Samet Vurgun

Bütün arzularım gülür yarınaXəyaldan ilhamlar almamaq üçün;Baxıram Leninin kitablarınaDəstədən geridə qalmamaq üçün. (Vurğun, 2005: I/100)* * *

Vurgun zaman zaman şiirlerinde mevzuyu muhatabın ağzından mısralara döker. 1935 “Kızıl Kırgın/ Ziyalılar Katliamı” yıllarında yazdığı “Toprağın Taləbi” şiirinde Vatanı konuşturur:

Şairim! Qələmi götür də dinlə,Bir yeni dastan yaz öz əllərinlə!…Başım dəfələrlə düşdü qorxuya,Gözlərim getmədi şirin yuxuya.…Yaşıma dolduqca qanlara doydum,Hər daşın altında bir oğul qoydum.Ah… o qılıncları, o qalxanlarıSinəmin üstündə axan qanları…Eşitsin nəslimiz məndə nələr var,Məndə həqiqətlər, əfsanələr var!(Vurğun, 2005: I/199)* * *

Vurgun, “Vaqif” dramında Vidadi’nin ellerini Allah’a açtırır:

Xudaya! İnsanın halı yamandır,Neler çekdiğimiz sənə ayandır,Mənası varmıdır min təriqatın?Aç… aç qapısını sən həqiqətin.Nə olur, bir yeni işıq ver bizə,Bizim kor yaranmış gözlərimizə -Bəlkə də yaxşını seçək yamandan,Ta ki, qansız keçən bir güzərandanBiz də ilham alaq sevinək barı!İşıqlat bu dibsiz qaranlıqları…Yazıqdır dünyanın əşrefi insan,Böyüksən. adilsən, keç günahından!Qoyma ki, yerlərdə sürünsün bəşər,Dünyada qalmasın ne pislik nə şər.Yaxşılık insana bir sənət olsun,Dünya başdan başa bir cənnət olsun…” (Vurğun, 2005: 5/8)* * *

Vakıf’ın şehit edilmesini mevzu eden “Şairin Ölümü” poemasında Karabağ-Şuşa’yı işgal edip yağmalatan Şah Kaçar’ın suikasta kurban edilmesini Kazak’ta öğrenen Vidadî’nin şükür namazı kılması sahnesini şu mısralarla anlatır:

O da həyatının ixtiyar yaşı,Yönünü döndərib qibləyə qarşı,Dilində surələr, durdu namaza,Lənətlər oxudu o yaramaza. (Vurğun, 2005: I/190)* * *

Samet Vurgun’un, “İnsan” adlı dram eseri baştanbaşa manevî değerlerin terennümü ile örülmüştür. Allah, Medet Allah, Allah əvi, zerli Quran, adalet, hikmet, kıblegâh, insanlık, şeref, namus, iffet, ismet, vefalı olmak, lekeli yaşamamak, helal süt emmek… gibi ulvî değerlere sahip olmak ve onları korumak lüzumu işlenmiştir. Bu değerlerden mahrum kalmaya ölümü yeğlemiştir.

Dramın ilk başında yeni kurulan şehrin meydanındaki filozof heykelini seyreden Şair Celal’in okuduğu şiir için Mimar Valantin, ancak şiir dili böyle konuşabilir, çünkü onun hikmetinde Allah’ın gücü vardır, diye yorumlar:

“Yalnız şerin dili belə danışar,Onun hikmətində Allah gücü var!” (Vurğun, 1987: 3/228)

Yine İkinci Dünya Savaşı’nda yakılıp yıkılan Karadeniz sahilindeki bir şehrin enkazını pencereden seyrederken annesini hatırlayan Mimar Valantin, bir zamanlar o şehrin büyük meydanları, geniş caddeleri olan güzel bir şehir olduğunu şimdi ise baştanbaşa yerle bir olduğunu söyler ve anasını hayal edip birkaç kez ah çeker. Onun belki yana yana can verdiğini, belki son nefesinde onu andığını, kalbinin deniz gibi dalgalandığını, yardımına kimsenin koşmadığını, sadece kalbinde Allah ile sırdaş olduğunu söyler.

