Йеха буьйсанаш

ХIаъ, доьхна де дара иза имамна. Итт эзар салтичо гуо бинера Гуниб ломана. Ткъа оцу тIехь Шемалца вацара пхи бIе стаг бен. Лома кIел лаьттачу эло Барятинскийс и имам дийна шена тIевалийнчунна совгIат кхайкхийнера. Элаца вара тIеман суьрташ дахка веана Мюнхенера художник Гершельт. Кхехкачу тIамехь гоьбевлла эпсарш кхуззахь чинна лакхабохура. Эзар туьма совгIате сатуьйсу салтий, хьерабевлча санна, ломаца хьалагIертара. Церан дегнаш айъа, коьртакомандующис чов хиллачу xIop а салтичунна цхьацца туьма ахча лора. Ткъа имаман мурдаш лахлора xIop а минотехь. Леташ йолчу цхьана тобанна тIехь куьйгалла деш йара Юнусан зуда – жуьгти Зайнап. Виснарг виъ бIе мурд, йиъ йоккха топ бен йац. Ткъа деха ламеш, машшаш, эчиган мIаранаш карахь хьалагIерта Апшеронски полкан салтий, йаххьаш къаьсташ, гергахь бу. Арахьара кхиа гIo дац. ТIом Дагестанан махка баьлча, имаман кхузара наибаш, цхьа топ ца кхуссуш, бевдда паччахьан инарлашкахьа бевлла. Цхьана а йуьрто дуьхьало ца йира эскаршна. Кхузара бевдда дуккха а. Мурдашна бала ца лаьа, царна машар беза. Машар бийца эла волчу тешаме нах бахийта бохуш, тIегIертара уьш. Амма Шемала дуьхьало йира, шен кIанта ГIеза-Махьмас деххалц. ТIаккха са ца тохаделира. Цо сардална тIевахийтира Чиркойн Юнуссий, Чохойн ХьаьжIелий. Доцца кехат йаздина: «Сардале эле Барятинскийга. Дала Iалашвойла нийсачу новкъа воьду стаг. Нагахь ахь суна а, суна безачу нахана а Макка баха некъ лахь – вайна йуккъехь машар бу, ца лахь – хир бац». И кехат эцна вахана шиъ йухавеара, имаме шена тIевола боху сардало аьлла. Цаьрца баьхкира полковникаш Лазарев а, Къурмин Къосам а.

Йийсаре ваха имаман сацам хилла баьллийла хиъча, шен цхьана кога тIе хьалаиккхира буьрса БойсагIар. Чевнаша йеринчу йуьхьа тIехь, седа санна, богура цхьаъ бен боцу бIаьрг.

– Хьайн сацам хийца, имам, хьайн сийлахь цIе йайъа воллу хьо! – къаьхьа мохь белира цуьнга. – Тхо дийначийн хьовха, беллачу тIемалойн а сий дайъа воллу хьо! И дойла йац хьан!

– ХIан-хIа, БойсагIар, и ца дича далац. Наха доьху соьга. Зударий а, бераш а эрна хIаллак ма хилийта, боху соьга…

– ХIун элира ахь? – шен цхьаъ бен доцу аьтту куьг шаьлтанан макъарна тIе а диллина, кхоссавелира БойсагIар. – Эрна хIаллакьхир ду, тов! Кху ткъа шарахь хIаллакьхилларш дацара адамаш? Эзарнаш! БIе эзарнаш! БIаьрг тохал Нохчийчу! Шо хьалха, стохка, массо хенахь цунна тешаме хила, иза тесна ца йита, хьо дийна а волуш гаурша и дIалоцур йац бохуш, дуйнаш биънарг хьо вацара ткъа? Йицйелла хьуна айхьа тхуна йина чIагIонаш? ХIокху шайн лаьмнийн лакхенгара дIа бIаьрг тохал цига. Делах санна, хьох тешначу, хьуна доггах тIаьхьабаьзначу, хьо ларвеш сийлахьчу тIамехь эгначу майрачу кIентийн баьрзнаша аьхна Нохчийчоьнан латта! ХIинца а йогуш йу иза, Iаьржа кIора хилла цунах! ЛадогIал, хезий хьуна, цигахь беллачийн декъаш тIехь боьлхучу зударийн тийжарш, байлахь дисинчу берийн белхарш, иэшаро иэхь дина, тIедогIучу олалло собарх баьхначу дийна бисинчу хьайн тIемалойн узарш? Халкъ тешара хьох, и тIаьхьахIоьттинера хьуна, ткъа оццул хьо веза лелийна халкъ холчахIоьттинчу дийнахь, и дIа а тесна, хьо хьайн са дадийна воьду!

