730 kun

Qancha mashina izdan chiqdi, bilmadim, lekin biz sekinlashmasdan yo‘limizda davom etdik. Yo‘lda qolganlarni ortdan kelayotgan tankchilar yig‘ib kelishdi. Metall tog‘ining o‘sishiga o‘z “hissa”mizni qo‘shgancha, bir yuz yigirma chaqirimli masofani bosib o‘tib, Kobul shahriga yetib keldik.

Kobul shahri, poytaxt bo‘lganligi sababli, qattiq qo‘riqlanar va boshqa joylarga nisbatan tinchroq edi. Shaharning shimoliy qismida, tog‘ yon bag‘irlarida qurilgan ko‘p qavatli binolarga yetmasdan, katta yalanglikda to‘xtadik. Jalolobodda o‘tkazilishi mo‘ljallangan harbiy harakatlar armiya miqyosida bo‘lib, u yoqqa borishi mo‘ljallangan harbiy qismlar shu yerda to‘planishi lozim edi. Shu sababdan bu yerda uch kecha-kunduz turib qoldik.

Stvollari yuqoriga yo‘naltirib qo‘yilgan BMP lar qator qilib shimol tomonga, ya’ni tog‘ yonbag‘ridagi Afg‘oniston hukumati harbiylariga tegishli bo‘lgan ko‘p qavatli turar joy binolariga qaratib qo‘yilgan. Bunga sabab, u tarafdan biror xavf kutilayotganligida emas, balki butunlay tasodifiy holat edi.

Harbiylarda bir yaxshi “odat” bor, hech kim bo‘sh, bekor o‘tirishi mumkin emas. Ya’ni bo‘sh vaqting bo‘ldimi, yo qurolingni tozalaysan, yo mashinangga texnik qarov o‘tkazasan, yo kiyim yuvasan, yoki o‘zingga qaraysan. Xullas, ish ko‘p, hech ham ish topolmasang, uydagilarga xat yozasan…

Shunday “bekorchi” BMP ekipaji texnik qarov o‘tkazayotgan bir paytda, ( bu qanday ro‘y berganini bilmadim) bir juft snaryad o‘z-o‘zidan ketma-ket otilib ketdi: “bum-bum”. Hammamiz “endi nima bo‘ladi?” deb afg‘on harbiylariga tegishli turar joy binolari tomon tikilib qoldik. “Ana, hozir borib tegadi, mana tegadi” degan hadik bilan qarab turibmiz. “Tegsa nima bo‘ladi? Tushunmovchilik bo‘lib ular ham bizga qarab otsa-chi?”– degan o‘y-xayollar barchamizni bezovta qilgani rost. Harqalay, snaryadlar bino ustidan uchib o‘tib, orqa tarafidagi qirlikka tushib portladi.

O‘zi aslida BMP pushkasi stvoli to‘g‘riga tushirilgan holatda turishi kerak, lekin sal avvalroq qaysi bir qism askarlari joylashgan kolonna to‘xtab, mashinalar ketma-ket yig‘ilib turgan joyida pushka o‘z-o‘zidan bir juft snaryad otib qo‘yib, oldingi BMP ning ustida o‘tirgan askarning boshini yulib ketganligi sababli, ehtiyot tariqasida, stvollarni ko‘tarib yurish buyurilgandi. Mana endi xuddi shunday holat ikkinchi marta takrorlanishi, harqalay bu safar betalafot bo‘ldi.

Pushkani otish mexanizmi elektr toki bilan ishlarkan, balki qandaydir nuqsoni bo‘lgandir, qisqa tutashuv bo‘lganda otilib ketgandir yoki kimningdir xatosi bilan yuz bergandir, bilmadim, lekin bu holat mutaxassislar tomonidan o‘rganib chiqilsa maqsadga muvofiq bo‘lardi. U yerda buning uchun vaqt ham, e’tibor ham yetarli bo‘lmagan. Bu holat yuqoridagilarga balki umuman bildirilmagandir, gap-so‘zga qolishlaridan qo‘rqib, yashirilgandir. (Bunaqa holatlar u paytlarda oddiy hol edi-ku!)

Ertasi kuni kechga yaqin yonimga Valeriy Purgin kelib, meni aloqachi bo‘lganligim sabab komandirlar yonida ko‘proq bo‘lishimdan, maxfiy hisoblangan ma’lumotlardan xabardor bo‘lishim mumkinligidan umidvor bo‘lib, bu yerdan Jalolobodga qachon jo‘nab ketishimiz mumkinligini so‘radi.