Nə qəder gözəldi bir vaxt bu şəhər,Böyük meydançalar, geniş küçələrİndi baştan – başa xarabazardır,Hər addım başında min uçuq vardır.Ah ana, ah ana, zavallı ana!..Bəlkə can vermisən sən yana-yana.Bəlkə son nəfəsdə məni andıqca,Qəlbin umman kimi dalğalandıqca,Kimsə çatmamışdır harayına, ah!..Sənə sırdaş olmuş qəlbində Allah. (Vurğun, 1987: 3/305)

Vurgun, eserde düşüncelerini, gönül sözlerini, kendisinin filozof vasfını temsil eden Filozof Şahbaz’a söyletir. Bilgi ve erdem yönünden yetkinlik, olgunluk, kusursuzluk, en yüksek değer anlamını taşıyan “kemal” kavramını, insanlık için olmazsa olmaz değer gören şair, Filozof Şahbaz’a sordurur:

Nə deyir, nə deyir ağlın qüdrəti?Qalib gələcəkmi cahanda kamal?Sən ey mənaların saf ülviyyəti!Nədir düşüncəmi yaxan bu sual?Qalib gələcəkmi cahanda kamal?Toplar təyyarələr gəlmiş baş-başa,Al qana qərq olmuş bütün kainat.Bu ki həqiqətdir… deyil tamaşaBəlkə də məhv olur müqəddəs həyat?Atını dördnala sürdükçe zaval,Qalib gələcəkmi cahanda kamal? (Vurğun, 1987: 3/231)

Filozof Şahbaz, yaralanıp esir düşer. Alman generaller, dönmelerini, saflarını değiştirmelerini, kendileriyle işbirliği yapmalarını ister. Filozof Şahbaz, düşünmek için zaman ister. Onları oyalamak düşüncesindedir.

AlbərtDe, ölüm şirindir… yoxsa yaşamaq?ŞahbazMənim qibləgahım həyatdır, ancaq.Albərtİkisindən biri… dönsəniz, əgər,Həyat olacaktır sizə müyəssər.Lakin əvvəlkini desəniz yalnız,Əmrimlə odlara yanacaqsınız.…AlbərtNeçin susursunuz, şirindir həyat?ŞahbazÇox şirin olsa da, əsirəm… heyhat!AlbərtArtıq cəvab verin, filozof Şahbaz!ŞahbazCənab danışıram… dayanın bir az.AlbərtHa… ha… kim ilə?ŞahbazÖz vicdanımla…Günəşli, gündüzlü asimanımla. (Vurğun, 1987: 3/285 vd.)

“Altıncı Şekil”de savaşın şiddetli zamanında elli Azerbaycan askeri Almanlara esir düşmüştür. Bodrum katta iki odalı bir yerde tutulmaktalar. Esirler arasında Filozof Şahbaz ve hemşire Dildar da bulunmaktadır. Günlerdir aç, susuz bırakılıp işkence yapılmıştır. Ölümün nefesi enselerindedir.

ŞahbazÖlümden zövq alan bir almanlardır.Dildar,Doğrudan, nə üçün belədir onlar,Nə üçün qatildir, söylə almanlar?ŞahbazQədim tarxi var bu pis adətin,Onlar aşiqidir hər fəlakətin.…Ədalət, insanlıq, şərəf və namus,Bir sözlə söyləsək, insana məxsusBu sifətlər ilə yaranır həyat,Alman qəlbindəsə bu yoxdur, heyhat!…Dildar(Şahbaza yaxınlaşaraq)Şahbaz, bir çarəmiz qalmadı daha.SəsDözək… hələ dözək… mədəd Allah!48Gənəral Hans gəlirYaxşı, vicdanınız nə dedi size?Yoxsa pərdə tutdu gözlərinizə?ŞahbazArtıq mən hazıram!…Əmr edin!HansNə əmr? Artıq sirdaşıq.ŞahbazNə vaxtdan cəllada biz də yoldaşıq?Əmr edin, daxmaya qoy od vursunlar.…HansBəs bunlar, bunlara cəvabdehsiniz?ŞahbazÖzlerinden sorun.Yaxşı… deyin siz!Səslər– Biz də!– Biz də!– Yandırın bizi!…– Satmarıq, satmarıq şərəfimizi.…ŞahbazBilin ki, doktordur bu dilbər mələk,Sizdə insan qanı varsa da bir az,Bunu yandırmayın.DilbərAman yox Şahbaz!..Namusu ləkəli yaşamaram mən.Halal süd əmmişəm ana döşündən,Qoy cəhənnəm olsun!..…Hans(bayırdan)Ha… ha… ha… Yaşamaq! Artıq odlanın,Artıq külə dönüb odun tək yanın!(Vurğun, 1987: 3/286-296)* * *

Vurgun bir makalesinde İslam dininin istismar edildiğinden, bazı dinî mihraklar tarafından halkın menfaatinin aksine kullanıldığından yakınır:

“İslam ideolojisi İran kimi ölkələrdə hâkimlerin əlində demokratik hərəkatı boğmaq üçün xalqın mənafeyinə zidd siyasət alətinə çevrilir.” (Vurğun, 2005: V/212)

Vurgun, “Bakının Dastanı” adlı poemasının beşinci nağmesinin “Buruqlar Səltənəti” kısmında arzuladığı insan tipini Usta Murat’ın şahsında görür ve onu tasvir eder:

…Usta Murad! Səni doğan mərd anadır.Saf dilində nə böhtan var, nə də riya…Hər söhbətin, hər sözün de mərdanədir;Ər oğlunu unutmamış qoca dünya,Ürəyində nə həsəd var nə riyasət.Şöhrətindir, mənsəbindir halal əmək…Əllərindən şərbət içir min səadət.Qara torpaq bir vicdana haqq verəcək!Sən ömründə fitnə toru qurmamısan,Min insanla bölüşmüsən qismətini.Ağ üzlərə qəsdən ləkə vurmamısan,Yaşatmısan bu torpağın ismətini.O mis rəngli alnındakı sadə vüqarHəqiqətlə keçən ömrün ziynətidir;Gözlərindən aşıb-daşan o duyğularNeçə nəslin bir-birilə söhbətidir?Mən gördükçə saçlarını sənin dümağ,Vəcdə gəlir boran görmüş dağlar başı.Qəlbin gümrah, alnın açıq, üzünsə ağ…Bu sənəti hiss ələməz hər bir naşı.49 (Vurğun, 1986: 2/163)* * *

1987 yılı Ağustos ayında Yukarı Salahlı kentinde bulunan Samet Vurgun, Vidadî ve Vakıf’ın kabirlerini Prof. Dr. Azize Caferzade’nin rehberliğinde dost ve akrabalarla ziyaret ederken mezarlıkta karşılaştığımız muhterem bir aksakal sohbet esnasında Vurgun’la ilgili şunları söyledi: “Səməd Vurğun erkən gəncliyində Salahlıda ruhani Hacı Yusuf Əfəndidən Quran dərsi almıştı. Quranı əzbər bilirdi. Bazən evində odasına çəkilib avazla Quran oxurdu.”

Samet Vurgun ile ilgili en önemli araştırmalardan birini yapan ve “Vekiloğulları” adlı eserin müellifi olan İsmayıl Umudlu, bu hususta şöyle yazıyor: “Bilime, bilgiye çok hevesli olan Samet, dünyevi ilimle birlikte dinî tahsile de ilgi göstermiştir. Köyde Hacı Yusuf Efendi’nin yanında Kur’an-ı Kerim dersleri almıştır. Pek çok sureyi baştan sona ezber bilirdi.” (Umudlu, 2014: 91).

* * *

Hani derler ya “Kap içindekini sızdırır.” Onun eserleri mensup olduğu ve içinde neşvünema bulduğu halkın bütün millî, manevi, kültürel değerlerinden beslendiğini ve bu değerleri sızıntı hâlinde bile olsa terennüm ettiğini gösterir.

Samet Vurgun, “Dörd Söz” adlı felsefi şiirinde “Muhabbet, saadet, vatan ve zafer” kavramları üzerinde durur. Bu değerlerin önemini izah eder:

“Məhəbbət” sözü var bizim lisanda,O, dağlardan axan bir şəffaf sudur.Yaşını biləyir onun zaman da,Bəlkə də insanın il arzusudur!……“Səadət” sözü var bir də cahanda,Səadət, o gözəl, o xoşbəxt səhər…Tale ulduzu tək onu hər yandaDaima izləmiş keçən nəsillər.…Bir də dilimizdə – “Vətən” sözü var,Ana qucağıdır bu ilahi söz……Həyat ne’mətidir bu şanlı torpaq.Qulaq as50, gör anan nə öyüd verir:“Şərəflə, vüqarla yaşayın ancaq…”Vətən, öz eşqile o doğma anaXeyir dua verir qəhrəmanlara.Şəhid oğulları basıb bağrına,Matəm də saxlayır axan qanlara…Qadir yaranmışdır müqəddəs Vətən,O böyük hakimin verdiyi qərarPozulmaz zamanın xatirəsindən,Onun öz hökmü var, öz dünyası var!