Имам лаьттан бIаьра вогIавеллачохь висинера.

– ХIаъ, БойсагIар, Нохчийчоь йаьгна. Иза йара со кога вахийтинарг. Шун нохчашна, шун наибашна тIетийжаш, идийра ас xIapa ткъа шо. Шун халкъ къар ца делла гауршна, иза кIадделла, цуьнан ницкъ бац дуьхьало йан. И хиъна шун наибаш кхушара оьрсашкахьа бевлира. Хьо цхьаъ тешаме висина суна, сан майра БойсагIар. ТIом шайн махка баьлча, дагестанхойн йарташ, дуьхьало ца йеш, муьтIахь хилла, кIелсевци гауршна. Церан наибех соьца висинарг Iаьндойн Дибир, хунзахойн Дибир, СогIратIлара Нурмохьмад а бен вац. Вуьш, оьрсашкахьа а бевлла, суна дуьхьал тIом беш бу. Со дийна йа вийна шена тIевалийначунна эзар туьма ахча кхайкхийна цо. Йа вуьйр ву цара со, йа йийсаре лоцур ву. Цул, сайн лаамехь со тIевахча, тоьлашха хета… Халкъана къинхетам беха…

– ХIан-хIа, ахь и дийр дац! – тIечевхира БойсагIар цхьа шо хьалха буьрса имам хиллачу, ткъа хIинца гIорасизчу Шемална. – Кхузахь герз буйнахь летта вала веза хьо! Хьо вацара ткъа тхуна сийлахь гIазот кхайкхийнарг? Хьо вацара ткъа исламан дуьхьа керстанех леташ Iожалла тIеэцнарг Дала даржехь лакхавоккхур ву, кхеравелла, кара а вахана, царна муьтIахь хилла кIелсецнарг жоьжахатин цIергахь вогур ву баьхнарг? Иштта хьехамаш ца бора тхуна хьан Iеламчаша? Ахь а, хьан наибаша а ца олура ткъа тIемалошка, вешан Даймохк гаурашна дIалучул, летта далар гIоли йу вайна? ХIета, ахь а, хьан Iеламчаша а адам Iехош хилла-кх? Стешха кIиллой хилла-кх шу? Iожалла тIе ма-гIоьрттинехь, хьан Iеламчаш а, хьан хьоме наибаш а, куьйранах йевдда котамаш санна, бевдда гауршкахьа бевли! Хьо а царна тIаьхьа дIахьаьддийца! ХIинца дицделла шуна шайн халкъ а, шайн латта а, шайн дин а. ХIан-хIа, Шемал, хьо гIyp вац гаурийн кара! Тахханалц кху лаьмнашна хьо вевзара майра бIаьхо, тешаме кIант, хьекъале баьчча санна. Ткъа турпалш дийна йийсаре ца боьлху. Нагахь хьо мостагIийн карагIахь, Iаьржа кепек мах бац хьан! Кху лаьмнаша, шаьш мел лаьтта, неIалт кхайкхор ду хьуна!

– Эрна хабарш хIунда дуьйцу вай, БойсагIар? – халла хезаш вистхилира Шемал. – Вешан догIмаш инарлин карадалар ма тоьлу вайна, тIаккха паччахьо къинхетам бийр бу вайх. ХIокху бехачу тIамо со а гIелвина… Дерриг чекхдаьлла хIинца… Со летта валарх, хIун нислур ду? Дерриг эрна ду. Со воьду, БойсагIар…

– Имам!

Амма Шемал, шен тешамечу наибе ла а ца дугIуш, оьрсашкахьа дIаволавелира.

– Йухаверза, Шемал, ас Делан цIарах нажжаз во хьо! Дохковала, имам! Ма диэ иэхь къеначу лаьмнашна! Ва дела хила хьуна Делан неIалт!..

Амма Шемала ла ца дугIура. Цунна хьалха дIахIоттийра цуьнан хьоме сира дин. Шимма луьйтанаш, цхьамма ког а лаьцна, дина даьккхира цуьнан дазделла дегI. Хьаьдда тIевеанчу полковнико Лазаревс, урх лаьцна, дIаозийра дин. Йуьрта йисте кхаьчна, охьа чухьаьжча, имамна гира оьрсийн эскаршца лаьтта дагестанхойн отрядаш а, элана Барятинскийна уллохь лаьтта селханлера шен гергара наибаш Донго-Махьма а, Iандалалски Хосро а, Елисуйн Дениел-бек а, шен мутаIелам, доттагI, хьехамча хилла Iаьмархан а, ТIилитIлара Кибит-Махьма а, кхин дуккха а. Берриш а – селханлера цуьнан доттагIий. Имамо говр сацайайтира. Церан йаххьаш тIехь Шемална шера гора баккхийбер а, догъIабар а, йоккха гIайгIа а.

