730 kun

Ularning hammasini joylash, qaysi biridan qancha miqdorda olishni bilish ham tajriba, mahorat talab qilar ekan.

“Ded”larning biridan istihola bilan maslahat so‘radim:

–Kak delat? Chto vzyat?

U juda og‘ir-bosiq, ko‘p janglarni ko‘rganligidan bo‘lsa kerak, ko‘zlari juda ziyrak boqardi.

–Sen, ukajon, ko‘proq oziq-ovqat olgin, -dedi u men yig‘ib qo‘ygan o‘q-dorilarni bir chetga surib qo‘yar ekan, davom etdi:

–Avtomating magazinlarining o‘zida to‘qsonta patron bor, so‘rashtirib lifchik4 topib olsang unga ham uch-to‘rtta o‘qdon o‘qi bilan sig‘adi. Zahiraga yana yuz-ikki yuz dona patron va granatalardan uch-to‘rtta ol, yetadi, chunki o‘q-dorini senga yetkazishadi, o‘ylama, lekin oziq-ovqat masalasi qiyin. (Ammo keyinchalik o‘q-dori yetkazib berish imkoni topilmay qoladigan vaziyatlarga ham tushib qolish mumkinligiga guvoh bo‘ldim.)

U karton qutilarga joylashtirilgan “suxoy payok” deb nomlanuvchi uch kunlik oziq –ovqatlarimni titib, ikkiga ayira boshladi. Har bir qutida mayda-katta konserva bankalarning o‘zidan olti-yetti dona, pechenyega o‘xshatib qadoqlangan non mahsulotlaridan ikki-uch xil va yana men hali nimaligini aniq bilmagan boshqa narsalar ham bor edi.

–Bulardan kaloriyaliklarini ol, yukni ko‘paytirma, -deb bankalardan bir nechtasini olib tashladi.

O‘zini Glazev deb tanishtirgan rus yigiti juda muloyim chiqib qoldi.

–Sen, ukajon, bu yerda o‘lib ketishdan emas, obro‘yingni yo‘qotib qamalib ketishdan qo‘rqqin. Nizom bo‘yicha yasha, komandirlarning ko‘rsatmalaridan chetga chiqma, boylikka qiziqma, hammasi yaxshi bo‘ladi, -deb aytgan so‘zlari hamon quloqlarim ostida jaranglab turadi.

Yoshi deyarli o‘zimga tengdosh bo‘lgan bu yigitning akalarcha bergan nasihatlariga quloq solarkanman, “Nahotki “ded”larning hammasi shunday odamoxun, muloyim bo‘lsa?”– degan savol xayolimga keldi. Lekin keyinchalik besh barmoq barobar emasligiga amin bo‘ldim.

Uch-to‘rt kunlik tayyorgarlikdan so‘ng tongda jangovar texnikalardan iborat kolonna bilan yo‘lga chiqdik. Yuklarimni BMP ning ichiga joylashtirib, “ichkarida o‘tirsa bo‘lmasmikan?” deb o‘yladim-u, lekin boshqa askarlardan o‘rnak olib, uning ustiga chiqib oldim. Va nihoyat qo‘rqinchla intizorlik bilan kutilgan ilk “safar”im boshlandi. Shaharning ichki ko‘chalaridan o‘tib borarkanmiz, atrofga qiziqib boqardim, yo‘l chetidagi tomoshaga chiqqan afg‘on bolalarini va tinch aholi vakillarini kuzatardim. Ularning ayrimlari xayrixohlik bilan boqsa, ayrimlari yuzini burar, ba’zilari esa oshkora nafrat bilan qarab qolardi.

Shahardan chiqib g‘arb tomondagi pasttekislik tomon yo‘naldik. “Zelyonka” deb atalmish daraxtzorlarni chap tarafimizda qoldirib, yalanglikdagi tuproq yo‘ldan ketayapmiz, lekin yo‘limiz sira unmas, kolonna juda sekin yurardi.

Kolonnani o‘z tumshug‘idan to‘rt metrlar oldinda katta va og‘ir g‘ildiraklarini g‘ildiratib ketayotgan tank boshlab boryapti. Yo‘l minalashtirilganligi sababli, u sekin yurib ana shu g‘ildiraklar yordamida avtomashinalar uchun yo‘l ochib boryapti. “Yo‘l ochyapti” degani shuki, mabodo shu izda mina bo‘lsa, u portlab temir g‘ildirakni nari borsa o‘rnidan chiqarib yuborar, keyin esa yana shu g‘ildirakni qayta o‘rnatib, yo‘lda davom etilaverardi. Haydovchilar mashinalarini juda ehtiyotkorlik bilan boshqarib, shu izdan chiqmaslikka harakat qilishardi.