–Xabarim yo‘q, Valeriy, qachon jo‘nab ketishimiz noma’lum. Bu senga nega kerak bo‘lib qoldi, damingni olib yotaver. Buyruq bo‘lgandan jo‘nayveramiz, – dedim sovuqqonlarcha.

–Ilya, (meni ismimni o‘zlariga o‘ng‘ay qilib o‘zgartirib, shunday deb chaqirishardi) men senga Valentina haqida gapirib bergandim, yodingdami?

–Ha, albatta.

–Uning yoniga borishim kerak. Harbiy gospitalda hamshira bo‘lib ishlaydi.

–Esing joyidami?! Sen jo‘nading ham deylik, ketishing bilan yo‘lga tushishimiz haqida buyruq kelsa-chi, unda qanday qiyin ahvolga tushib qolishingni bilasanmi?

–Bilaman, dezirtirlik hisoblanadi. Lekin ilojim yo‘q, bormasam bo‘lmaydi. Xudo haqqi, yordam ber, Ilya, -dedi ko‘zlari iltijoli boqib.

Valeriy bilan sirdosh edik. U ko‘nglidagini ochiqchasiga gapiradigan,

so‘zamolligi bilan ajralib turadigan, hech narsadan hayiqmaydigan, chapdast yigit edi. O‘zidan yosh jihatdan anchagina katta bo‘lgan Valentina bilan munosabatlarini ko‘p bora so‘zlab bergan, uning xatlarini-da tortinmasdan o‘qib bergandi. Kobulga yo‘li tushdimi, ilojini topib u bilan ko‘rishib ketardi. Ularning bu munosabatlari, sevgi yosh tanlamasligiga yorqin misol edi.

“Har qanday holatda ham u hozir uning yoniga jo‘navoradi. U yoqqa ketib kolonnadan qolib ketsa-chi?”-o‘ylay boshladim. Uning iltijoli ko‘zlariga boqdim. “Yo‘q, yordam bermasam bo‘lmaydi”.

–Yaxshi, Valera, bunday qilamiz.

U xursand bo‘lib menga yanada yaqinroq surilib o‘tirdi.

–Senga kichik ratsiyamni beraman, kattasi bu yerda qoladi. Lekin men uxlamoqchiman, sen uchun navbatchilik qilish niyatim yo‘q . Senga, sen qaytib kelguningcha aloqada bo‘lib turishi kerak bo‘lgan, ratsiyani tushunadigan biror askar kerak bo‘ladi.

Aytar so‘zlarim tugamasdan, “Men hozir”, -degancha sakrab turib chiqib ketgan Valeriy, zum o‘tmay, kim nima ish buyursa, og‘rinmay bajarib yuradigan, bo‘shang yosh askar Petrovni boshlab keldi.

“Boshqa odam qurib qolganmidi?” degan ma’noda tikilganimda, u yelka qisib qo‘ya qoldi.

Men ikkala ratsiyani ham bitta to‘lqinga sozlab, kichigini Valeriyning qo‘liga topshirgancha, unga tushuntira boshladim:

–Sen “Turist”, Petrov esa “Gid”. Tag‘in aloqada ismi-sharifingizni aytib yurmang. Yo‘lga tushishimiz aniq bo‘lgach aloqada faqat “Turist, orqaga qayt”degan so‘zlarni aytasan, tushundingmi, Petrov?

U boshini qimirlatgan ko‘yi, tushunganligini bildirdi.

–Shundan keyin, Valera, seni bir soat vaqting bo‘ladi.

–Tushundim, Ilya, senga rahmat, unutmayman, -deb ratsiyani qo‘yniga yashirganicha, shoshilib chiqib ketdi.

Petrovga yana bir marta uning “vazifasi” naqadar mas’uliyatli ekanligini tushuntirib, ratsiyadan foydalanish qoidalarini uqtirib, rosa qulog‘iga quyganimdan so‘nggina, unga “post ”ni topshirib, uxlashga yotdim…

Saharda uyg‘onib tashqariga chiqiboq, palatkamiz yonida terlab-pishib, changga botganicha o‘ra qaziyotgan Petrovga ko‘zim tushdi. O‘ra bir odam bo‘yi chuqurligida qazilgan bo‘lsa ham, u hansiragancha tuproqni boshi uzra uloqtirib, tinimsiz ishlardi.

“Hay-hay”lab to‘xtatib uni tergay boshladim.