– И бусалбанаш аш сан бIаьргашна гучуьра дIа ца бахахь, со дIа ца вогIу! – элира цо сацамболлуш.

Къурмин Къосам охьачухьаьдира. Цхьа сахьт далале цигара лаххьийна дIабехира берриг наибаш а, Дагестански иррегулярни полк а, хански нукерийн отрядаш а. Лазаревс говран урх дIаозийра. Шемална тIаьхьаволавелира цуьнан гергарчу нахах кхойтта стаг…

Ткъа БойсагIар, кху лаьмнашкахь виначу уггар майрачу, уггар хьекъалечу, сийлахь-воккхачу кIанте – шена дукхавезначу шен имаме – тIаьххьара бIаьрг а тоьхна, мохь аьлла, ша лаьттачохь дIахаьрцира.

Василийна хIинца а шена хезаш санна хетара цуьнан тIаьххьара доца къамел. Цигахь дийна бисина шен кIезиг накъостий тIе а гулбина, цаьрга ша дина а ваккхийтина, чIогIа нуьйра а вехкийтина, тIаккха шен гIopгIa-стоммачу озаца вистхилира иза:

– КIентий! Шуна дика хаьа, имамна тIаьхьа а хIоьттина, кху суьйлийн лаьмнашка со сайн са дадийна ца веанийла. Вайн ницкъ ца тоьи вешан маршо, латта ваьшкахь сацо. Амма вайх цхьаммо а сий ца дайъи вешан дайн. Ваьш царна дуьхьалхIиттинчу дийнахь, оха тхешан декхар кхочушдина, и тIаьххьара минот тIехIотталц вайн хьомсара латта мостагIех лардина ала йуьззина бакъо йу вайн. Суна ца лаьа мостагIчун караваха. Йа кхузахь летта вала, йа, и кхолха гуо а хадийна, цIа верза сацамбина ас. Са чIогIа дерг суна тIаьхьахIотта. КIажийн пхенаш дегориг хIинцца эццашха дIаваханчу имамна тIаьхьа гIyo. Кхузахь Iожалла йерг вужур ву, дийна висинчо, вайн хьаннашка а вирзина, вайн мехкан, вайн халкъан, вайн бакъдинан дуьхьа къийсам латтор бу. Оцу Делан мостагIийн гуо хадо хьовсур вай. Оцу везачу Дала гIo дойла вайна!

– Маршо йа Iожалла! – мохь туьйхира Василийна уллохь лаьттачу Косолаповс.

Цо баттара даьккхина болатан тур ткъесах къегара малхехь. Оцу минотехь иза халла вевзира Василийна. Цуьнан цIен бос богу беснеш кIайеллера, цIеллех хIума дацара балдаш тIехь. Цергаш йара чIогIа тIеттIатаIийна, лаамах буьзна майра ши бIаьрг цIарах богура. Иэккхийта санна, буйнахь къуьйлура детица кхелина туьран мукъ. БархI шо хьалха иза ведда йийсарера йухавеача, имамо цунна делла совгIат дара иза. Цунна тIехь дашо варкъ доккхуш Iаьрбийн йозанца йаздина дара масех дош: «ХIара турпал а, говза тIемало а ву, лом санна, дера мостагIчунна чукхоссалуш».

Бекхаман лаамах дуьзна дегнаш кхехкачу оцу йуккъехь веккъа цхьа Аьрзу лаьттара, лам санна, собаре, вист ца хуьлуш, воьгIча санна, шен хьаргIачу динахь. Шуьйрачу некхан шина а агIон тIехь лепара цхьацца мидал: «Имамо Шемала хIокху майрачу тIемалочунна хьалхарчу даржан орден ло», «Майра а, къонах а ву». Тамаша бара, оцу шен бIаьхоша детта маьхьарий цунна хаза а хазахь. Баккъал а аьрзунчух тера цуьнан майра хьажар кхерстара мостагIчун позицеш тIехула. Лекхачу хьаж тIехь гора кIорга ойла. Шемалан эскарехь шен хьуьнаршца а, майраллица а гIараваьллачу оцу кхаабIаьнчо, схьахетарехь, мостагIчун гуо хадо мела меттиг лоьхура. Цунна тIера бIаьрг ца боккхуш, тIехьа лаьттара хаддаза цуьнан некъашхо – ваша Iела.