Tushgacha besh chaqirimcha yo‘l bosdik. To‘satdan portlash tovushi eshitildi. Men o‘tirgan BMP dan uchta mashina oldinroqda borayotgan, egiluvchan uzun antennalar bilan jihozlangan, katta komandirlar uchun mo‘ljallangan MTLB (многоцелевой тягач лёгкий бронированный) minaga tushdi. Gumburlash asnosida ko‘tarilgan qop-qora tutundan ham yuqoriroqda, portlash zarbidan otilib ketgan, to‘rt nafar askar havoda muallaq, oyoq-qo‘llarini qimirlatgancha yerga qaytib tushishardi. Bu bir necha soniyalar ichida ro‘y berdi, ammo mening xayolimda juda uzoq cho‘zilgandek bo‘ldi.

Kolonna to‘xtab qoldi. Biz mashinalardan tushar-tushmas, jangga hozirlana boshladik. Lekin yon atrofda xavfdan darak yo‘q edi.

–Fugas ekan, -dedi kimdir yonimdan.

Oldinda ketayotgan tank o‘tganda ham, undan keyingi beshta mashina o‘tganda ham portlamagan fugasli mina nega aynan shu mashina g‘ildiraklariga dosh berolmadi?

Xayolimdan o‘tgan bu savolga javob topish maqsadida yonimdagi askardan sekingina so‘radimu, uning javobidan yuragim orqaga tortib ketdi.

Minani chuqurroq ko‘mib, ustidan yana qisman tuproq tortib, snaryadning bo‘sh gilzasini to‘nkarib shunday moslashtirib qo‘yisharkanki, endi u besh-oltita mashina o‘tmagunicha portlamas ekan. Har qaysi bosib o‘tgan mashina yarim-bir santimetrdan pasaytirib borib, to‘nkarib qo‘yilgan gilzani portlatgichgacha yaqinlashtirib borar, va nihoyat kimningdir chekiga portlatgichni ishga tushirib yuborish to‘g‘ri kelarkan. Bu birinchi taxmin. Komandir mashinasi portlaganini nazarga oladigan bo‘lsak, ikkinchi taxminni ham ilgari surishimiz mumkin. Chetdan kuzatib turib, komandir mashinasi belgilangan joyga kelishi bilan uzoqdan boshqariladigan mina portlatilgan bo‘lishi ham mumkin. Taxminlar bisyor. Qaysi usulda portlatilganidan qat’iy nazar, oqibati ayanchli. MTLB haydovchisi Yura Samsonov halok bo‘ldi, havoga chumchuqdek ko‘tarilib, yerga qurbaqadek kelib urilgan askarlar esa turli jarohatlar olgan bo‘lishsada, har holda tirik qolishgandi. Shundagina men, nega hamma askarlar jangovar mashinalarning saloniga emas, ustiga chiqib olishganini tushundim. Haydovchi uchun esa tanlash imkoni yo‘q edi!

Yura Samsonov o‘zimizning bo‘linmadan edi. Mendan olti oy oldin afg‘onga kelgan bu yigit og‘ir-vazminligi, boshqalar bilan yaxshi muomalada bo‘lishi bilan, hamda o‘z ishining ustasi-mohir haydovchiligi sabab mening xotiramda qolgan.

Ma’no , mantig‘i yo‘q, besar bu urush,

Kim va nima uchun biz tutdik qurol.

Har qadamda xatar, aqling faromush,

Ko‘ngilda ming bitta javobsiz savol.

Bir soatlar davom etgan to‘xtalishdan so‘ng kolonna yana jildi. Endi avvalgidanda sekin yurayotgan kolonna kun botish arafasida yo‘lning chap tomonidagi keng joyga burilib, jangga hozirlanayotganday bo‘linib-bo‘linib joylasha boshladi.

