Өлүү-тиллии икки ардынан

Маны аахпыт дьон: «Киһи ыал буолара судургу да эбит!» – дии саныахтарын сөп. Били, Эллэй Боотур Омоҕой Баай мара кыыһын, үлэҕэ-хамнаска эриллибитин таба көрөн, кэргэн ылбытыгар майгыннатыахтара. Биһиги да дьоммут өбүгэлэриттэн харыс хаалбатах бадахтаахтар. Ол эрээри Уйбаан сүрэҕин сүүйбүт кыргыттар да бааллара. Ону кэлэргэ хаһааныаҕыҥ. Оттон бу сырыыга олох оскуолатыгар Чылаа кырдьаҕастан уһуйтарбытын умнумуоҕуҥ. Ол кырдьаҕас Эллэй эһэбит туһунан эппитэ-тыыммыта иҥэн итинник быһаарыннаҕа. Тас көрүҥү кытта киһи үлэтэ-хамнаһа дьүөрэлэһэрэ сэдэх көстүү. Кыыс кылааннааҕын уол оҕо уон уһуктааҕа бэйэтигэр тэҥнии көрдөҕө.

АЧЧЫГЫЙ ЛЭЭХЭПКЭ АЙАН

Сыарҕа сыҥааҕа дэгдиргиирэ түргэтээбититтэн уонна уҥа-хаҥас охсуоламмытыттан Уйбаан балаҕана чугаһаабытын сэрэйдэ. Били утуйан айанныах буолбута баара, бииртэн биир санаа тыыннаах хартыына буолан, төбөтүн иһигэр күөрчэхтии ытыллан олорор. Олору барытын ситэр кыаллыбат. Үтүө да, мөкү да үйэлээх өйдөбүллэр үллүктүүллэриттэн бу сырыыга Аччыгый Лээхэпкэ аан бастакы айаннарын ахтан ааһар, арааһа, ааспыт сырыыга быктарбыппытын ситэрэн-хоторон биэрииһи.

Уйбааннаах Лээхэпкэ киирэргэ 1962 сыл сайыныгар дуогабар түһэрсибиттэрэ. Оччолорго түүлээх таҥас көстөрө бэрт кырыымчык этэ. Харчы да суоҕа бэрдэ. Онон, санан да сананардыы сананыахха диэн, саҥа туттубут ат эккирэтэр дьиэлэрин «Приморскай» совхозка атыылаан кэбиспиттэрэ. Дьэ ол кэнниттэн, туһаҕа туруо диэбиттэрин көрдүлэр да атыылаһан, син бэлэмнэммит курдуктара.

Арҕааттан ааһан иһэр караваны көрсө киирэр кэмнэригэр бухтаҕа муус халҕаһата ыга анньан кэбиһэр. Ыраах рейдэҕэ турар «Леваневскай» диэн кыра ледоколу кытта кэпсэтиилээхтэрэ. Аны онно киирэргэ катерданыахтааххын. Дьэ ол иһин Уйбаан кытылга киирэн хаамыталаабыта хаһыс да хонугар, муус арыый дьайҕаран, үөстэн биир катер кэлэн анньыллар. Үрүксээхтээх уолаттар өгдөҥөлөһөн тахсан бөһүөлэк диэки түһүнэн кэбиһэллэр.

– Хайа, доҕор, бачча долгуҥҥа ханна бараары кытылга киирдиҥ? – диэн саҥара-саҥара катердаах уол аргыый аҕай киниэхэ чугаһыыр.

– Ээ, катер манаһабын.

– Тоҕо?

– «Леваневскайга» бырахтараары. Лээхэбинэн ааһар хараабылга киллэриэхтээхтэр этэ.

– Кэл, быраҕан биэриэм.

– Соҕотох буолбатахпын, таһаҕас да баар. Аны ыттардаахпыт.

– Тугуй? Лээхэптэн сылдьаҕыт дуо?

– Ээ, саҥа киирэ сатыыбыт. Урут сылдьыбатах дойдубут. Бултуохпут этэ.

– Оттон дьонноруҥ?

– Дьоннорум диэн – бэйэм кэргэттэрим. Үөһэ бааллар. Биир-икки чааһа суох хомуна охсубаппыт буолуо. Уонна биир сырыыга баппат дьоммут.

– Ол хаһыаҕытый?