Vurgun, şiirin bu bendinde mesnedsiz zihniyetlere meydan okurcasına “Büyük Hâkim”in onun iradesinin, kudretinin, hükmünün, kararının değişmezliğini, bozulmazlığını bildirir. Vatanın İlahî kudretin eseri olduğunu, varlıklara ana kucağı, hayat nimeti görevini yaptığını açıklar. Ardından, Vatanın diliyle onu “Ancak ve ancak, şerefle, vakarla yaşayın!” öğüdünü verir. Vatanın ana hassasiyetiyle kahramanlara hayır dua verdiğini, şehit evlatlarını bağrına bastığını, onların akan kanlarına matem tuttuğunu hatırlatır. Devrin şer güçlerinin zulmünü gözden uzak tutmayan şair “O Büyük Hâkim”in öz hükmü, öz dünyası var!” ünlem cümlesiyle bendi bağlar.

Şiiri “Zəfər” sözüyle tamamlar:

“Zəfər” sözünün de vurğunuyam mən,Günəşdən ucadır onun bayrağı!Dönməz oğulların iradəsindənGəncləşir qocaman Vətən torpağı! (Vurğun, 1986: I/195 vd.)* * *

Vurgun, “Hüda”, “şehitlik” mefhumlarını da hafızalarda taze tutar: “Yandırılan Kitablar” şiirinde, şehidlerin kıyam ruhunun yakalarına yapışacağına dair inancını belirtir.

Cəllad! Sənmi de, qırırsan fədailer nəslini?Millətimin saf qanıdır qurd kimi içdiyin qan!Zaman gəlir… Mən duyuram onun ayaq səsini,Şəhidlərin qiyam ruhu yapışacaq yaxandan;Millətimin saf qanıdır qurd kimi içdiyin qan!* * *

Gürcü asıllı Stalin, devletin başına geçince soydaşı Beria ve yoldaşları Yagoda ile Yejov marifetiyle Azerbaycan’da “Devlet Terörü” estirdiği 1937 yılının son aylarında Vurgun “Böhtan”adlı şiirini yazar. Ziyalılar katliamının bütün şiddetiyle devam ettiği o dönemde, kimse adını söyleyemezken Samet Vurgun’un bu şiiri yazması ve bu şiirle aydınlara yapılan şer ve böhtanları telin etmesi onun mangal gibi yüreğinin ve kendi tabiriyle güneş gibi bir vicdanının olduğunu göstermektedir.

“Böhtan” (Vurğun, 2005: 1/256) adlı şiirinde vicdanını, emelini, idealini satanlardan olmadığını, kara bühtanların yakasından el çekmesini kara güruhların yüzüne söyledikten sonra sözlerine şöyle devam eder:

Halkın bağlarında, onların gönül seslerini terennüm eden bir kuş olduğunu, vaktinden önce dünyaya geldiğini, sözlerini gönlünden geçtiği gibi söylediğini, ömrü boyunca suç işleyip töhmet almadığını, kendisine yapılan bühtanların kendisine dar geldiğini, canını sıktığını, saçlarını ağartıp ömrünü kısalttığını, “kara bulutların” kapısından çekilmesinin gerektiğini, çünkü güneş gibi vicdanının olduğunu büyük bir cesaretle ifade eder.

Mǝnmiyǝm “vicdanı, mǝslǝki satan”?Yaxamdan ǝl çǝksin bu qara böhtan.Ellǝrin bağında ötǝn bir quşam,Bir az da vaxtından tez doğulmuşam…Könüldǝn demişǝm, deyirǝm bunu!Töhmǝt almamışam ömrüm uzunu.İndi bu böhtanlar mǝnǝ dar gǝlir,Saçlarım ağarır ömrüm gödǝlir.Qapımdan çǝkilsin qara buludlar,Mǝnim günǝş adlı bir vicdanım var.* * *

“Ürək” şiirinde (Vurgun, 1986: 1/43) dostlarına gönülden gönüle yol açmak gerektiğini, bunun için mukaddes, ilahî bir muhabbetle ve ülfetle kapıların çalınmasını ve bir de iyilik yapmanın lüzumunu önerir.

Dostlar! Qapıları döyək ülfətlə;Könüldən könülə yol açaq elçin.Müqəddəs, ilahi bir məhəbbətləBir də xeyirxahlıq qalacaq elçin!* * *