Biz tunash uchun to‘xtagandik. Vzvod komandiri biz joylashmoqchi bo‘lgan hududni piyodalarga qarshi qo‘llanadigan minalardan tozalash maqsadida “Ural” yuk mashinasini bir oldinga, bir orqaga qilib shunday yurdirtirib chiqdiki, mashina g‘ildiragi bosmagan bir qarich ham bo‘sh joy qolmadi. Shunday qilinganda, piyodalarga qarshi mina, mabodo bo‘lsa, hech kimga ziyoni tegmasdan portlaydi. Hududni to‘rt burchagiga belgi qo‘ydirgan vzvod komandiri, hammamizga shu chegaradan chiqmaslikni tayinladi.

Endigina joylashib, o‘zimizni “o‘z uyimizdagidek” his qila boshlagandik hamki, havoda nimadir chiyillab biz tomon uchib kelayotgani eshitildi. Bu artilleriya snaryadining havoni kesib uchganda chiqaradigan ovozi edi.

Ellik qadamcha nariga tushgan snaryad portlab oskolkalari tun qorong‘usida shu qadar chiroyli manzara hosil qilib sochilar ediki, unga mahliyo bo‘lib tikilganimcha Toshkentda bayram oqshomlari otiladigan feyerverklar xayolimdan o‘ta boshladi.

Portlash manzarasi xuddi kino tasmasini sekinlashtirib namoyish qilinayotgandek uzoq davom etayotgandi…

–Lojis, … tvoyu mat!– kimdir yelkamga qattiq urib, meni yerga yotqizib oldi, ustimizdan oskolkalar vizillab uchib o‘tgani qulog‘imga elas-elas eshitildi. Meni “so‘kkan” kim ekan, deb o‘girilib qarab, unga minnatdorchilik bildirgan bo‘ldim (albatta so‘kkani uchun emas). U hayotimni saqlab qolgandi.

 -Ti jivoy? Ukrivaysya, tolko nachinaetsya, – degandan so‘nggina esimni yig‘ib oldimu, qurolimni otishga shaylab, o‘zimni yuk mashinasi ostiga “urdim”. Radiostansiyamni ishga tushirib, belgilangan chastotaga qo‘yib, quloq sola boshladim. Bu orada yana ketma-ket snaryadlar uchib kela boshladi.

Qiziq, aslida meni xavotirga solgan urush atrofimda olov sochyapti-yu, lekin, ayni shu damda menda qo‘rquvdan asar ham qolmagandi.

Radioto‘lqinda har xil atamayu nomlar yangray boshladi.

–Chetvyortiy, chetvyortiy, ya perviy, priyom.

Hartugul mening, o‘zimning to‘rtinchi ekanligim, yodimdan chiqmabdi. “Ko‘ch-ko‘ron”imni ko‘targancha, vzvod komandiri yoniga yugura turib javob berdim:

–Ya chetvyortiy, priyom.

–Prinimay koordinati, priyom.

–Yest, primu koordinati, priyom.

–Iks-37040, igrek – 12510, visota- 200, priyom.

Eshitganlarimni yozib oldimu, yozganlarim to‘g‘riligini tekshirish va buyruqni qabul qilib olganimni tasdiqlash maqsadida, aytilgan raqamlarni rus tili talaffuzini ancha-muncha buzib bo‘lsada takrorladim.

–Xorosho, … tvoyu mat. Odin dimovim ogon, priyom.

–Yest, odin dimovim

Vzvod komandiriga buyruqni yetkazishga chog‘langandim, u kerak emas, deb ishora qildi. U allaqachon olingan ma’lumotlarni, mening so‘zlarimdan, yozib olib PUO deb ataladigan dastgohi yordamida o‘lchab, ularni to‘pchilar ishlatadigan raqamlarga aylantirib ulgurgandi.

Xullas, to‘pchilarimiz, o‘zini qaerga tushganini quyuq tutuni bilan bildiradigan “dimovoy snaryad”dan bir donasini jo‘natishdi.

–Chetyortiy, ya perviy, priyom.

–Ya chetvyortiy, priyom.

–Plyus, pyatdesyat, cheteri oskolochnim ogon! Priyom.

Artilleriyachilarimiz, o‘ng tarafga ellik metr sozlab, aytilganlarni jo‘natishdi.

Ustimizga snaryadlar yog‘ilishi to‘xtab, atrof sokinlashib qoldi.

Tunash uchun to‘xtagan joyimizdan, bir oz ham tin olmasdan, jo‘nashga hozirlik ko‘ra boshladik.