–Senga nima bo‘ldi, esingni yedingmi? Bu o‘ra senga nega kerak? Kim buyurdi senga?

U savollarimga javob berib ulgurmasdan qo‘shni palatkadan yugurganicha Valeriy chiqib keldi.

–Qo‘yaver, kovlayversin. U bunga xizmat qilib erishdi. Meni ustimdan kulmoqchi bo‘lib, aldaganni jazosi – shu.

Nima voqea bo‘lganini sal-pal tushunganday bo‘ldim-u, lekin surishtirib o‘tirishga vaqt yo‘q. Chunki bu gaplar komandirning qulog‘iga yetsa bormi, men ham baloga qolishim aniq.

–Petrov, qo‘lingni ber, -deya uni chuqurdan chiqarib oldim va qo‘shimcha qildim:

–Tezda ko‘mib tashla o‘rani.

U ikkilanganicha, qo‘rqa-pisa, bir menga, bir Valeriyga qarab-qarab o‘rani ko‘ma boshladi.

–Meni qiyin ahvolga tushirib qo‘yishing mumkin edi, Valera, ha aytgancha, qani apparatlar?

Ratsiyalarni keltirib bergach, savolomuz nigohimdan ko‘zini olib qochgancha tushuntira boshladi:

–Ilya, bilasan, Valentinani sevaman. Uyga qaytgach albatta unga uylanaman. Bormasam bo‘lmasdi.

–Tushunaman, lekin o‘ra nima uchun?

–Meni kechir, jahlimni jilovlay olmadim, – deya bo‘lgan voqeani so‘zlab berdi.

Kobulning ichkari qismida joylashgan gospitalgacha bu yerdan anchagina yo‘l bosib o‘tishga, bir qismini esa mahalliy aholi turar joylari oralab o‘tishga, ham mahalliy aholidan (ular ham albatta, kulib qarshi olmasligi aniq), ham o‘zimizning patrullardan yashirinib ming bir azobda gospitalgacha yetib borgan Valeriyni ahvolini tushunsa bo‘lardi. Yetib borib navbatchilikda bo‘lgan qizni topib salom-alik qilishga ham ulgurmagan “Turist”ni “Gid” chaqirib qoladi:

““Turist” tezda qayt, “Turist” tezda qayt”. Valeriyning savollariga umuman javob bermagan Petrov bu so‘zlarni o‘nlab marotaba takrorlagan.

Aslida Petrov ham atayin qilmagan. Uchragan jangchining buyruq va “topshiriq”laridan qattiq toliqqan sho‘rlik Petrov uxlab qolib, uyqusida tush aralash ratsiyani ishga tushirib “topshiriq”ni sadoqat bilan bajargan. (Bu holni tom ma’noda haqiqiy galyutsinatsiya deyish mumkin). “Daryoga borib, suvsiz qaytgan” Valeriy esa bor alamini bechora Petrovdan olayotgandi…

Yer ostidagi shahar

Ko‘p o‘tmay jo‘nashga buyruq berildi. Kobul –Jalolobod yo‘nalishidagi Mohipar dovoniga yaqinlashganimiz sari bizga peshvoz kelayotgan, Hind daryosining o‘ng irmog‘i bo‘lmish Kobul daryosini o‘z bag‘ri orqali yetkazib berayotgan tog‘ o‘z salobatini ko‘z-ko‘z qilganday tobora haybatliroq ko‘rinib borardi.

Maktab davrida fototo‘garakka qatnab, bu borada ancha –muncha ko‘nikmalarga ega bo‘lib qolgandim. Kazarmaning bir burchagida hech kimga kerak bo‘lmay yotgan “Smena” fotoapparatiga ko‘zim tushdi-yu, guyoki u menga ”men seni kutib yotibman“ deyayotganday tuyuldi. Olib, tekshirib ko‘rdim. “Ishlaydi” deb yuklarimga qo‘shib qo‘ygandim.