Samet Vurgun, Kazak Muallimler Seminaryası’nda okurken ve sonra Şıhlı'da öğretmenlik yaptığı aylarda kendi köyü Yukarı Salahlı'nın karşısındaki tepenin üzerinde yer alan, Rus birliklerinin 1920 yılında buraya ayak basarken öldürdüğü şehidin mezarı bulunan tepenin yanından geçerken onu hatırlamaması mümkün değildi. Burada yatan şehidin çok sevdiği şair dostu Şerif Şikeste'nin akrabası Şıhlı Mehemmed olduğunu, hatta onu buraya bizzat Şikeste'nin defnettiğini, iki yıl sonra da aile ve akrabalarla gelip mezarına kitabe koyup dua ettiklerini de bilmez değildi. Yürek dostu Şerif Şikeste bu meseleyi ona söylemeden edemezdi. Diğer yandan “Rus geldiği yıl” şehit düşen Şıhlı Mehemmed onun ana tarafından ulu dedesi Ali İskender (Alisgender) Mehdi oğlu ile candan arkadaştı ve mezarları aynı tepenin üzerinde yan yana idi. Şehit Şıhlı Mehemmed’in, Salahlı’da kardeş bildiği kişiyle aynı tepenin üzerinde yan yana yatması tesadüf değildi. Ali İskender, Molla Penah Vakıf’ın soyundan ve Samet Vurgun’un anneannesi Ayşe Hanım’ın babasıdır. Yani bu mesele aslında Samet Vurgunların da bir aile hikâyesi idi. Ne yazık ki sahte kahramanların meydanları/sahneleri doldurduğu bir dönemde gerçek kahramanlardan bahsetmek mümkün değildi. Yine de Samet Vurgun, “Menim Sesim” şiirinin son bendinde şehitleri anmayı onlara saygı göstermeyi ihmal etmemiştir.

Dinləyin, ey şəhid olmuş qəhrəmanlar!Müqəddəstir el yolunda axan qanlar.Türbənizə nur dağıdır asimanlar,Bu ilahi şe’riyyətə ses verirəm!

Samet Vurgun, Allah’ın şehitler için söylediği “Onlara ölüler demeyin, onlar diridir.” sözünü hatırlatarak “Ey şehid olmuş kahramanlar! Halk için vatan için dökülen kanlar kutsaldır. Onun için gökler türbenize nur saçmaktadır. Bu ilâhî söze, bu ilâhî şiire ben de katılıyorum.” der.

* * *

Samet Vurgun, devlet terörünün gemi azıya aldığı 1934 yılında yazdığı “Sabahın Türküsü” şiiriyle anlayan ve düşünen beyinlere; duyan, göynüyen gönüllere “Sabahın Türküsü”yle mesajını beyan etmiştir:

Ey səhər, ey Günəş, ey ulu qüvvət!Sən ey şəfəqlərdə çimən təbiət!Sonsuz üfüqlərə yol açan sənət!Ey bütün bəşərin sabahkı yolu!Yaşasın torpağın qəhrəman oğlu!Sən ey bağçaların, bağların barı!Şairin ilhamı, sənətin yarı!Dünyanın əvvəlki, sonku ilqarı!Açıq söyləmirəm sənin adını, Bir də buludlara çırp qanadını!..…Salam gələcəyin böyük adına!Salam insanlığın etiqadına! (1934)(Vurğun, 2005: I/171)* * *

Komsomol51 Poeması’nda “Məraqlı Bir Hadisə” başlığı altında ibretamiz bir olay anlatılır. Elbette ki Vurgun, poemanın mısra sayısını artırmak için bu olayı yazmamıştır. Burada verilen mesaj gayet açıktır.

Mirpaşa adlı komünist gençlerden biri mescide köpek bağladığı, bunu öğrenen köylülerin kızıp ortalığı velveleye verdiği, bu haksızlığı vicdanın kabul edemeyeceğini, Mirpaşa’nın yaptığı bu ahlâksızlığın Allah’a yapılmış bir hıyanet gibi kabul edildiği ortalıkta konuşulmaktadır. Hayret içerisinde kalan komsomolçular kapalı bir toplantı yaparlar. Mirpaşa da toplantıdadır.