Yetmish chaqirimli masofani uch kun yo‘l yurib, bir qancha yo‘qotish-u talafotlar bilan bosib o‘tib, G‘azna shahriga yetib keldik.

Boshimdan o‘tgan voqealarni oradan yillar o‘tgach xotirlab yozarkanman, beixtiyor hozirgi davrimizdagi obodonchilik, farovon hayotimiz bilan taqqoslab ko‘raman.

O‘shanda uch kunda bosib o‘tilgan yo‘lni, hozirda bir soatga ham qolmasdan yurib, yana qanchadan-qancha yumushlarimizni bajarib, tushlikkacha yoki kechga qadar uyimizga qaytib kelishlarimiz – bular hammasi tinchlik ne’mati ekanligiga yuz karra amin bo‘lib, shukronalar aytaman…

Qo‘riqlovchi farishta

G‘aznada joylashgan harbiy qism tashqarisidan, kirish darvozasining yonginasidagi yantoqzordan, bizga joylashishimiz uchun maydon ajratildi. Aftidan, biz kechikib kelganligimiz sababli qism ichkarisidan joy topib bera olishmagan.

Ko‘rsatilgan maydondan bizning batareyamiz uchun ajratilgan joyni komandirimiz buyrug‘iga ko‘ra, yuk mashinasi bilan bir-ikki bostirib chiqqandan so‘ng, joylashib oldik. Yengillashib kelish maqsadida pana joy izlab, “razvedka” qila boshladim. Yigirma-o‘ttiz qadamlar narida tikanli sim tortilgan, uning narigi tarafida harbiy qism zambaraklarining biz tomonga yo‘naltirilgan stvollari yurakka vahima solib ko‘rinib turardi. Tikanzorni oralab, qulay joy izlagan ko‘yi o‘n-o‘n besh qadam yurdim. Menga ovloqroq ko‘ringan, atrofi tikanaklar bilan to‘silgan chuqurlikka ko‘zim tushdi. Chuqurlikka tomon hali bir qadam ham qo‘yib ulgurmasimdan “To‘xta, u yoqqa borma”, -deb sof o‘zbek tilida aytilgan ovoz meni to‘xtatib qo‘ydi. Kimdir menga hazillashayapti shekilli, degan o‘yda, atrofga alanglab hech kimni ko‘rmadim, shunday bo‘lsa-da “qulay joy”dan voz kechib, chap tarafga uch-to‘rt qadam yurib joylashib o‘tirdim…

Bir-ikki daqiqa o‘tar-o‘tmas quloqlar tom bitgudek qattiq gumburlash eshitilib, ustimdan kimdir chelaklab tuproq sochayotgandek bo‘ldi. Bir muddat hech narsani eshitmagan ko‘yi o‘ylay boshladim: “Zambaraklarni ham shu paytda otishadimi, a, zang‘arlar? Yo‘q, shoshma, zambaraklardan biznikilar otishgan bo‘lsa, unda ustimga tuproq qayoqdan sochildi?! Yo‘q, hoynahoy bu dushman snaryadidir…?” Shu kabi javobsiz savollar tinimsiz miyamda charx urar, lekin jo‘yali bir to‘xtamga kelolmasdim. Qancha muddat shu holatda o‘tirdim – bir daqiqami yoki bir necha soniyami, buni ham bilmayman.

Boshqa portlash bo‘lmadi, chang bosilib, atrof ko‘rina boshlagach, qulog‘imga qanaqadir ovozlar elas-elas eshitila boshladi. Ammo bu ovozlar ichidan faqat “mama, mamochka” degan so‘zlargina boshqalariga nisbatan aniqroq va balandroq eshitilardi.

Ust-boshimni qoqqancha o‘rnimdan turdim. Safdoshlarim bezovta, sarosimaga tushib qolishgan, hammasi negadir men tomonga qarab turardi.

–To‘xta, joyingdan qimirlama! –uzoqdan menga berilgan ko‘rsatmani bajarishdan o‘zga ilojim yo‘q edi.

Atrofga alangladim, zambaraklar yonida hech kim ko‘rinmas, ular otishmagani aniq; qiziq, bu nima edi?