– Кэргэним үс оҕотунаан…

– Ыалынан киирэр буоллаххыт. Онно бөһүөлэк баар дуо?

– Суох. Биир балаҕан баар буолуохтаах.

– Бай! Оҕолор үөрэхтэрэ…

– Саастара кыра, улаханым алтатыгар сылдьар.

– Дьэ, доҕор. Дьиктини кэпсиир киһи буоллуҥ.

– Итиннэ туох дьиктитэ баарый?

– Оттон билбэт-көрбөт сиргэ үс кыра оҕону илдьэ барыы – дьикти буолбатах дуо? Тоҥ хаһаа балаҕаҥҥа, маһа-ото суох дойдуга…

– Хоту дойду суруллубатах сокуоннаах дэһэллэр. Аҕыйах хонукка оттор мас баар ини.

– Онтон?

– Бачча киһи маһы баҕас булуллуо. Көрбөккүн дуо, кытыл барыта мас дии?

– Буолтун иһин, саха санамматын санаммыккыт.

– Онон дьэ туох диэн буолла? Иккитэ-хаста кырыныаххын сөп дуо?

– Мууспут хайыыра буолла?

– Чэ, үөһэ тахсыах, саараҥныы турдахха сарсын буолан хаалыа. Муора хараабыла биһигини көһүтэн турбата чахчы. Баттаспатахпытына, ыырбыт ыраатар.

– Бэйэҥ тахсарыҥ дуу. Мин катербыттан тэйэрим сатаммат. Манаатахпына табыллар. Уонна бастаан уолаттарбын илдьэттиэм. «Леваневскай» диэтиҥ дии. Олору кытта кэпсэтэн, катердарын ыыттарыам.

Инньэ гынан ол күнү быһа төттөрү-таары мэскэйдэнэн, син ледоколларын этэҥҥэ булаллар. Катердаах уол, эмиийдээх оҕону көтөҕө сылдьалларын көрөн, төбөтүн быһа илгистэр. Сөхпүтүн омунугар:

– Хайа, доҕор, ол тиийиэхтээх балаҕаҥҥыт булуустаах дуо? – диэн ыйытар.

– Дьэ билбэтим. Ону тоҕо ыйыттыҥ?

– Ээ, бэйэм. Кыстыы баран иһэр дьон диэтэххэ, аскыт-үөлгүт татыма бэрт эбит. Баалаан, «Хоту дойду суруллубатах сокуонунан», булууска эт, балык бөҕө симиллэ сытара буолуо дии санаабытым.

– Күлүмэ. Саа баар!

– Кыһын полярнай түүн саба бүрүүкүүр диэбэттэр дуо?

– Көр эрэ ол, хоту саҕаҕы.

– Ол суһумнуур – дьүкээбил уота дуо? Билиҥҥиттэн умайар эбит дуу?

– Арыт дьыл эрдэлээччи, ыйдаҥа диэн эмиэ баар!

– Ол эрээри санааҕыт модьута бэрт эбит.

– Бээрэ, мин эйигин Тиксиигэ көрбөтөх курдукпун ээ. Дойдуттан киирэ сылдьаҕыт дуо?

– Дьокуускайдарбыт. Суудунабыт ол турар. Пароходство флагмана. «Первая пятилетка» диэн ньиргиэрдээх ааттаах.

– Кыра эрдэхпиттэн көрбүт курдукпун. Дьэ, атас, абыраатыҥ. Билсэн кэбиһиэх, – Иван Кривошапкин диэн киһибин.

– Пана Потаповпын. Табаарыспар Проняҕа эр бэрдин, эрдьигэн элигин көрүстүм диэн кэпсиэҕим. Сахаҕа да модун санаалаах уол оҕо баар эбит. Сөҕөн кэбистим. Онтуҥ урааҥхай уккуйбат дойдута буолуо суоҕа дуо?

– Сыыстараҕын, быраат! Саха үктэммэтэх сирэ бу эргин суох. Ити биһиги онон-манан тиийэ сатыыр арыыларбытыгар урут мантан ытынан айанныыллара үһү. Нуучча кэлиэн быдан инниттэн тиэстибиппит, ону санаа! Хоту, өссө ыраах сытар арыыларга биһиги нууччалары сирдээбиппит. Мин ол арыыларга барыларыгар тиийэр санаалаахпын.