Heyrət içindədir komsomolçular,Deyirlər maraqlı bir hadisə var:Mirpaşa məscide bağlamış köpek.Kendlilər qızışıb qeyzlənərək-Qarılar, qocalar qiyamət edir,Kəndin arasında danışıq gedir.Vicdan götürməyir bu haqsızlığı,İştə Mirpaşanın exlaqssızlığıDillərdə söylənir cinayət kimi,Söylənir Allaha xəyanət kimi.…Qapalı İclas (Kapalı Toplantı)Aparır iclası yoldaş Bəxtiyar –Mənim dastanımın baş qəhrəmanı.Onun gözlərində bir iztirab var,İştə, düşündürür hər bir insanıMənim dastanımın baş qəhrəmanı.Birinci Səs – Mirpaşa doğrudan bir yaramazdır,Elə bir alçağa ölüm də azdır!Nə qədər komsomol olsaq da, yenəGərək sataşmayaq Allah evinə! –Dedikcə alışıb yanır gözləri,Qabardıb döşünü verir irəli.…Bəxtiyar– Əsrlər boyunca o əzan səsi,İnsanın insanla mübarizəsiSizə əfsanələr kimi gəlməsin,Göydən tökülməmiş nə Tanrı nə dinBəşər bu yolları keçəydi gərək,Böyük addımlarla gəlir gələcək…O məscid, o əzan ordaki insan,Onların ən gizli sirrinə dalsan,Hər biri vaxtında yeni bir xəbər,Hər biri vaxtında canlı bir əsər…Bəşər vicdanını bağlamış ona,İnanmışdır onun haqq olduğuna.İştə, o zamandan, o gündən bəriGəlib dolandıqca ömrün illəri.Hər könül olmuşdur ibadətxana,İşləmiş iliyə, qarışmış qana.…– Məncə bu üsyanda bəşər haqlıdır,Bu haqda yeni bir dünya saqlıdır!..Lakin mübarizə, inqilab, üsyanA yoldaş Mirpaşa, deyildir asan52!…İnsanın qəlbində əsrlər boyuÖzünə yer tutub, yurd salan duyğuƏmrlə insanın çıxmaz canındanBir də komsomolçu deyil xuliganKi, onun ağlına nə gəlsə tutsun.Ar olsun, doğrudan, sana ar olsun!Mirpaşa çatmışdı iki qaşını,Sallamışdı yerə yekə başını…Deyəsən, qaçmışdı rəngindəki qan,Peşiman kimiydi tuttuqlarından… (Vurğun, 2005: III/20 vd.)

Vurgun’un, “dastanımın baş qəhrəmanı” diye tanıttığı Bahtiyar’ın başkanlığında kapalı toplantı yapılır, mesele gündeme getirilip enine boyuna tartışılır ve bu eylemin büyük hata olduğu, mescide saygısızlık yapılmaması gerektiği görüşü kabul edilir. Mirpaşa “sana ar olsun” sözleriyle kınanıp pişman edilir.

Samet Vurgun, “inanç” ve “maneviyat” hususunda kulak küpesi yapılması gereken düşünce ve davranışı “Hürmüz və Əhrimən” poemasında “zaman ve mekân”ı tasvir ederken tavsiye etmiştir.

Dönükdür dövranın hökmü, sən öz simanı saf saxla!Səadətdən, məhəbbətdən danışma hər bir alçaqla!Bir “Allah” adlanan eşqi sən öz qəlbində axtarsan, Özün öz hüsnünü tapsan 53 – ölüb getsən də sən varsan! (Vurğun, 1961: III/274)* * *

3.6. Musiki

Bir milletin dünya medeniyeti içerisindeki yerini tayin eden en önemli göstergeden biri şüphesiz ki o milletin musiki medeniyetinin seviyesidir. Bunun şuurunda olan Vurgun hem eserlerinde hem de bütün sosyal faaliyetlerinde Azerbaycan musikisinin dünya medeniyeti sahnesinde hak ettiği yeri alması için büyük gayret göstermiştir.

Vurgun ilk musiki bilgisini ve saz çalmayı babası Yusuf Ağa’dan öğrenmiştir. Kadim âşıkların saz havalarını çalıp türkülerini okuyan babası onun ilk musiki muallimi olmuştur. Daha sonra Kazak Seminaryası’nda okurken İstanbul Darülmuallimin mezunu Hasan Basri ve Gori Seminaryası mezunu Rus Lyapin onun musiki ve nağme dersi hocaları olur. Etnograf Tarihçi İsmayıl Umudlu, Vurgun’un Kazak’da toplanan edebî ve sanat meclislerinde keman çaldığından bahseder. Bütün bunlar Vurgun’un musiki bilgisine ve zevkine sahip olduğunu gösterir. Vurgun, kendisinin de ifade ettiği gibi muğamata karşı büyük muhabbeti olmuştur. O, Azerbaycan musikisinin hem muğamat üzerinde kurulduğunu hem de muğamatın sadece Azerbaycan’ın değil bütün Kafkas ve Şark halklarının bedii zevki olduğunu belirtmiştir. Bu konuda yaptığı bir konuşmada şöyle der:

“Azərbaycan musiqisi muğamat üzərinde qurulmuşdur. Muğamat təkce Azərbaycanın yox, bütün Qafqaz ve Şərq xalqlarının bədii zövqüdür. Biz fəxr edirik ki, bizim yarattığımız böyük musiqi məktəbi nəinki Azərbaycanda, hətta bir çox xarici ölkələrin xalqları arasında böyük nüfuz kəsb etmişdir.” (Vurğun, 2005: V/88).