– КIентий! Iожалла йа маршо! – баттара тур доккхуш, дин охьахийцира БойсагIара.

Оцу болатан гоьргана тIаьххье чухецайелира дошлойн жима ковра. Амма царах цхьа ткъех стаг бен ца велира гуонах ара. Чевнаш хиллачаьрца вара некхах тоьпан хIоъ бисина Косолапов а. ТIаьхьадаьллачу орцанера бевлча, ламанан чехкачу хил дехьахь садаIа севцира уьш. Косолапов вала гергавахча, чевнаш хилла вуьш а битина, берриш а цунна тIе гулбелира. Коьрте хиъначу Маккхала шабарца йеса доьшура. Бисинарш тапъаьлла Iара.

– Воха ма вохалахь, Жабраил, xIapa де вайх хIоранна а тIехIотта дезаш ду, – цунна маслаIат дан, дог-ойла айъа гIоьртира, туьра тIе а тевжина, тIехIоьттина лаьтта БойсагIар.

Косолаповн кIайделла балдаш халла хаалуш диэлаозийра.

– И хIунда дуьйцу ахь, майра БойсагIар… Со воккхаве кху дийнахь… ламанан аьрзу санна, маьрша а волуш, айса Iожалла тIеэцарх.

– Весет дан лаьарий хьуна, Жабраил? – хаьттира БойсагIара.

– ХIан-хIа, – бIаьрнегIарш туьйхира Косолаповс. – Амма сан зудий, бераш дуьсу… Бераш даккхий хиллалц, церан доладер аш, шаьш дийна дисахь… Сан кIанте, со муха ваьхна а, муха велла а дийца… Ша къастор цо… муьлхачу новкъа ваха веза… Сан дакъа… ТIелхагна тIе кхачаделаш… йуьртан кешнашка дIадоллийта…

– Берашна са ма гатде ахь, Жабраил. Тхо дийна а долуш, Косин Жабраилан берашна хIума оьшур дац хьуна. Тхайн доьзалш мацалла балийтина а, хьайниш бузор бу оха.

Косолаповс шен ши бIарг Василийна тIебуьйгIира.

– Васале вистхила лаьара хьуна, Жабраил? – хаьттира Маккхала.

Косолаповс ши бIаьрг хьаббира.

– Тхо новкъа-м дац хьуна, Жабраил? Хьайна ала луучунна хецций вистхила, – цуьнан хьаж тIе куьг хьаькхира Маккхала. – Вай дерриш цхьана Дала кхоьллина адамаш ду. Шен махкана генахь Iожалло хьовзийначу стеган дог суна дика хаьа. Цо сатосу винчу махке, ненан маттахь стаг вистхуьлу хазаре. Оьрсаша а, нохчаша а Далла гIуллакхдар баш-башха делахь а, амма АллахIна хьалха цхьаъ ду вай. Тхох бехк лаций ца Iаш, хьайна луъучу маттахь Васале хьайн дагара далхаде. Хьо винчу махкахь йижарий-вежарий а ма бу хьан. Шуьшиъ паргIат вуьту оха.

Косолаповс халла хаалуш корта ластийра. Цо чIогIа таIийначу негIаршна йуккъехула бIаьрхиш Iовдаделира.

– Хьо бакълоь, Маккхал, – элира цо, лазарна садетташ, чIичкъашка а оьхуш. – Ахь даим а олу бакъдерг. Хьо тера вац кхечу молланех. ХIаъ, бу, дера, сан-м винчу махкахь йижарий а, вежарий а, гергара нах а. Суна уллера цхьа а дIа ма вала. Шух лачкъийна xIyммa а дац сан… Сан даймохк, йиша-ваша, сайн халкъ ца дезаш ца ваьлла со шуьгахьа. Бусалба дин керста динал тоьлуш хетта а ца вирзина со цуьнгахьа. Сан даймахкахь харцо йу. Сан халкъана тIехь латтош къиза Iазап ду. Оцу харцонна, оцу къизаллина дуьхьалваьлларг тIепаза войъу цигахь… Шу шайн коча йоьллинчу харцонна дуьхьал маршонехьа гIевттинера. Иза дара со шун агIонгахьа ваьккхинарг… Амма кху ткъа шарахь цхьа минот а йацара суна сайн даймохк, халкъ, сайн йиша-ваша дицделла… Васал, Вася… Суна хаьа, хьан кийрахь а, ведда лам чу веанчу xIop а салтичун дагахь а изза бала буйла… Со цуьрриг дохко ца ваьлла кхаьргахьа волуш айса тесначу гIулчана… Варийлахь, Вася, хьо а ма ваьллахь дохко… Вайн узарш ца хезачу дворянийн эпсарша вайна даймехкан йамартхойн цIе тиллина… Амма и бакъ дац. Вай даймахкана а, халкъана а дуьхьал дацара, ткъа царна тIехь харцо латточарна, хьан нана, хьан нускал, хьан йиша хьийзийначарна, хьайбанех санна, адамех йохк-иэцар йечарна дуьхьал дара…

