. Аның артыннан икенчесе шундый ук күнегү ясады да борылып китеп барды. Күп тә үтмәде, «Ил» ның берсе яңадан әйләнеп килде дә, кинәт пик ясап, кадалып төшә башлады. «Менә, хәзер пиктан чыга»-диеп, тын да алмый көткәндә, самолет камышлар эченә чумды да куйды. Арбада утырган кызлар:

–Ой, хәрәп булды! – диеп кычкырып җибәрделәр. Без бара торган җирдән туктап, тын да алмыйча, шартлау көттек. Самолетның камышлар арасыннан күренеп торган канат читләре, югары күтәрелеп торган йолдызлы коерыгы, шулай күренеп тора бирде. Шартлау булмады. Аннан, очучысы чыкмасмы диеп, өметләнеп, күзләрне хаман самолеттан алмый торабыз. Гипнозлаган кебек шулай карап торганда:

–Нәрсә катып калдыгыз? Колоннаны тоткарламагыз! -дип, лейтенант Егоров кычкырганы ишетелде.

–Иптәшлейтенант! Самолет, самолетбаткаклыккачумды!

–Кайда?

–Әнә, койрыгыкүренептора!

–Ничекшартламады? Очучысыисәнмеикән?

–Яртылашсазгачумган. Очучысыдашундаинде!

–Борылыпөлгерәалмадымикән?

–Бәлкианыңидәрәрычагыэшләмәгән?

–Колоннанытоткарламагыз!

Нихаят без кузгалып киттек. Әле ераклаша төшкәч тә, очучысы күренмәсме диеп, шул якка карый-карый бардык. Бер фашистның да башына җитмичә хәлак булган очучы кызганыч иде. Менә күл буйлап самолетка таба йөгерткән ябык машина күренде. «Бәлки әле коткарырлар, самолетын да алырлар» – дигән өметле уйлар белән алга киттек.

Моннансоңтагыникекөнбаргач, без, ТулаөлкәсенеңКиреевскрайоны, Быковкаавылынакилептуктадык.

Килеп урнашкан авылда торулары күңелле иде. Кичләрен квартира хуҗасының кызы белән капка төпләренә чыгып утырабыз. Төннәрен постка басулар юк. Атларны чистартып азык бирәбез дә, кичке аштан соң төн безнең карамакта. Бер-ике көннән соң Наташа мине мәктәп янына танцага да алып бара башлады. Танцага бармаган көннәрне Наташа белән капка тәбендә озак-озак сөйләшеп, сугыштан соңгы тормыш турында хыялланып утырабыз. Ул мине сугыштан соң үз авылына тарих укытучысы итеп чакыра. Хаттә бер көнне мәктәп директоры белән сөйләшеп тә кайткан иде. Шулай, тыныч кына торганда, безгә авылдан өч-дүрт километрдагы урманга күчәргә команда булды. Бу урман, әлбәттә, Соломоновка янындагы Брян урманнары түгел. Андагы сазлыклар да юк. Немец тә атып борчып тормый. Тыныч, вак һәм якты, коры урман. Бирегә килү белән хәрби лагерь тормышы башланды. Төннең теләсә кайсы вакытында торып постка басарга кирәк. Шулай да Брян урманындагы кебек юешлек һәм баткаклыктан котылгач, беренче көннәрдә шатланып куйган идек. Хәр яхшының бер җитешсез ягы булган шикелле, бу коры урманның да безнең өчен өстәмә мәшәкатләр тудырган яклары килеп чыкты. Бердән якында су юк. Суны дүрт километрдан ташыйбыз. Икенчедән бу урман борчалы булып чыкты. Шул кахәр суккан җанварлар безнең тәңкәгә тиделәр. Ни арыган булсак та юнләп ял итә алмый идек. Шул кара җанварлар безне кычкыртып таладылар. Кичтән күлмәкләрне дә әйләндереп карыйбыз, борча кермәскә җиң очларын да бәйләп куябыз, ә ул, эттән туган нәрсә, кайдандыр керә, яисә качып кала да урынга ятуга кырмыска тешләгән кебек тешләп алып, үрә сикертә. Шунда тешләде дип, күлмәкнең шул җирен кысып тотып, тиребез сыдырылганчы тәнгә ышкыйбыз. Янәсе борчаны юк итәбез, ә ул, таш астыннан чыккан нәрсә, икенче җирдән тешләп сикертә. Аннан тоткан кебек буласың, өченче җирдән…. Шундый әшәке җанвар инде. Аптыраган чакларда: «Павел Ильич, син бит ат казанган аучы, бер чарасын уйлап тап инде», – дибез.