Vurgun, 1934 yılında “Şahsənəm” operasını sonuna kadar seyredememiştir. Muğamatları izlemeye tahammül edememiştir. Fakat “Köroğlu” operasının gösteriminde sevinç ve mutluluk gözyaşını tutamamıştır. Azerbaycan musikisinin yükseldiği seviyenin mutluluğu ile gözyaşlarına boğulmuştur. Bu hâli şöyle anlatıyor:

“Bir şey mənim yadımdan çıxmaz. 1934-cü ildə mən “Şahsənəm” opərasından yarımçıq çıxdım. Axıra qədər baxa bilmedim. Hərçənd orada müəllif bəzi muğam hissələrindən istifadə etmişdir, lakin mən tamaşanı tərk etdim.

İkinci təsadüf: Mən ‘Köroğlu’nun prasmotrunda şəxsən ağladım. Tamaşada bir yer vardı: Qırat gedən zaman çalınan musiqi adamı ağladır. Lakin mənim ağlamağım bedbinlik ağlaması deyil. Mən öz -özümə dedimki, buradaki əsl həqiqi musiqidir.” (Vurğun, 2005: V/87vd.).

Vurgun, gençlerin Batı musikisine meyletmesi hususunda da itirazını ağır bir dille bildirmiştir:

“Mən bilmirəm belə vəziyyət necə yaranmışdır ki, bizim gənclik, Avropa musiqisinə meyl edib özünün milli musiqisinə barmaqarası baxsın. Əgər doğrudan da belədirsə, mən buna xalq qarşısında xəyanət deyə bilərəm. Bu düzgün hərəkət deyil. Çünkü yoldaşlar, Avropa Avropadır, Şerq Şərqdir, Azərbaycan da Azərbaycandır.” (Vurğun, 2005: V/89).

Vurgun, musiki mevzusunda çok duyarlıdır. Bu sebepten olsa gerek musiki konusunda iddialı konuşmaktadır. Onun sadece şu paragrafı okunduğunda musiki konusundaki yetkinliği görülmektedir.

“Axırıncı məsələ muğamatın qəmginliyi məsələsidir. Mən etiraf edirəm ki, bizim mugamatda bədbinlik yoxdur. Axı niyə mən “Rast”a qulaq asanda ağlayım. Əksinə mən heç zaman bədbin olmaram. Əgər adamlar “Rast”dan bedbin olsa idilər, onda ya ruhdan düşərdilər, ya da gedib qayalarda yaşayardılar. “Rast”ın elə əzəmətli yerləri vardır ki, elə bil qarşıdan karvan keçir. Həyatı, təbiəti daha çox hiss edirsən.

Sonra az oxumaq məsələsi: konsertdə üç dəqiqə çalıboxumaq muğamın qol-qanadın qırmaqdır. Üzeyirbəy deyir ki, “Rast”ın 7 qolu vardır. Onun hərəsini 1 dəqiqə, cəmisi 7 dəqiqəyə oxumaq olar. Bu düzgün deyil. Çünkü oxuyan gərək meydan sürsün, tələsməsin.” (Vurğun, 2005: V/90).

Samet Vurgun, Üzeyir Hacıbeyov’un doğumunun 60. dönümünde ünlü Sovyet musikişinaslarının huzurunda yaptığı konuşmada ve ardından kaleme aldığı “Büyük Bestekâr” adlı makalesinde Azerbaycan’ın millî musiki aletlerinin yasaklanmasına büyük tepki göstermiş, “tar”, “kamança” gibi musiki aletlerini yasaklayanları “şerefsizlik”, “satkınlık” ve “halk düşmanlığı” ile itham etmiştir. Bu mevzuda şöyle konuşmuş/ yazmıştır:

“Onun (Üzeyir Bey’in), 1935-ci illərdə milli çalğı alətlərimizdən notlu bir orkestr yaratması, bu orkestr üçün yazdığı 1-ci va 2-ci simfoniya adlı əsərləri tarixi bir rol oynadı. “Rədd olsun tar və kamança!” deyən, Azərbaycan xalqını öz milli musiqi mədəniyyətindən məhrum etmək istəyən bir çox şərəfsiz və satqın xalq düşmənlərinin kütbaş nəzəriyyələrinə qarşı Üzeyir ilk dəfə milli musiqi alətlərimizin notlu orkestrini yaratdı. O, nəzəri və əməli olaraq, tar-kamança, tütək, yastı balaban, qoşa zurnalar vasitəsilə simfonik əsərlərin ifa olunmasını sübut etdi.” (Vurğun, 2002: V/181)

* * *

3.7. Âşık Edebiyatına Hayranlığı

Türk milletine has çok işlevli bir kültür değeri olan âşıklık geleneği, aynı zamanda bu geleneğin taşıyıcıları âşıklar ve âşık edebiyatı Samet Vurgun’un her zaman dikkat merkezinde olmuştur.