Shunda… Yonginamdagi boyagi “qulay joy” o‘rnida hosil bo‘lgan o‘raga ko‘zim tushdi. Undan sal narida qonga belangancha bir askar dodlab yotardi. Uning ahvolini tasvirlashga tilim ojiz…

Nahotki… U askar minaga tushgan bo‘lsa? Menga nima sababdan “ajal og‘zi”dan chiqib kelayotgan odamga qaragandek hayratlanib boqishganini, joyimdan qimirlamaslik haqida ko‘rsatma berishganini va qay vajdan dodlab yotgan askarga yordam berish uchun, uning oldiga kela olmayotganliklarini tushunganday bo‘ldim: men minalashtirilgan maydonning qoq markazida edim!

Sapyorlar kelib atrofni “tozalagan”laridan so‘nggina shok holatida tinchib qolgan yaradorni olib chiqishdi. Piyodalarga qarshi qo‘llanadigan minalar ma’lum bir sxemadan foydalanib, uch donadan qo‘yilarkan. Yigit o‘zimiznikilar ancha yillar oldin qo‘ygan minaga tushgan edi.

Bizga “qo‘nishga” joy ajratgan mutasaddi boshliqlar nahotki shundan bexabar bo‘lishsa? Shunchalik ham loqaydlik, shunchalik ham inson taqdiriga befarqlik bo‘ladimi? Dushmanlar tomonidan yetkazilayotgan talafotlar kammidi?

Minaga tushgan askar sal o‘tmay halok bo‘ldi. Men esa, o‘limga tik borib, bir qadam qolganda burilib, Allohning inoyati ila chap bergandim. Shundan so‘nggina boyagina quloqlarim ostida yangragan so‘zlar ichki ovoz ekanligini angladim va doimo unga quloq solib yurishga odatlandim…

Yo‘q emish yigitga o‘lim, o‘zin tig‘ga tutarmish,

Umr kosang to‘kilmas, to‘lmasa, chil-chil sinmasa.

Peshonada bitilganin inson ko‘rib o‘tarmish,

Ajal ham qochqilar sendan, agar Alloh asrasa.

Bir kecha tunab, ertasi kuni Vardak viloyati tomon yo‘lga tushdik. G‘aznada to‘plangan o‘nlab harbiy qismlar armiya miqyosidagi amaliyotga qatnashish uchun navbati bilan kolonnadan o‘z o‘rnini egallagan.

Biz Kobul – Qandahor yo‘nalishidagi katta yo‘lga chiqib, Kobul tomonga bir soatlar chamasi yurgandan so‘ng chap tarafdagi dara orqali yo‘limizda davom etdik.

Ajoyib manzara: atrof yam-yashil daraxtzor, yo‘lning chap tarafidan suvlarini toshlar uzra sharqiratib kichik daryo oqmoqda, undan naryog‘ida esa tik qoyalar boshlangan, yo‘lning kengaygan qismlarida esa yakka-yakka paxsadan qurilgan uylar uchrab turardi.

Dara kengaygan joydagi qishloqdan o‘tiboq qulay hududda joylashdik. To‘pchilarimiz buyruqdan so‘ng gaubitsalarni jangovar holatga keltirishdi, razvedkachilarimiz o‘ng tarafdagi tog‘ tomon, qoyalar oralab, o‘rmalagancha chiqib ketishdi.

Bu orada zampolit5 qishloqdagi uylarga, savdo do‘konlariga kirmaslikni, bunday holat yuzaga kelgan taqdirda “maradyorstvo” statyasi mavjudligi, o‘zbekchasiga aytganda “talonchilik” qilish mumkin emasligi, bundan tashqari har qaysi uy yoki savdo do‘koni minalashtirilgan bo‘lishi mumkinligi haqida ogohlantirib, boshimizni “qotira” boshladi.

Qishloqda biror tirik jon qolmagan, hammalari o‘z uylarini tashlab, tog‘ tomon qochib ketishgandi. Darchayu eshiklarga katta-kichik yarqiroq qulflar o‘rnatilgan, bu esa talonchilarni qaytarishdan ko‘ra, ko‘proq o‘ziga jalb qilardi.

O‘n sakkiz- yigirma yoshli, kuch-g‘ayrati ichiga sig‘magan, hatto joni ko‘ziga ko‘rinmagan yigitchalarning ayrimlari uchun zampolitning gaplari bir qulog‘idan kirib, ikkinchisidan chiqib ketgan, shekilli, payt poylab do‘konni o‘marib kelganlar ham bo‘ldi. Lekin “ko‘za kunda emas, kunida sinadi” degan naql bejiz aytilmagan. Vova degan yigit do‘kon eshigini ochib, ichkariga kirganda ishga tushadigan qilib moslab qo‘yilgan granata portlashi oqibatida halok bo‘ldi. Shundan keyingina “talonchi”larning sal bo‘lsa ham “popugi” pasayib qoldi.