–Яхшы, мин бер чарасын күрермен!» – дигән була. Икенче көнне:

–Егетләр, мин сезнең заданиены үтәдем! – ди.

–Нишләттең, ПавелИльич?

–Яртыкисмәксусибепагыздым, – диулкөлеп, – бүгенрәхәтләпйоклагыз.

Шулай итеп, авылда торган көннәрдә генә юнләп ял итеп калдык. Быковка яныннан Тулага бара торган шоссе уза. Бирегә килеп урнашканнан икенче көнне үк без Дружинин белән корпус штабын эзләп Тулага киттек. Тула бездән кырык-кырыкбиш километрда. Барып кайтуы туксан километрга җыела. Шуның өчен атларга бик авырга килә дип, без старшина белән алышып йөри башладык. Бер көнне ул бара, икенче көнне мин.

Тула үзенең мылтыклары, кылычлары, самовар һәм гармуннары белән дан казанган шәһәр. Петр патша вакытында Тулада данлыклы рус мылтыклары һәм кылычлары эшли торган мастерскойлар барлыкка килгән. Бик күп илбасарларга каршы көрәштә рус халкы Тула коралы белән каршылык күрсәткән. Тула шәһәре немец – фашист гаскәрләренә каршы көрәштә дә зур өлеш кертте. Туланы фашистларның ала алмаулары да шәһәр халкының героик көрәше белән бәйләнгән.

Безнеңюлеракбулганлыктан, штабтаэшнебетерүбеләншәһәрдәозакбулыргатурыкилмииде. Күп вакытларда ашыгыч боерыклар була да, шунда ук борылып, кайту юлына чыгарга туры килә. Ашыгыч булмаган көннәрдә, иптәшләрнең йомышларын үтәп, военторгка кереп чыгам. Кырыну әйберләре, энә, җеп һәм каптырмалар алып кайтам. Ул кибет безнең юл өстендә генә.

Икенче баруда фотога төшеп кайтырга исәпләдем. Тула кадәр шәһәргә килеп йөреп карточкага да төшми каласы килми иде. Ат белән дә, хәрби формада да төшеп семьяга, әти-әнигә җибәрергә исәпләп фотография бинасы янына туктап атны бәйли генә башлаган идем, патруль килеп чыкты да:

–Кем син? Кайдан килдең? Документларың? Нишләп биредә йөрисең? – дип тикшерә башладылар. Документларны карап чыкканнан соң да нигәдер шикләнеп:

-Әйдә комендатурага! Винтовка белән кылычыңны тапшыр! Атны тотма, үзебез тотабыз! – дип бәйләнделәр.

–Винтовканы да, кылычны да бирмим. Алырга хакыгыз юк, иптәш сержант. Мин дивизия штабына хәрби бурыч үтәп килгән элемтәче. Кичке дүрткә кайтып җитәргә боерык булды миңа. Минем илле километр кайтасы бар.

Ә алар ишетергә дә теләмиләр. Исәпләре комендатурага алып китәргә. Беләм, анда барып эләксәң, тиз генә ычкынып буласы түгел. Әлегә кадәр гел фронта булганга безгә мхсус фелдьегер белешмәләрен биргәннәре юк. Гади кызылармеец кенәгәсе алар өчен бер ни дә тормый. «Ничек болардан ычкынырга?» – диеп уйланып бара идем, корпус штабы урнашкан бина каршысыннан алып баралар булып чыкты. Мин ишек төбенә баскан часовой турысына җитү белән:

–Беркаядабармыйм! – диептуктапкалдым, – әнәштабкакерепбелешегез, миншундаһәркөннекиләм!