Mana hozir shu narsa ish berib qoldi. Kolonna dovonga o‘rmalab chiqib borar, men esa urush davri og‘ir yukini unutganimcha, tabiat go‘zalligidan zavqlanib, suratga olardim. (Shu suratlardan ba’zilarini quyida keltirdim)

Dovon juda tik bo‘lib, inglizlar mustamlakasi davrida qurilib, uch-to‘rt joyidan tonnel o‘tkazilgan, ayrim joylarda pastdan to‘ldirib tosh terib ko‘tarilgan hamda keyinchalik biznikilar tomonidan o‘tkazuvchanligi ancha yaxshilangan yo‘llar, ajoyib manzara hosil qilardi. Dovonning narigi tarafida esa bundanda chiroyli manzara: atrofdagi archazorlar tobora qalinlashib borar, ora-sira palma daraxtlari ham ko‘zga tashlanib qolardi. Harbiy texnikalar shovqinidan qo‘rqib shoxdan shoxga sakrab qochib ketayotgan maymunni ko‘rdim-u, ko‘zlarimga ishonmay qoldim, ”nahotki, bu yerlarda maymunlar bo‘lsa?”. Ha, bu rost edi, Jalolobodga yaqinlashganimiz sari bunga tobora ishonchim komil bo‘la bordi. Chunki, katta maydonlardagi daraxtzorlar yoqalab o‘tarkanmiz, qiyg‘os ochilgan apelsin gullarining yoqimli hidi dimog‘imni qitiqlardi. Qishin-yozin yam-yashil bo‘lib yashnab turuvchi sitrus mevalar ham bunda ochiq maydonlarda o‘sardi. Ha, Nangarhor viloyatida joylashgan Jalolobod shahri bamisoli Hindistonni eslatardi. Shaharning shimoliy qismidan Kobul daryosi oqib o‘tadi, janubiy qismi esa biz oshib kelgan tog‘ tizmalariga tutashib ketgan adirliklarga taqalgan, g‘arbiy qismida esa pasttekislik, sharqiy qismi Pokiston chegarasi bo‘ylab cho‘zilgan tog‘ tizmalari tomon yo‘nalgan adirliklardan iborat edi.

Bizga notanish harbiy qism yonboshidagi yam- yashil qirga joylashdik. O‘tkir bilan To‘ra ikkalasi Jalolobodga tushganligini aniq bilaman, lekin “qaerdan surishtirsam ularni” degan o‘y bilan o‘sha qismdagi askarlardan so‘roqlay boshladim, lekin biror kimsa ham “ularni taniyman” demas edi. Surishtirish asnosida bu yerda bir emas, balki bir nechta harbiy qism borligini bilib oldim. Lekin, surishtirish ishlari natija bermasdan burun “Qoratog‘” amaliyotiga jo‘nab ketdik. Shahardan sharq tomonga yo‘nalgan, Pokistonning Peshovar shahriga olib boradigan yo‘ldan taxminan o‘ttiz chaqirimlar yurganimizdan so‘ng o‘ng tarafga dala yo‘llari orqali harakatimizni davom ettirdik.

Qoratog‘ deganlari shu bo‘lsa kerakki, yo‘lning avval chap, keyinroq o‘ng tarafidan boshlangan tog‘lar tobora balandlashib borar, ayrim cho‘qqilarning rangi ham qoramtir bo‘lib ko‘rinardi.

“Xudo bersa quliga- chiqarib qo‘yar yo‘liga” deganlaridek, O‘tkir bilan To‘ra ham shu amaliyotga qatnashayotganligini tasodifan bilib qoldim. Lekin bu yirik masshtabli, armiya miqyosidagi amaliyot o‘tkazilayotgan hududdan ularni izlash- somon orasidan igna qidirish bilan barobar edi. Xuddi shu jangda O‘tkir yaralangan, To‘ra esa u yerdan qaytganidan so‘ng o‘tkazilgan amaliyotda minaga tushib bir oyog‘idan ajralganligi haqidagi xabarni esa yetti oydan so‘ng, O‘tkir bilan Gardezda uchrashganimizda uning o‘zidan eshitdim, xolos.

Qoratog‘ tomonga ancha yurganimizdan so‘ng, bir qishloq ko‘zga tashlangach, yalanglikda to‘xtab, joylashishga ham ulgurmasimizdan bizni o‘qqa tutib qolishdi. Qaysi tarafdan otishganini aniqlaymiz deguncha to‘pchilarimizdan ikkitasi yarador bo‘ldi.

Qishloq chetidagi uy tomiga oq bayroq tikilgan, tirik jon ko‘rinmaydi. Qiziq, qaerdan otishyapti ?

–Topdim!, – deya qichqirdi leytenant Monich, – qishloqdan o‘ng tarafdagi “zelyonka”dan!

To‘pchilarimiz o‘zlarini o‘nglab, zambaraklarini otishga shaylab olishlari uchun imkon yaratib berishimiz, ularni to‘sib turishimiz kerak bo‘lardi. BMP lar oldinga o‘tib daraxtzorga o‘q yog‘dira boshladi.