Ол киирэн, ааһан иһэр караваҥҥа кыайан тиийбэккэ, төннөн тахсыбыттара. Инньэ гынан, арыый эрдэ кыстыыр сири булан, дьиэни-уоту сөргүтүөх, кыыл табаны бултаныах, оттук маһы хаһааныах буолбуттара табыллыбатаҕа. Дьэ ол содулугар маҥнайгы ыарахаттарыгар ыы муннуларынан кэтиллэ түспүттэрэ.

Самолет сырыыта хаһан олохтоноро остуоруйа, онооҥҥо диэри олорорго дьиэ-уот кэпсэтиллиэхтээх, ыт аһылыга хаһааныллыахтаах эҥин. Аны дьонун хайыырый? Хааллардаҕына – ханна олороллор, тугу аһыыллар? «Холбоско» сыҥаланыахтарын – ылыахтаахтарын ылбыт курдуктар. «Тоҕо барбатыгыт?» – диэн куоластарын соното көрсүбүттэрэ. Аккаастана кэлбит курдук көрбүттэрэ. Уйбаан оннук киһи буолбатах. Хайаан да Лээхэп арыытыгар тиийэн тэйиэхтээх. Дьонун онуоха-маныаха диэри хаалларар санаалааҕын Шурата истиэн да баҕарбат: оннооҕор сэрии аас-туор сылларын этэҥҥэ нөҥүөлээбиппит, билиҥҥи үйэҕэ бачча дьон өлөн-охтон биэриэхпит суоҕа диэн тыллаах.

Ол эрээри «куһаҕан үчүгэйдээх» диэбиккэ дылы, ити ылбат-биэрбэт иэрэҥ-саараҥ кэмнэрин мээнэ быар куустан аһарбатахтара. Шура дьоҥҥо да, бэйэтигэр да иистэнэн эбии таҥас-сап булуммуттара, оттон Уйбаан, ыт аһылыгар диэн ааттаан, күн аайы туундараны сыыйтаран кыыл табаны эккирэтиспитэ – ыт айылгытын билэригэр олус көмөлөспүтэ. Урут хаһан даҕаны ыты көлүммэтэх, кыылы эккирэппэтэх киһини барахсаттар элбэххэ үөрэппиттэрэ. Кинитээҕэр булка ордук дьоҕурдаахтарын кэлин удумаҕалаабыта. Кини санаатыгар, ыттара букатын туора бара сатыыр курдуктара. Дьиҥэр, бастакы таба иннин күөйэ сүүрэллэр эбит. Оттон кыыл, иннин биэрбэт мөккүөрдээх буолан, биир сиргэ тула холоруктуур.

Саҥа үүммүт 1963 сылы Тиксиигэ көрсөллөр. Тохсунньу 7 күнүгэр Ли-2 самолетунан Улахан Лээхэп арыытыгар баар полярнай станцияҕа тиийэллэр. Киһилээх тумустан Аччыгый Лээхэпкэ түһэрэн биэриэхтэрэ диэн эрэх-турах санаалаах кэлбиттэрэ баара… олохтоохтор кинилэри муостарыгар түһэрэ көрсүбүттэрэ. Ыалынан олорор булчут Н.В. Тароторин:

– Ким бэлэмигэр сананан, бачча хойутаан, тугу бултуохпут диэн кэллигит?! Аччыгый Лээхэпкэ киһи үктэммэтэҕэ хаһыс да сыла, онно сананан кэлбит буоллаххытына, эрдэ-сылла төннүҥ! – диэн мас-таас курдук этэр киһи буолла.

Манна ПВО этэрээтэ баарын Уйбаан билэрэ. Онно эрэммитэ эмиэ табыллыбатаҕа: вездеходтарын кыһын сүүрдүбэттэр эбит. Оттон полярнай станция дьоно радиограмма охсуохтааҕар, оннооҕор оҕолору дьиэлэриттэн холдьоҕор адьынаттаахтар: тоҕо сыбыытаһаҕыт! Өссө киинэ көрө дэспит буола-буолаҕыт – киэр барыҥ!

Арай булчут Николай Васильевич кэргэнэ Альбина, ону даҕаны оҕонньоро суоҕар, оҕолору олус аһыммыта буолар. Уйбаан кэргэнигэр:

– Эһиги манна аҕыйах хонукка хаалан эриҥ, – диэн эппитин ылынар аат суох.