–Юк, безнеңандаэшебезюк. Әйдә комендатурага! – диләр болар, минем җиңнән тартып. Миңа моннан ничектә китәргә ярамый иде. Мин часовойга ялынып:

-Кара әле, дус, чакыр әле кемне булса да штабтан! Миңа пакет биреп, кайтырга боердылар. Ә болар комендатурага өстери.

Часовой тиз генә ишекне ачты да, шунда ук борылып чыкты.

–Нәрсә бар? Ни өчен тавышланасыз?

–Иптәш капитан, фотога төшим диеп туктаган идем, тотып алдылар да, комендатурага алып китмәкчеләр! Минем илле километр кайтасы бар.

–Дөресме шул?

–Дөрес, иптәш капитан. Аның документлары тәртиптә түгел.

-Ничек тәртиптә түгел?

–Хәрби чәсттән махсус таныклыгы юк, иптәш капитан.

–Икенче килгәндә алып килер. Җибәрегез сез анны!

–Коменданттан башка җибәрә алмыйбыз, иптәш капитан!

-Хәзер ук җибәрегез! Атын бир, тоткарлама! Өлкән командирны тыңламаган өчен…

Миңа шул гына кирәк иде. Патруль кулыннан тиз генә атны алдым да, шунда ук менеп атланып китеп тә бардым.

Шулай итеп мин Тулада фотога төшә алмый калдым. Башка вакытларда, я ашыгыч булып, я фотография ябык булып керергә туры килмәде.

Май ахырында дивизиягә берничә мең өстәмә көчләр килде. Аларның күбесе кыргыз, үзбәк һәм казахлар иде. Барлык берләшмәләрдә дә яңа килгәннәрне сугыш белеменә өйрәтүләр башланды.

Мунча

1943-елның сентябрь башлары. Өченче ай инде авыр дуга сугышлары алып барабыз. Карачев шәһәрен азат итеп Брянский шәһәренә утыз чакырымнар калгач, дошман безне туктата алды. Без оборонага күчтек тә Белые берега станциясеннән ерак түгел урман аланына урнаштык. Тозлы тир белән тузан аралашып каткан киемнәрнең керләнүенә чама юк. Тәннәребез юешләтсәң кырып алырлык булып каткан. Бер көнне безгә, ике җайдакка һәм бер телефонистка мунчага барырга рөхсәт булды. Парлы мунчадыр инде дип каен минеге дә ясадым. Нинди шатлык – чабынырга! Мунча хәбәрен ишеткәч чиктән тыш шатланып, чиста киемнәр алдык та киттек. Иптәшләрем: Василий Утишев, татар фамилияле Тамбов кешесе, Николай Портнов – Можга ягы чувашы.

Урманны чыгуга бер-ике километр алда, зур болын читендә, анда-санда үсеп утырган тирәкләр янында зур палатка күреп, шунда ашыктык. Авылдыр инде, авыл мунчасыдыр диеп килсәк, ис китте: күл буена корган палатка, мунча дигәннәре шул икән.

–Чабындык менә, – ди Николай, – ташла минекләреңне!

–Ашыкма әле, – мин әйтәм, – кайнар суга манып булса да чабынырбыз.

Бер читтә киемнәрне кыздыру камерасы зшләп тора. Зур палаткадан бер читтә биек кузлалар куйганнар да, шунда тишекле трубалар үткәреп душ көйләгәннәр. Палаткадан бер читтә зур мичкәләр куеп, шунда су җылытырга ясаганнар. Палатка эченә “буржуйкалар” куеп юыну бүлмәсе иткәннәр.

Мунчага килгән солдатлар чишенеп киемнәрен кыздыру камерасына тапшыралар да, юыну палаткасына йөгерәләр.