Aloqaga chiqqan “Birinchi” bergan ma’lumotlarni Monichga yetkazdim. Ma’lumotlar bo‘yicha sozlangan to‘p stvollari esa, qishloq tomonga emas, umuman boshqa tarafga yo‘nalgandi.

“Odin dimovim, ogon!”. Uning ortidan esa sal o‘tib, “Zalpom ogon!” buyrug‘ini leytenant Monichga yetkazdim. To‘pchilarimizning qo‘li qo‘liga tegmas, atrof chang to‘zon, baqir-chaqir bo‘lib turgan bir paytda, ustimizga snaryadlar tusha boshladi.

Qishloqdagi oq bayroq va daraxtzordagi pistirma bizni chalg‘itish uchun qo‘yilgan bir tuzoq edi. Dushmanlarning asosiy kuchi cho‘qqining narigi tarafida ediki, ular «Katyusha» reaktiv snaryadlari otish qurilmalariga ega edi. To‘g‘ri, ular aynan,o‘sha biz bilgan “Katyusha”lar emas, balki, uning avlodlari edi. Ularning tog‘ sharoitida ishlatish uchun qulay qilib ishlab chiqarilgan yengil turlari mavjud ediki, ularni bir-ikki kishi bemalol joydan-joyga ko‘chirib “ajal urug‘i”ni sochaverishi mumkin edi.

Tezkor harakatlarimiz o‘z natijasini ko‘rsatdi. Biz dushmanning asosiy kuchiga ulardan avvalroq zarba bera oldik.

Uzoq davom etgan otishma tinganidan so‘ng, cho‘qqining narigi tomoniga o‘tib bordik. Reaktiv qurilmalar yakson qilingan, atrofdagi dushman istehkomlari vayron bo‘lgandi. Lekin birorta ham yaralangan yoki halok bo‘lgan dushman jasadini topa olmadik. To‘ntarilib yotgan reaktiv qurilmasidan chetga qarab ketgan simga ko‘zim tushdi. Yonimda turgan Valeriyga imlab uni ko‘rsatdimu, sim yoqalab ehtiyotkorlik bilan atrofni kuzatgancha yura boshladim.

–Shoshilma, Ilya, mina bo‘lishi mumkin, -dedi ortimdan yetib kelgan Valeriy.

– Sim qayoqqacha borganligini bilmasdan ortga qaytishni istaysanmi?– dedim.

–Yo‘q, albatta, har holda ehtiyot bo‘lishimiz kerak.

Ellik-oltmish qadam masofadan so‘ng bir quduqqa duch keldik. Sim uning tubiga tortilgan edi. Quduq anchagina chuqur, tubida suvning jimirlagani aniq ko‘rinib turar edi. Ratsiyadan Monichga chiqib, vaziyatni tushuntirib, quduqqa tushishga ruxsat so‘radim.

–Yo‘q, tezda qaytinglar, tushundingmi?

–Xuddi shunday, tezda qaytamiz.

Monichga “xo‘p bo‘ladi” deb qo‘ydim-u, shunda ham qiziqish ustunlik qilib, tushib ko‘rmoqchi ham bo‘ldik. Yaxshiki o‘z vaqtida yetib kelgan “ichki ovoz”, bu yerda ham ish berdi. Qaltis harakatdan o‘zimizni tiydik. Quduqqa ehtiyot shart ikkita granata tashlab, so‘ng buyruqni bajarishga qaror qildik.

Qaytishga shaylanib, o‘ng tarafga burilib, tepalik yonboshidagi katta tuynukka ko‘zim tushdi-yu, beixtiyor Valeriyga qaradim. Uning ko‘zlaridagi shijoatni ko‘rib, endi buni tekshirmasdan qayta olmasligimizni angladim. Bir-birimizni so‘zsiz tushunib, tuynuk sari yaqinlasha boshladik. Tuynuk yonboshida yotgancha, avtomatdan bir-ikki sidra ichkariga qaratib o‘q uzdimu, kutib turdim: hech qanday javob alomatlari sezilmadi. Tuynuk inson qo‘li bilan ochilgani aniq, chunki ichkaridan chiqarib jarlikka to‘kilgan tuproqning salmog‘iga qaraganda, uning narigi tomoni, anchagina katta bo‘lishi kerak.