Косолапов цIеххьана дIатийра, гIора кхачийна. Кхехкаш кIежтуьйсу кийра сацо ницкъ ца тоьъна Василий, цуьнан некха тIе а воьжна, догIанах вилхира…

* * *

Василийн чIогIа доттагIалла тасаделира Дакашца. Гати-Юьрта веана иза Дакашан хIусамехь сецира. Дукха хан йалале хиллачу йуьртан гуламехь гатийуьртахоша, цуьнга има а диллийтина, шайн йукъаралле дIаийцира иза. Оцу дийнахь цунна керла цIе тиллира Лапин Васал аьлла. Цхьа масех де даьлча, шен хIусамехь мовлад а доьшуьйтуш, Дакаша нахе дIакхайкхийра, тахана дуьненахь а, кхана къемат-дийнахь a xIapa Васал шен а, шен вежарийн а ваша ву, цунна тIедеана дика а, вуон а шайна тIе догIу аьлла. Бакъду, нохчийн а, оьрсийн а шина кIентан вошалла гена ца делира. И шиъ цхьаьнакхетта шо кхачале Дакаш вийра. ХIетталц даим а самукъане, векхавелла хуьлу Васал Дакаш вийначу дийнахь дуьйна кхоьлина, ойлане висира. ЦIетоьхначу вешица дIайахара цуьнан дуьненан самукъе. Делахь а, Дакашан вежарша, шена Мархет йалийна, бахам вовшахтоьхча, цо берриг шен ницкъ а, тIамах мукъаваьлла хан а дIалора доьзалний, бахамний. Амма цуьнан кертахь даьхний ца кхуьура. Цамгарх лара халла денбина йетт а, сту а, говр а. Паччахьан эскарш Гати-Юьртана тIелетча, дагочу цIеношна йукъахь нислора даим а Васалан миска хIусам. Шо-шаре мел дели, бахам иэшара, ткъа доьзал стамлора. И дара Васал дакъазваьккхинарг.

VII корта.

I

осин

I

ожалла

Къахетац дуьнена ваьллачу йа веллачу стагах. Къахетац бахам, цIай, ахчий дайначу стагах а. Уьш цхьа а цуьнан ма дац. Амма шен цхьаъ бен доцу долалла – шен сий – дайъинчу стагах кхоам хета-кх.

Эпиктет

1

Кешнийн кертара араваьлла Васал шен кха долчухьа дIаволавелира. TIe къух даьлла дукъделла, йокъано лелхийтина иза гича, дуьненах догдолура цуьнан. Амма шен доьзалан дахар цунах дозуш волу иза, хьаьвззий воьдий, цунна тIехIуттура.

XIapa къоьлла, xIapa харцо йара иза шен халкъах, даймахках ваьккхинарг, цуьнга шен дин хийцийтинарг. Моьттура, кху маьршачу лаьмнашкахь шена маршо карор йу. Амма оьрсийн помещикийн дIаьвше мIараш кхуза а кхечи. Цхьана кога гIамий, вукху кога жIарий лаьцна, кху лекхачу лаьмнаш тIе хии ши корта болу цIий муьйлу аьрзу. Цо дIахуьйди эзарнаш нохчийн, оьрсийн цIий, дIайаьккхи цаьргара маршо, дIабаьккхи мега болу мохк. ДIа ког мел баьккхинчохь – каш, йартийн херцарш, йагийна бошмаш, йохийна хьаннаш, байлахь бисинчу доьзалийн узарш. Хьаннаш, чIажаш декадо паччахьан тIеман-колониальни гIуллакххойн йаппарша. Вадарх ца вели Васал оцу харцонера, къизаллера, къоьллера. Амма кхузахь иза шен дегIан да ву. Цуьнан зуда цхьаммо а сийсазйийр йац, цуьнан бераш толлучу жIаьлех а, говрех а хуьйцур дац. Кхузахь адамаш къоьллина, къизаллина, харцонна кIел ца совцу. Цара дера дуьхьало йо харцонна. Леш хилла ца баха, герз буйнахь леташ ле. Кхузахь цхьаммо а цхьаьнгге а шен цIоганах серий ца доьттуьйту. Ша сийсазвинарг тухий вожа а вой, обарг волу. Маьрша а волуш къийсамехь Iожалла тIеоьцу. Иштта валар ловзар ду. Васална биц ца ло генара вина мохк. Цунна бус-буса гIенах дуьхьалхIуьтту иза. Боккха там хуьлу гIенах иза гуш, ша цигахь ненан мотт буьйцуш. Ткъа самаваьлча, дуьне кхоьлина хетало.