Көн болытлы, төн яктан шактый салкын җил исә. Өстән киемнәрне салу белән, чиркандыра, өшетә башлады. Калтырана-калтырана киемнәрне камерага тапшырдык та, “Бу-бу-бу!” килеп палаткага йөгерә башладык. Унбишләп сугышчы арасында без өчәү генә бер-беребезне беләбез. Күбесе таныш булмаган, башка частьтән килгән сугышчылар. Арабызда, бер метр ярымнан аз гына калку, киң җилкәле, калку күкерәкле казах егете дә бар. Киң җилкә, шактый кабарып торган күкерәкләре аны тагын да тәбәнәгерәк итеп күрсәтә. Шул казах егете уң кулы белән түбәннән, сул кулы белән күкерәген каплап йөгергәнне күреп, һәр вакыт шаярырга яраткан Портнов:

–Тыңла әле, иптәш, син алай-болай хатын-кыз түгелсең бит? Нигә күкерәгеңне дә каплап йөгерәсең? – дип елмаймасынмы.

–Зачем баба? – дип җавап бирде казах егете, әле һаман күкерәген каплап йөгергән килеш, – где написано, что мужик грудь не держать? Моя прыгает… – дигән иде, китте көлү, китте көлү. Калтыранып өшүебезне дә онытып көлә башладык.

–Твоя прыгает … твоя прыгает… эчләр катып бетте, калтырана-калтырана туктап көләбез. Шулай көлешә-көлешә палаткага килеп кердек. Утишев икенче мәгнәгә борып:

–Егетләр, бу тәбәнәк иптәшнең сикерә икән, сак булыгыз! – дигән иде, тагын көлүләр башланды. Ә ул:

–Зачем смеяться? Я плохо не сказал, сказал, что моя грудь и прыгает, – дип ике аяктан сикереп күрсәткән иде, аның дилк-дилк килеп торган күкрәкләрен күреп, солдатлар тагын күтәрелеп көлешә башладылар.

Җылы су бирүче старшина безне ачуланып каршы алды.

–Нәрсә нәсел айгырлары кебек кешнисез, тизерәк тазлар алыгыз да юына башлагыз! Ашыгыгыз! Юынып чыгарга ун минут бирелә. Алдан кисәтеп куям, җылы су бары бер таз гына бирәм, – дип ашыктыра башлады.

–Иптәш старшина, су җитмәсә сабынлы килеш чыгаргамы?

–Җитмәгәненә әнә, чирәм өстендә душ эшләп тора!

–Душта су салкын диләр бит, старшина?

–Кем әйтте? Җылынып кына җитмәгән ул.

–Күлның астына учак яктыбызмы әллә? Күлдән килә бит ул су.

–Кем әйтте күлдән дип? Кисмәктән ага ул. Тиз булыгыз, сез моннан чыкканчы җылына ул.

Старшина бик җитди сөйләгәч чыннан да душта җылы су дип тазларыбызга су алып палатка эченә кердек. Ике “буржуйка” куеп ут якканнар. Менә син юын, мунча дип. Кәефләр төшсә дә. Башка чара юк, тәннәребез кырып алырлык. Тазларны киртәдән ясаган скәмияләр өстенә куйдык, сабын, мончала алып юынып, бер-беребезнең аркаларны ышкыттык. Николай:

–Аркамны талап бетерәсең, – дип, Утишевны тиргәп тә алды.

–Мин башкача юа белмим, кайткач хатыныңнан ышкытырсың, – дип Утишев читкә китеп үзе юына башлады.

–Ул сине үзенең алашасы дип белгәндер, – дип көләм мин. Ат белән карабин чистарта-чистарта онытып бетергән инде ул. Кайткач хатыны да мунчадан куып чыгарыр әле үзен.

–Кумас, – ди Утишев, – сез үзегез нәзек тирелегә әйләнеп беткәнсез, әнә, минек белән чабын…

Тәннәрне бер кат сабынлап юып алганчы тазлардагы сулар көрән төскә керде.

–Бу су белән ничек икенче кат юынасы инде, – дип, Портнов чиста су сорарга китте. Старшина: “Мин сезгә башка су бирмим дип кисәттемме?” – дип каршы алды.

–Кисәттегез, иптәш старшина…

–Бер таз су алдыгызмы?