–Kiramizmi?, -degan Valeriy, mening “ha“ degan ma’nodagi tasdiq ishoramdan so‘ng, emaklagancha ichkariga kirdi. Men uning ortidan ergashdim. Ichkariga kirgandan so‘nggina, tuynuk kengaytirilib odam bo‘yi keladigan yo‘lak hosil qilinganligini ko‘rdim. Qo‘l chirog‘imni yoqib yo‘lak oxirini ko‘rishga urindim. Tik turib yurishga imkon bo‘lsada, emaklagan ko‘yi oldinga intildik. O‘n besh metrlar uzunlikdagi yo‘lak bizni keng xonaga olib chiqdi.

Xonada ko‘rpa- to‘shaklaru, har xil bankalardagi oziq-ovqatlar qoldig‘i, eski-tuski kiyimlar sochilib yotardi. Hamma burchaklarni tekshirib chiqdik, boshqa tarafga ketgan yo‘l yo‘q. Ikkita akkumulator batareyasi va unga ulab yoqish uchun mo‘ljallangan kichik-kichik lampochkalarni topdimu, simlarni ulab, ularni yoqdim. Xona nurafshon bo‘lib, endi undagi o‘yib ishlangan tokchalar ham ko‘zga tashlandi. Tokchalarda ingliz, rus tillaridagi va arab imlosidagi kitoblaru gazeta-jurnallar taxlanib turibdi. Ularni birma bir ko‘zdan o‘tkazib, xaritalar va joy chizmalari tushirilgan qog‘ozlarni qo‘ynimga tiqdim.

“Bularni Monichga topshirsam rosa xursand bo‘ladida”, deb o‘yladimu, uning “tezda qaytinglar” degan buyrug‘i yodimga tushdi. Ratsiyadan qaerda ekanligimizni bildirmoqchi bo‘lib, uning murvatini buradim. Xayolni qarang, biz axir yer ostidamiz-ku! Buerda aloqa to‘lqini bo‘lmaydi-ku. Xonani tekshirishda davom etdim. Shiftga yaqin bo‘lgan burchaklarni ko‘zdan kechiraturib, kichikkina tirqishni payqab qoldim. U yerdan topilgan qo‘lyozma daftar va lattaga o‘rab qo‘yilgan to‘pponchani pinjimga urgancha qidiruvda davom etdim. Valeriy oyoq ostidagi to‘shamalarni ostini tekshira boshladi.

–Ilya, bunga qara!

–Nima topding?, -deya unga yaqinlashib, uning oyoq ostidagi qulflangan eshikni ochmoqchi bo‘lib urinayotganligini ko‘rdim.

–Tegma, chetga o‘t!, -deya avtomatim bilan qulfni mo‘ljalga oldim. O‘q tovushi quloqni kar qilgudek varanglab ketdi.

Eshikka sim bog‘lab, uning ikkinchi uchini yo‘lakka olib chiqib o‘zimizni panaga olgach, uni tortib, eshikni ochdik va “portlash bo‘lishi mumkin” degan o‘y bilan yerga qapishib bir muddat yotdik. Yo‘q minalashtirishga ulgurishmagan ekan.

Yerto‘laga aylanma zina orqali tushilarkan. Yon tarafga kengaytirilgan bu xona o‘q dori ombori bo‘lib chiqdi. Har xil turdagi minalar, reaktiv snaryadlar, granatalar va bir necha qutida AKM patronlari bor edi.

–Valeriy, hech narsaga tegma, ketamiz.

– Ketdik, bu yerga portlatuvchi mutaxassislarni chaqirish kerak.

Yuqori xonaga chiqqach, Valeriy “Shoshma, nima, quruq ketamizmi bu yerdan? – deb, o‘rab qo‘yilgan, ichiga kirib uxlash uchun mo‘ljallangan qopdan bir dona menga uzatib, ikkinchisini o‘ziga oldi-da, qo‘shimcha qildi: “Yaponlarniki ekan”.

Tashqariga chiqishimiz bilan yonimdagi ratsiya, o‘zining borligini eslatmoqchi bo‘lganday, vishillab ishlay boshladi. Tugmachasini bosib javob berdimu Monichning darg‘azab ovozini eshitdim.