Sakkiz kun davom etgan amaliyot davomida, har kuni yangi-yangi koordinatalarni qabul qilardim, besh xonali sonlardan iborat bo‘lgan “iks”, “igrek”lar qulog‘im ostida yangrar, hisob-kitoblar yakunida esa to‘pchilarimiz gumburlatib, tog‘ oralatib otishar, “ajal urug‘i”ni tashuvchi snaryadlari qayoqqa borib tushayotganligini, hatto tasavvur ham etishmasdi. Gohida qiziqib raqamlarni xaritaga solib ko‘rardim, ahyon-ahyonda esa bu nuqtalar tog‘lar orasida joylashgan qishloqlar ustida birlashardi. U yerlarda qanday dahshatli voqealar sodir bo‘layotganini tasavvur eta olsamda, lekin haqiqiy holatni bundan keyingi janglarda,razvedkachilar bilan toqqa chiqqanda, ko‘rdim.

Vardak amaliyotidan o‘z jonajon qismimizga qaytgandan so‘nggina men, askarlarning qo‘rqmasdan “men boray, men boray” deb jangga otlanishlarining sababini tushunganday bo‘ldim: qismda qolib janglarga bormaganlarga nisbatan amaliyotga borganlarning “obro‘”si bir pog‘ona balandroq turarkan, shekilli, xo‘jalik ishlariga bizni umuman jalb qilishmasdi. Faqatgina tungi qorovullikka har oqshom tonggacha turardik. Shu sabab nonushtadan so‘ng tushlik vaqtigacha uxlab, undan so‘ng yana tunggi navbatchilikka tayyorgarlikni boshlab yuborardik.

 Janglarga bormaydiganlar esa buni qismat deb qabul qilishgandek doim bizning xizmatimizda bo‘lishardi. “Xizmat” deganda to‘g‘ri tushunasiz deb umid qilaman, ya’ni oziq-ovqat bilan ta’minlash, nonushta, tushlik va kechki ovqatlarni tayyorlash, kazarma va tashqi hududlarni tozalash kabi xo‘jalik ishlari bilan shug‘ullanishardi.

Albatta, kiyim-kechagini hamma o‘zi yuvardi, bu esa birinchi navbatda ularni qaynatishdan boshlanardi. Kiyimlarni      qaynatish nima uchun kerak, deb qiziqayotgan bo‘lsangiz, aytaman: bu, bizning doimiy mehmonlarimiz bo‘lmish- bitlarni o‘ldirish uchun o‘tkaziladigan majburiy tadbir edi. Jang maydonidagi yashash sharoitlarining og‘irligi va u yerlarda sanitariya ishlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish imkoniyati bo‘lmaganligi sababli askarlar o‘zlari bilan “ergashtirib” kelgan jonivorlar kazarmalarda yaxshi joylashib, moslashib olishgan ediki, bu to‘shaklarda bir kecha tunagan odam borki, biz bilan bir xil holatga tushar edi.

To‘shaklarni ulardan xalos qila olishmaganligi sababli askarlar antiqa usul o‘ylab topishgandiki, unga hammamiz so‘zsiz amal qilardik. Bu usul – oddiygina, to‘shakka kirishdan avval kiyimlarimizning hammasini yechib, onadan tug‘ilganday yalang‘och bo‘lib o‘z joyimizga “sho‘ng‘ib” ketardik. Uxlab turganimizdan so‘ng esa, badanimizni qoqilab, ustimizga ilashib qolganlarini tushirib tashlab, yana kiyimlarimizni kiyib ketaverardik.