Йетт а, йеара старгIа а йоьжна, урд аха гIерташ воллучу МIаьчигна тIеIоттавелира Васал. Йуьхь лаьцна, хьайбанаш хорша дIаийзадора дерзинчу дегIа тIе машин эттIа чоа а дуьйхина, баьIаша йеринчу настаршца когашIуьйра волчу пхийтта шо хенарчу кIанта Коьрас. Ткъа цул жимахйолчу йоIа, пхонан сара бетташ, хьацар кIур хилла, тIелоьхкура уьш. Амма МIаьчига шина а куьйга баьлча мел чIогIа теIайарх, нох ца летара кхарзаделлачу, тIе къух даьллачу лаьттах.

– Ассалам Iалайкум, хьекъийла хьан, МIаьчиг! – тIехIоьттира цунна Васал.

– Ва Iалайкум салам! Дела резахуьлда хьуна а, Васал! Во-о-хьа! Совцал, бераш. Жимма садаIийта цаьрга. Ахь хIун до, Васал, хьо лаа вуй?

Нох дIа а карчийна, шен гIарло доьллачу куьйга Васалан куьг лецира цо.

– Мекха карор бацара-те аьлла, дукъа ваьллера со-м.

– Ца карий ткъа?

– Ас-м, башха лоьхуш, къа а хьийгин хьовха.

КIадделла багах чопаш туьйсу хьайбанаш дажа а ца кхевдара. Йетт ша болчче охьабижира.

– ЦIахь хIун ду? Бераш могаш дуй? Мархет мича хьолехь йу? ВаллахI, ва биллахI, Васал, хIокху тIаьххьарчу деношкахь шун цига хIотта кхиош ма вац со.

– Сиха хан ма йу xIapa, МIаьчиг. Бераш а дика ду. Зуда а, иштта, шен цамгар токхуш йоллу. Жимахволу кIант Юсуп вара тхан кху некъехь хорша оьхуш. Цунна а хIинца гIоли йу. Хьо-м цхьа хаза гIуллакх деш воллу.

МIаьчига куьг ластийра:

– Ахар ду xIapa? ХIокху хьардашна тIехула нох хоьхкуш, котамаша мIараш тийсича санна йо-кх. ТIехула тIе, аха кха мичахь ду? XIapa хьаьрса поппар! Делан балица дIайийнарг хьалакхиахьара а йара цхьа лар. Цхьана а шарахь ши гали хьаьжкIаш а ца йевлла суна хIокху тIера. Ткъа цIахь чоь йуьззина xIapa, – дIо Iачу шина берана тIе корта тесира эццахь, – чIевнеш йу, мацалла багош гIовттийна, къийган кIорнеш санна. Дена неIалт хиларна, ХортIина декхарийлахь вай со-м. Iосас хьайниг санна, шен декхарна эххар а цо xIapa коржам дIаозорах вогу. Амма со дийна а волуш-м хир дац иза.

– Сан урд ца гуш-м, шен кIесаркIаг гур бара Iосина.

МIаьчиг цецваьлла Васале хьаьжира.

– Ой, цу тIе гота ма хьажий цо!

– Маца?

– ХIинцца.

Макхвелла Васал, доьхкарх доллу жоммагIа катоьхна схьа а даьккхина, некъ ца лоьхуш, дуьхьал дол-долчухула шен кха долчухьа дIахьаьдира.

2

Сийсара набаро ша теваллац дукха ойланаш йира Iелас, таро йоьхначу Васална гIo дан некъ лоьхуш.

Шен йиша-ваша долчунна а хала даьхкина и шераш къаьсттина дахделлера, цхьа хиларал сов, чолакх а, боккхачу доьзалан да а волчу Васална.

ДIадаханчу шарахь-м Васал воцчийн а дукха дисинера ахаза ардаш. Нахарна дожа сту-бугIа долуш иттех доьзал а бацара йуьртахь. Амма цул тIаьхьа, шишша ца нисбеллехь а, цхьацца сту нисбеллера дукханна а. ТIом сецначул тIаьхьа маршо йелира аренца йолчу оьрсийн йарташка эха. Оьрсашца тасаделлачу хьошалло дуккха а пайда белира нахана. ХIетталц царна хIун йу ца хиъна аьчган нох а, мекха а деара йуьрта. Бакъду, уьш Iосин а, ХортIин а бен дацара хIинца цкъа. Амма церан мекханаш гиначу цхьаболчу наха, иштта аьчган цергаш а йетташ, дечиган мекханаш кечдира шайна.