–Алдым да, җитмәде, иптәш старшина. Тәнем, башым сабынлаган килеш чыгыйммы, ярты гына таз булса да бирегез…

–Яртыны да, чирекне дә бирмим. Сиңа ярты, башкага ярты, беләсеңме күпмегә китә? Син бер үзең, ә миңа бүген мең кешене юындырып чыгарырга кирәк. Әнә, барыгыз да душта юыныгыз!

–Ну-у саран, кыш көне кар сорап ала алмассың…

–Мин сезгә әйттем бит, душта юыныгыз!

Старшина душка басым ясагач мин, анда да су җылы икән дип:

–Әйдәгез, – мин әйтәм, – тәннәрне сабынлыйк та душ астында юынырбыз.

Без шулай, бала-чагалар шикелле душ астына йөгердек.

Күл өстеннән килә торган салкын төньяк җиле шунда ук өтеп алды. Без малай чакларда әти-әниләр: “Августның егермесендә суга боз төшә, коенырга ярамый, салкын тидерерсез” – дия торганнар иде. Биредә сентябр ае инде.

Душ астына килеп җиткәнче безнең өстәге сабыннар кибеп, палаткадан алып чыккан җылыларда чыгып бетте.

Душ астындагы солдатлар:

–И-и-х кайнар! Ох, хорошо, – дип, сикерә-сикерә юыналар.

Йөгереп килгән җайга душ астына атылып кергән идек, салкын су куырып алды.

–Ой, үләм! – дип кычкырып җибәргәнемне сизми дә калдым. Душ астындагылар кычкырып көлешә башладылар.

–Кергән мәлгә генә ул!

–Бер өйрәнгәч тәмугта да рәхәт!

–Эх кайнар! – дигән булып, калтыранып душ астында сикергәли башладык.

Шул вакыт көнбатыш яктан безгә таба очып килгән самолет тавышы килде.

–В-о-з-д-у-х!

–Л-о-ж-и-с-ь! – дип кычкырган тавышка душ астында шаярып, кычкырышып юынучы солдатлар яшен тизлеге белән таралышып, кем кая җиргә сеңделәр.

Ике штурмовик гүләп безнең өсрән узып та киттеләр.

Самолет канатындагы кызыл йолдызны күрү белән күңел тынычланып китте. Кайсыдыр: “Отбой” – дип кычкырды.

–Үзебезнекеләр, немец дип торам, йөриләр шунда, кеше куркытып.

Яткан урыннан торып баскан идек, бер-беребезнең карачкы кебек пычыранган тәннәргә карап: “Шайтан төсенә кергәнбез!” – дип, көлешә башладык. Кайберләре якындагы пычырак су агып төшкән траншейга ук чумган булганнар.

–Николай кайда? – ди Утишев, минем янга килеп.

Карасак, алар, бер төркем сугышчы траншей төбеннән чыгып киләләр. Пычырак су эчендә яткан чучка шикелле пычыранып беткәннәр.

–Николай, сиңа мөгез генә куясы калган. Нәк шүрәле кебек булгансың! – дим мин, көлеп.

–Үзеңә кара, үзеңә? Баткан тайганнан көлә, – ди ул миңа.

–Әллә психик атакага хәзерләндегезме? Ха-ха-ха. Китте бер-беребездән көлүләр.

–Фрицләргә таба йөгертәсе иде сезне! Шыр җибәреп чабарлар иде. Кемдер:

–Егетләр, су җылынган! – дип кычкырып җибәрде.

Без яңадан душ астына кереп юына башладык. Хәзер инде су чыннан да җылынган кебек иде.

Берничә сугышчы белепме, белмичәме, киемнәрен камерага тапшырган җирдән үк душ астына йөгереп керделәр. Һәм шунда ук:

–Ой, мама родная! Пешерә! Караул! – дип кычкырып җибәрделәр.

Шулай итеп, болын уртасы шау килеп көлешкән, үртәшкән, кыздыру камерасыннан “мунчага”, аннан душ астына, душ астыннан кыздыру камерасына йөгерүче ялангач сугышчылар белән гүләп торды.