Tungi qorovullikdan qaytgandan so‘ng xuddi shu usulda uxlab yotganimizda kazarmamizni tekshirish uchun kelgan general yotoqxonamizga kirib kelgan holatni ko‘z oldingizga keltiring. Hamma charchagan ko‘yi qattiq uyquga ketgan va tabiiyki, kimlarningdir usti ochilib qolgan…

Bu holat haqidagi xabar armiya shtabiga yetib bordi. Nima emish, ustav bo‘yicha mumkin emasmish. Lekin bizning, o‘z yashash sharoitimizdan kelib chiqqan o‘z qonun-qoidalarimiz bor ediki, biz ularga toki “dembel” 6 gacha sodiq qoldik…

“Plats”dagi lolalar

Qish kirib qalin qor yog‘di. “Afg‘onistonda qor yog‘adi”, desa, ko‘pchilik, hatto, afg‘onning boshqa hududlarida bo‘lganlar ham, ishonishmaydi, ba’zida. Lekin bu rost. Gardez shahri dengiz sathidan ikki yarim kilometr balandlikda joylashgan. Shu sababdan qishi-ku sovuq, yoz oylari ham kunduz kunlari issiq, jazirama bo‘lsa ham, kechasi salqin bo‘lardi. Yozda tungi qorovullikka turganimizda qalin kiyim – bushlat7 kiyardik. Bahor kelishi bilan esa hamma yoqda lolalar, ha-ha, haqiqiy tog‘ lolalari ochilardi. Faqat qizil emas, sap-sariq rangda bo‘lardi ular. Ularni hatto qismimiz saf maydoni, ya’ni platsda ham ko‘rganman .

“Platsda ham lola ochiladi”, degan gap ham kimlargadir kulguli tuyulishi mumkin, lekin bu ham rost. Chunki plats asfaltlanmagan, tekislab olingan oddiy qumloq joy edi-da.

Plats to‘g‘risida so‘z ketganda, yana bir katta kamchiligimiz haqida ham aytib o‘tsam. Bu – biz afg‘onda yo‘l qo‘yganimiz, juda katta isrofgarchiligimiz xususida: platsda ko‘zni yumib yerni paypaslab izlasangiz ham (bu lof emas) hech bo‘lmasa bir dona patron topishingiz mumkin edi. Oddiy gilza emas, haqiqiy jangovar patron! Endi platsdaki ahvol shu bo‘lsa, chekka joylarda va axlatxonalarda vaziyat qandayligini tasavvur qilib olavering.

Postda turganimizda ham avtomatlarimiz o‘qdonini to‘ldirish maqsadida jangovar o‘qlar saqlanadigan maxsus qutini ochib, ichidagi ikkita germetik yopilgan qutilardan birini olib, qopqog‘ini bir azobda ochgach, undan ishlatganimiz to‘rt-besh qadoq (qog‘oz o‘ram)dagi patron bo‘lar, qolgani esa xuddi “sarqit”day tashlab yuborilardi. Shu sababli qismimiz axlatxonasida har xil o‘q-dorilar – jangovar patrondan tortib, reaktiv snaryadlargacha to‘lib-toshib yotardi. Endi, qaerdaki axlatxona bo‘lsa, o‘sha yerda yong‘in bo‘lib turishini ham bilamiz. Bunda axlatxona haqiqiy jang maydoniga aylanib ketardi. U yerga bir necha yuz metrgacha yaqinlashish – hayot uchun xavfli edi. O‘t olib havoga ko‘tarilgan reaktiv snaryadi qism markaziga kelib tushgan holatlar ham bo‘lgan.

Bular yo‘l qo‘yilgan “isrofgarchilik”larning kichikkina bir qismi, xolos. Harbiy amaliyotlar vaqtida chiqitga chiqadigan harbiy mashinalar-u jangovar texnikalar, vertolyot-u samolyotlar haqida gapirmasa ham bo‘ladi.

Bularni yozishimdan asosiy maqsad, isrofgarchiliklar natijasida axlatga tashlanib yong‘in oqibatida otilgan har bir jangovar o‘q yoki snaryadlarning o‘tkir tig‘li parchalari bir yoki bir necha jonga qasd qilishi mumkinligini fikr qilsak, Afg‘on urushidagi holat bebosh va besaranjomligi bilan, inson qadrini, yosh yigitlar umrini bir chaqaga qimmat qilib qo‘ygan, mash’um kunlarni opichlagan dahshatning o‘zi edi.

Sevgi mojarosi

Bahor kelib kunlar ancha isigan vaqtda, Jalolobod atrofida o‘tkazilishi mo‘ljallangan, “Qoratog‘” amaliyotiga borishimiz aniq bo‘lib qoldi. Balushkin yig‘ilish o‘tkazib, kimlar borishini aniqlamoqchi bo‘lganda, endi men ham “ men boray, men boray”chilar qatoriga qo‘shilib bo‘lgandim. G‘azna, Vardakdagi harbiy harakatlar chog‘ida aloqada rus tili talaffuzini buzib so‘zlagan bo‘lsam-da, men komandirlarning talablariga mos kelib, ularning “o‘z” odamlariga aylanib ulgurdim, shekilli, keyingi janglardan birortasini ham qoldirmasdan, to “dembel”gacha amaliyotga boradiganlar ro‘yxatining eng boshida turardim.