Шайн стерчий долчу йуьртахойх цхьаъ бен вацара Iелин тIеваха бIобулуш. Иза вара лахо чохь вехаш волу Акхболатан Ахьмад. И шиъ йа ши доттагI а, йа вовшашна йуккъехь, xIapa ала, гергарло долуш а вацара. Амма цаьршимма вовшийн чIогIа гIо лоцура. Ахьмадан Iелега безам бахийтинарг цуьнан догдикалла, харцо йоцуш хилар а дара, ткъа Iелас Ахьмад лиэрара, иза майра а, хьуьнаре тIемало а, комаьрша стаг а хиларна. Цул сов, иттех шо хьалха цкъа хошкалдахойн арахь хиллачу цхьана тIамехь Ахьмада, иза гуш лаьтташехь тIехIоьттинчу Iожаллех кIелхьара а воккхуш, шен аьтту куьг чолакх динера. Амма аьрру куьйга а болх балуш волчу Ахьмада башха даз ца дира шен чолакхвисар.

Iуьйранна хьалххе гIеттина Iела, ша ирзу тIе вахале, Ахьмадах кхета дагахь, охьачувоьссира. Амма балхана тIера зоьртала Ахьмад цIахь ца карийра. Зудчо, иза сатоссуш гIеттина, peгIa вахана, элира.

Цигара йухавирзина вогIучу Iелина урамехь дуьхьалкхийтира тIехула ховшийна бераш а, тIаьхьатесна йетт а болуш сал-палах йоьттина йогIу стерчийн ворда. Стерчий геннара девзира цунна. И шиъ Жаьнтамаран ши сту бара. Жаьнтамар а, цуьнан ши кIант а тIаьхьа вара, шаьш новкъадохучийн Iодика йеш соьцуш.

– Шуна хIун дагадеана, Жаьнтамар? – хаьттира Iелас воккхачу стаге, шаьш тIеттIакхаьчча, салам а делла.

– Тхо-м йуьртах довла ма дохку, Iела, – гIийла жоп делира Жаьнтамара.

– Гена?

– Генна доьлху. Шина Терка йуккъе.

– Ой, шу доьлху бохуш, хьехош а ма дацара? – цецвелира Iела.

– Оха xIapa хьехо-м дукха хан йара, амма барт хIинцца бен ца тайн тхан.

Iелин чам байра. Вуьшта а кIезиг бара йуьртахь бисина нах. Белларш-м денлур бацара, ткъа xIapa дийна бисинарш мукъа а йуьртахь биса лаьара цунна.

– Даха ца дезара шу цига, – реза ца хилира Iела. – Цхьажимма йахь хила ма йеза ткъа. Вешан латта гIалгIазкхашна а, вешан эпсаршна а далийтина, хIинца иза йолах йа йукъахь лело, цига эха дуьйладелла-кх вай.

И дешнаш шега кхечо аьллехь, оьгIазгIyp вара Жаьнтамар. Амма цунна дика вевзара кураллех чо шен дегIаца боцу догдика Iела. Хаьара, цо хIуьттаренний, гамонний дош эр доцийла.

– ХIун дийр ду ткъа, Iела, – доккха садаьккхира Жаьнтамара. – ВаллахI Делора, ца доьлху хьуна тхо цига хазахета-м. XIapa цIоз кхузахь хене даккхалац. Ткъа тхан долахь тIе верта даржжол а латта дац. Хьун хьакха а ницкъ бац. Стохка, ши кIант эцна вахана, цигахь xIapa шуьстий, йеттий денбинера ас. Ia тIeдаллац болх а бина, тхаьшна хене довла рицкъа а гулдина, цIа догIур ду боху ойла йара-кх.

– Хьайна дика хаьа хир ду-кх хьуна. Марша гIойла, некъ дика хуьлда шун! – Жаьнтамарна мараиккхира Iела. – Дала шайн даго боххург нисдина, могаш-маьрша цIа дерзадойла шу!

– Дела реза хуьлда хьуна а, марша Iойла! Далаза дисахь, гур ду вайна…

Жаьнтамар ша Гати-Юьртара вацара. Ткъех шо хьалха Соьлжан йистера йа Теркацара веанера хаац, цаьршиннах цхьанхьара-м йагийначу шайн йуьртан метта гIалгIазкхийн станица йиллича, доьзалца Нохчмахка веана, кхузахь сецира иза.