– Qaerdasan, he onangni…

Ayrim rus tilida so‘zlovchilarni tanglayini qaysi bir so‘kong‘ich ko‘targan bo‘lsa kerak deb o‘ylayman. Chunki “onangni…” demasa aytmoqchi bo‘lgan gaplarini u yog‘i bilan bu tarafini bir-biriga olib kelib ulay olmaydi. Bu illat ayniqsa harbiylarda kuchli namoyon bo‘lardiki, buni u joylarda xotin-qizlarning deyarli yo‘qligi bilan bog‘lash mumkin edi. Harbiyni harbiy ekanda desak, boshqa soha vakillarida ham bu keng quloch yoygandi. Taniqli bir futbol sharhlovchisining jonli efirda so‘kinib yuborganligi ham hech kimga sir emas. “Ularning so‘kinishlari rostakamiga emas…” deb quloqlarim ancha moslashib qolgan bo‘lsa ham, baribir o‘zbekligimga borib gohida malol olganimda, men ham uni “yumaloqlab” egalariga qaytarardim. Bu gal ham xuddi shunday bo‘ldi. Monichning so‘kishlarini o‘zimcha unga qaytarib yo‘llagancha javob berdim:

– Birinchi mo‘ljaldan plyus ikki yuz. Katta sovg‘a topdik, sapyorlar kerak.

– Joyingda tur, hozir boramiz.

– Tushundim.

Monich yo‘l-yo‘lakay o‘z komandiriga bildirgan shekilli, bir zumda sapyorlar ham yetib kelishdiyu asboblarini ko‘tarib ichkariga kirib ketishdi.

O‘lja tushgan hujjatlar va qurolni Monichga berdim, u esa o‘z navbatida, ularni o‘z boshliqlariga topshirdi.

Ichkaridan sim tortib chiqib kelgan sapyorlar, atrofni tozalab, o‘q dori omborini portlatishga tayyor ekanliklarini bildirishdi.

Monichga quduq haqida eslatib, uni tekshirib ko‘rishga ruxsat so‘radim.

– Qo‘yaver, Azizov, foydasi yo‘q, ular ketib bo‘lishgan. Sen yer osti shaharlari haqida eshitmagan ko‘rinasan-a?

– Qanaqa yer osti shaharlari? – savolga savol bilan javob qaytardim.

– O‘sha sen aytgan quduq yer osti shaharlarining bir qismi, tushunyapsanmi, qator qilib qazilgan quduqlar ostidan bir-biri bilan bog‘langan va suv bilan ta’minlash tizimini tashkil etgan. Bunaqa tizim o‘nlab chaqirimgacha cho‘zilgan bo‘lishi mumkin. To‘g‘ri, u yerda odamlar yashamaydi, lekin dushmanlar undan unumli foydalanishadi, – deb xaritani ocha boshladi, – mana, qara, biz bu yerdamiz, mana yer osti shaharlari, ko‘ryapsanmi, Jalolobodgacha yetib borgan, – deb uzuq-yuluq chiziqchali belgilarni ko‘rsatdi.

– Shuning uchun, bundan keyin qulog‘ingda bo‘lsin, bunaqa joyga burningni suqma, senga maslahatim shu, -deb xaritani yig‘ishtirdi.

–Yur, endi qolganini yo‘lda tushuntiraman. Sapyorlar o‘z ishini yakunlasin. Xalaqit qilmaylik, – deya meni o‘z ortidan ergashtirdi. Men Valeriyni chaqirib oldimu yugurgancha Monichga yetib oldim.

– Dushmanlar reaktiv snaryadi otish qurilmalarini nishonga to‘g‘rilab qo‘yishadida, simni tortib quduq tubiga tushvolib, murvatini burasa bo‘ldi, birin- ketin uchib chiqqan snaryadlar nishon tomon yo‘l olaveradi. Bir otishda o‘n ikkitagacha otishi mumkin har bittasi. Ma’lum muddatdan so‘ng vaziyatga qarab quduqdan chiqib kelib, o‘q dori omboridan snaryadlarni tashib chiqib yana o‘qlashadi va shu tariqa yana otaverishadi. Biz esa o‘t chaqnagan joyni mo‘ljallab otaveramiz, otaveramiz… Moddiy talafotlar yetkazishimiz, demakki, reaktiv uskunalarini izdan chiqarishimiz, mudofaa istehkomlarini tit-pitini chiqarishimiz mumkin, ammo yer osti shaharlari atalmish maskan “fuqarolari”ga hech qanday zarar yetkaza olmaymiz.

Shu payt sapyorlar portlatgan yer osti omborxonasi yerni zirillatib gumburlagancha, osmonga ko‘tarilgan quyuq chang va tutun aralashmasi atrofga tarqalishni boshladi.