Âşık sanatını iyi bilen ve seven Vurgun, karşılaştığı genç âşıklara, âşıkta bulunması gereken vasıfları sıralayıp tavsiye edermiş:

Âşıkta sevda gerek olsun,Âşıkta saz gerek olsun,Âşıkta ses gerek olsun.Âşıkta söz gerek olsun,Âşıkta selige54 gerek olsun. (Qəsəbova, 2014: 72)

Gittiği her il, ilçe ve köyde âşıklar meclisinde bulunmuş, onların sazıyla, sözüyle, eserleriyle ilgilenmiş, hatta onlarla karşılıklı şiirler söyleyip, türküler koşmuştur. Milletin sesi, sözü, sazı olan âşıkları, “Aşıq Qardaşıma” adlı şiirinde saz çalmaya, söz söylemeye çağırmıştır.

Gəl qələm götürüb, qoşa saz tutaq,Süsənlər, sünbüllər, güllər bizdədir;Gecələr qoynuna ay qonaq gələnSonası çağrışan göllər bizdədir.…Nə xoşdur ellərin şirin avazı,Güldü ölkəmizin çiçəkli yazı,Şairin qələmi, aşığın sazı,Bülbülü mat qoyan dillər bizdədir. (Vurğun, 2005: II/7)* * *

Vurgun, Komsomol poemasında (Vurğun, 1986: 2/80) bir deste kaçağın başında bulunan Geray Bey’in Âşık Veli’yi dağa getirtip yemeli içmeli meclis kurdurduğunu anlatır. Kızını istemeye gelen Celal’in de bu mecliste bulunduğunu, âşığın sazı sinesine basıp çalıp söylediğini vasfeder:

Aşığın yoldaşı sazdır əzəldən;O saz ki söz alır min bir gözəldən.Onda nə əyrilik, nə də ki, qan var,Hər zaman yaşayan bir həyəcan var.Ocaqlar çatıldı, kabablar bişdi.Məclisin ahəngi yenə dəyişdi.Oturdu diz-dizə qaçaqlar bütün,Çadırı doldurdu şərabla tütün……Aldı sinəsinə sazını VəliSimlərin üstündə gəzdikcə əli,Görək nə dedi:Ay ağalar, ay paşalar,Dərd başımdan aşdı yenə,Açıldı Tanrının gözü,Sellər, sular daşdı yenə…Dəyişdi şahların adı,Dünya rahat oturmadı,İnsan oğlu dinc durmadı,Düz yolunu çaşdı yenə…Sinəmə töksələr, barı,Quzeydə saxlanan qarı;Talan oldu elin varı,Aralıq çaxnaşdı yenə.…

Vurgun, eserinde devrin yönetimiyle savaş hâlinde olan kaçaklara dağın başında meclis kurdurup, âşık getirterek devrin panoramasını âşığın diliyle vasfetmiştir.

Sinəmə töksələr, barı55,Quzeydə saxlanan qarı;Talan oldu elin varı,Aralıq çaxnaşdı56 yenə.* * *

Azerbaycan’ın diliyle ülkesinin meziyetlerini anlattığı şiirinde de ülkenin bağrında “sedefli sazların” dil açtığını hatırlatmaktadır:

Dil açmışdır bu sədəfli sazlarım,Mahnı qoşur gözəl-göyçək, qızlarım,Göllərimdə alaboğaz qazlarımDurnaların düz qatarı məndədir. (Vurğun, 2005: II/19)

Vurgun bizzat kendisi âşıklarla ilgilenmiştir. Onların toplantılarına, programlarına katılmış, eserlerinin yayımlanmasına yardımcı olmuştur.

Âşık Mikâyıl Azaflı ile 29 Temmuz 1987 günü Kazak şehrinin İkinci Şıhlı kentinde mihmandarım Prof. Dr. Azize Caferzade ile birlikte görüştüğümüzde kendisinden bir hatırasını dinleyip kayıt altına almıştım.