Иштта хьалабаьхкина доьзалш Iаламат дукха бара Нохчмахкахь.

Вуьшта а гаттехь бохкучу кхузарчу бахархошна лаьттан къоьлла йаьллера оцу адамех. Цара сатуьйсура, тIом толамца чекх а баьлла, шайн махка йухадерзаре. Кхузахь гуттаренна а совца ойла йоцчу церан дог ца летара хийрачу йуьртах, адамех. ТIом болчу хенахь церан догъоьцура бухарчу наха. Иза чекх ма-беллинехь дIагIур болуш, цкъачунна тIебаьхкина хьеший лорура уьш. ТIом чекхбелира хIорш оьшуш. ГIалгIазкхийн йарташ йисира кхеран лаьтта тIехь, ткъа хьошалара бевллачу ЖаьнтамаргIеран сий дайра кхузарчу йарташкахь. Церан цIе – тIебаьхкина нах йара. Йуьртахоша боькъуш мехкан дакъа а, кхеташонехь куьйган бакъо а йацара церан. Дерригенан ойла йича, Iелас бехк ца буьллура царна кхелхина бахарх. Уьш муха бехар бара кхузахь? Берриг мохк наха дIалаьцнера. XIop а шарахь вовшахлетара, шунаш къуьйсуш. Хьалха-м, доьзалехь кIант кхиъча йа йуьртана тIе стаг веача, цунна дакъа доккхура, хьун хьокхий. ХIинца хьун хьокхур йу олийла а дацара. Йерриг хьун Iедало шен дола йаьккхинера.

Тахана Айза цIахь а йитина воьдура Iела шайн ирзе. Цигахь дан дезаш ладам боццу гIуллакх бен ца дисинера. ХьаьжкIаш йийна xIapa шиъ даьллера, оханна тIехулара бIаьллаш дохош, жимма латта шардичхьана, асаран хан тIекхаччалц мукъа дара. Цундела, Iуьйранна де шеллах ирзо тIера гIуллакх дIа а даьккхина, гIop ша Ахьмад волчу аьлла, Iаьрчхил дехьавелира иза.

Iаьрчхехь делкъан ламаз дина, Ахьмад волчу вахара Iела. Мекха дIахецна, стерчий дажа дIа а лаьхкина, кхура кIел бай тIехь агIорваьлла Iаш карийра цунна иза.

– Ассалам Iалайкум, хьекъийла хьан, Ахьмад! – тIехIоьттира Iела.

– Ва Iалайкум салам, Дела реза хуьлда хьуна а! Марша вогIийла, Iела, – каде хьалаиккхина, куьг а лаьцна, охьахаийра иза Ахьмада.

Могаш-паргIат хаьттинчул тIаьхьа ша деана гIуллакх дийца вуьйлира Iела.

– Хьоьга цхьана денна шуьста беха веана со, Ахьмад, – элира цо, делкъана садаIа веана моьттуш, шега хIумма а ца хоттуш Iачу Ахьмаде.

– Ахь хIун до стерчех, хьайн ирзу дийна ца ваьлла хьо?

– Сайн ирзу дийна-м ваьллера, лулахо ву сан Iаламат вуочу хьолехь.

– Мила?

– Васал. Стохка а висина иза шен кха денза. Чохь йалх бер ду. Тховса лер, кхана йу ца хууш, кIелйисина меттахь Iуьллуш зуда а йу. Васал ша заьIап стаг ву. Чохь хьакхо рицкъа дац, кхушара кха денза бисахь, мацалла балар бен дац церан. Мел ойла йарх, уьш диэха хьоьгачул бIобулуш стаг ца карийна, веана со.

– Хаьа суна цаьргара хьал, – элира Ахьмада. – Ас айса а дукха ойла йина церан. Шина стараца ахалур долуш кха ма дац цуьнниг. Дукха хан йу иза ахаза Iуьллу.

– Сан а, Чорин а шуьста хир бу хьайчаьрца.

– И ша ду. Маца деза шуна?

– Хьан шуьста мукъабаьллачу дийнахь.

– Со-м тахана вер ву.

– Делахь хIета, кхана цуьнан урд аьхча, мел хир бара-кх вайна.

– Дала мукъалахь.

Хабарна тIера воцу Ахьмад Iелин хеттаршна доцца жоьпаш луш Iара. Iелин гIуллакх чекхдаьллий хиъча, гIеттина, кхуран генах кхозу таьлсаш схьа а эцна, оцу чуьра сискаллий, кIалддий схьайаьккхира цо.