Birinchi amaliyotimizga men bilan birga borgan Stepanyuk va Ivanov degan rus yigitlari aloqada menchalik muloqot qilisholmadimi yoki ularda jangovar ruh yetishmadimi, bilmadim, lekin, ularning ham birinchi, ham oxirgi qatnashgan amaliyotlari shu bo‘ldi. Qaysi holat bo‘lganda ham ularning “dembel”gacha pol va kosa-tovoq yuvganligi rost, ungacha esa ota-onasining erkatoy, tantiq o‘g‘illari bo‘lgani aniq.

Gardezning shimol qismidagi tog‘ tomon tutashib ketgan adirliklar oralab, bir zamonlar asfalt qoplamali bo‘lgan xaroba yo‘ldan ketyapmiz. Dovondan oshib o‘tishda chog‘roq ko‘ringan tog‘ tepasiga ikki yuz metrlar ko‘tarilgandan so‘ng pastlikka ena boshladik. Chuqur jarlikda, biqinida qizil yulduz yarqirab turgan, dushmanlar urib tushirgan vertolyot qoldig‘i ko‘rindi. Bu vertolyotga o‘z harbiy xizmat muddatini o‘tab, uyiga qaytayotgan o‘n nafar askar yigitlar bo‘lganligini va ular dushman “Stenger” raketasi yordamida urib tushirilganligini “ded”lardan eshitgandim.

Dovonning narigi tarafidagi juda tik qoyalar oralab bir kilometrdan ziyodroq pastladik va tekis yo‘lga tushib oldik. Ortimizda qolayotgan tog‘dan qanchalik uzoqlashsak, u shunchalik haybatliroq tuyulib, bizni quvib kelayotgandek ko‘rinardi. Shundagina men Gardez shahri joylashgan, tog‘lar orasidagi ulkan yalanglik qanchalik balandlikda ekanligini tasavvur qildim.

Biz brigadamizga qarashli batalyon joylashgan Baraki qishlog‘idan o‘tganimizdan so‘ng, o‘ng tarafda uzunasiga qishloqlar joylashgan xavfli hudud – “zelyonka” boshlandi. Biz o‘tadigan yo‘l esa “zelyonka”dan anchagina balandlikda shunday joylashgandiki, u yoqdagilar uchun bizning mashinalar xuddi “tir”da harakatlanayotgan nishonning o‘zginasi edi.

Ular bizni o‘qqa tuta boshlashdi. Daraxtzorning har-har joyida o‘zidan chaqnashlar chiqarib, biz tomon snaryadlar uchib kela boshladi. Kolonnamiz tezligi yanada oshirildi. Reja bo‘yicha bu yerdan katta tezlikda o‘tib ketish nazarda tutilgandi. “Hech kim o‘t ochmasin”, degan buyruqqa amal qilgan holda, qurollarimizni quchoqlagancha, BMP lar ustida bir-birimizga qapishib olgandik. Chap tarafimizda esa ustma-ust qalashtirib tashlangan metallolom uyumlari ko‘zga tashlandi. Bu olti yil davomida shu yerdan qatnagan kolonnalardan qolgan, hamma turdagi jangovar mashinalarning ushbu “tir”dan o‘tish nasib qilmagan, kuyib ketgan qoldiqlari edi. Ularning katta qismi yuk mashinalari – Ural va Kamaz rusumli harbiy texnikalar edi. Shu yerdan o‘tishda kolonnalar yakson qilinavergan va yana yo‘lni ochish uchun ularni chetga surib tashlayverishgan. Shu tariqa ulkan temir-tersak chiqindilari “tog‘”i – mashinalar “qabristoni”hosil bo‘lgandiki, uning eni uch yuz metrdan ortiq, uzunligi esa bir necha kilometrlargacha cho‘zilgandi. Shu sababli, yillar davomida to‘plangan tajribalarga tayanib, bu “tir”dan katta tezlikda “qochib o‘tish” samara berardi.