– Ha, aytmoqchi, Azizov, Purgin ikkalangizni bu ko‘rsatgan xizmatlaringiz uchun“ Jangovar xizmatlari uchun” medaliga tavsiya etaman.

O‘shanda mukofotga loyiq ish qilsangiz, tavsiyanoma yozib bergan komandirlar uni harbiy qism shtabiga topshirishar, harbiy qismlar esa 40- armiya shtabiga jo‘natishar, armiya bo‘yicha yig‘ilgan tavsiyanomalar esa Moskvaga yuborilar va o‘sha yerda lozim topilgan mukofotlar bir necha oy o‘tib, o‘z egalariga yetib kelardi. Ha-ha, yetib kelardi, agar yo‘lda “qaroqchi” larga duch kelmasa, albatta.

Bu mening nomimga yozilib, o‘zimgacha yetib kelmagan mukofotlarning birinchisi edi. Yo‘lto‘sar mukofot o‘g‘rilaridan biri kim ekanligini esa men uyga qaytayotgan kunim tasodifan bilib qoldim. Bu qism shtabida “kotib” bo‘lib xizmat qilgan, qismdan tashqariga biror qadam chiqib jangovar amaliyotlarga bormagan, bir askar edi. Men kabi alamzadalar ko‘p ekan. Uyga qaytmoqchi bo‘lib hammadan oldin medal va ordenlar qatorlatib taqilgan bayram formasini kiyib chiqqan askarning, bizni ko‘rganda oqarib ketgan yuzi hammasini oshkor etib qo‘ydi.

Mayli, bu haqda keyinroq so‘zlab berarman, hozir mavridi emas…

Olovli tig‘

Kolonna Alixeylga yaqinlashib qolganda dushman tomonidan katta qarshilik bilan kutib olindi. Dvigatellarning quloqlarni qomatga keltiruvchi ovozlari sabab snaryadlar hushtagi eshitilmas, lekin atrofdagi portlashlarning cheki ko‘rinmas, hamda ular tobora mashinalarga yaqinlashib kelayotganligidan sezish mumkin ediki, dushman kuzatuvchilari biznikilarni yaqqol nazorat qilib turardi.

Ortiga D-30 gaubitsasini tirkab, ustiga artilleriyachilarni mindirib olgan MTLB ni, oldinda ketayotgan mashina izidan chiqarmasdan haydashga bor e’tiborini qaratgan bekobodlik Baxtiyor Suyarqulov, ortidan kelayotgan mashinalarga ham ko‘zgu orqali qarab qo‘yishni unutmasdi. Kolonnadagi zanjirli yurish qismiga ega mashinalar, tuproqni tirnab olib sochib tashlashi oqibatida ko‘tarilgan quyuq changga qo‘shimcha qilib, har bir portlagan snaryad, yer bag‘rida yaratilganidan buyon tinchi buzilmagan qatlamni ham uyg‘otib, olovli tig‘lariga aralashtirib atrofga sochardi.

Shunday sharoitda ham Baxtiyor ko‘zgu orqali, ortidagi mashinaning, chiroqlarini yoqib-o‘chirib, to‘xtashga ishora qilayotganini payqadi. Sezdi-yu, mumkin bo‘lmasada, kolonnadan ajralib chetga chiqib, mashinani to‘xtatdi. Orqadan kelayotgan MTLB ham allaqachon to‘xtagan, uning ustidan esa, kimnidir qo‘lma-qo‘l qilib pastga tushirishayotgan edi. Baxtiyor va uning hamrohlari ular tomonga yugurisharkan, to‘xtamasdan o‘tib ketayotgan mashina ustidagilar “To‘xtama, hayda mashinani, hayda”, deb baqirib o‘tib ketishardi. MTLB ning ustiga qapishib kelayotganlardan Aleksey Astashov yaralangandi. Ustiga bronejelit taqib, boshiga kaska kiyib olgan bo‘lsada, shum ko‘rgulik, snaryadning uzun tig‘li bo‘lagini, uning naqd bo‘yniga qadagan edi. Baxtiyor bilan birga Soso Okropiridze, Dima Borovkov, Vartan Melikyan va Aleksandr Nikitinlar yordamga kelishganda, u mashinadagilar allaqachon uni yerga yotqizib, hech qanday yordam berolmasliklarini anglab, ilojsiz turishardi. Boshi ostida qolgan kaskasini yechib, yonboshiga qo‘yishgan, u esa qonga to‘lay deb qolgandi…