– Абааһы көрдөрө-көрдөрө манна биир да күн хаалбаппын!

Полярнай станция начальнига, Уйбааннаах Аччыгый Лээхэпкэ бука бары барардыы тэриммиттэрин көрөн:

– Урут сылдьыбыт сириҥ дуо? – диэн ыйытар.

– Суох, картаҕа ханан баарын көрбүтүм.

– Оттон бу айылаах хараҥаҕа хайдах булуом дии саныыгын?

– Компастаахпын, хоту бардахха булаа инибин.

– Балаҕаны мантан хотулуу-илин 15° кыраадыһы халбаҥнаабакка тутустаххына эрэ булар кыахтааххын. Сыыстардыҥ да – мунаҕын. Дьоҥҥун хааллартаан бар, таах өлөртөөмө.

– Хаалбаттар.

Тароторин үс ытын син төлө ыһыктар. Арааһа, бу дьон эҥин-дьүһүн буолан хааллахтарына, эппиэккэ тардыллыам диэн «көмөлөстөҕө».

Инньэ гынан хаар эрэ туртайар, ханна да халлаан баар сибикитэ биллибэт гына халыҥ былыт бүрүйбүт хабыс-хараҥа полярнай түүн ыаһаан турдаҕына, Уйбааннаах үһүс күннэригэр, Аччыгый Лээхэп туһа манан буолуо диэн, амырыын айаҥҥа туруналлар.

Компас атыылаһарыгар Уйбаан «мантым абырыаҕа» дии санаабатаҕа чахчы. Наада буолуо диэн, тимири-туһаҕы хомуһар идэтэ имнэнэн, туох да ордук-хоһу толкуйа суох атыыласпыта.

Били ледоколунан киирэ сатаан баран төннөн таҕыстаҕын утаа, атыылаабыт дьиэтигэр бара сылдьыбыта. Совхоз кинилэр дьиэлэрин гостиница оҥостубутун билэр этэ. Онно тиийбитэ, урут киниэхэ түһэр дьоно Күһүүртэн киирэн хонон-өрөөн айаан олороллоро.

– Хайа, уол оҕо Лээхэпкиттэн таҕыстаҕыҥ тоҕо түргэнэй? – дэһэ көрсүбүттэрэ.

– Лээхэптэн даа? – диэн ону истибит биир билбэт оҕонньоро сэргии түспүтэ. – Оо, урут Бубякинныын Эбэлээх тумуһунан тиэстибит ахан дойдум. Ол арыыларга киһи буолбуппут.

– Бубякин диигин дуу? Ол оҕонньор баар дуо?

– Билэр оҕонньоруҥ дуо? Баар-баар. Билигин бултаабытын кэмсинэртэн соло булбат.

– Түөһэйдэҕэ.

– Һоок! Түөһэйбэт! Совхоз буолуохтан дьон биэнсийэтэ үрдээтэ. Арай булчуттар – биһиги оннубутунан хааллыбыт. Оннук сокуон баар үһү.

– Ол төһө пенсиялааххытый?

– Кырдьаҕаспытынан сүүрбэ солкуобай. Кини эрдэ тахсан, ону да кыайбаты ылаахтыыр.

– Бай! Тоҕо оннугуй?!

– «Сокуон» дииллэр. Тугу этэллэрэ буолла. Эн эдэр бээлээх эбиккин. Биэнсийэҕэр диэри бултаабатыҥ буолуо. Онон онно төбөҕүн сыстарыма. Хата, ол Лээхэпкэр тимир лиистээх киирээр. Оһох турбатын буурҕа өр гынааччыта суох. Сураҕа, киһи үктэммэтэҕэ ырааппыт. Биэнсийэттэн олуттаран дьон саастаах өттө төннүбүттэрэ. Хантан эрэ нуучча ыалын киллэрэн бултата сатаабыттара. Ол сокуон кинилэргэ дьайбат үһү. Урукку үлэтэ аахсыллан, үлэтин ыстааһа туолан, оччо ыраах сиргэ киирбитэ дэһэллэр. Тойон-хотун онно күһүн аайы тиэстэрэ. Байан бөҕө барбыта үһү.

– Байан даа? Оттон эһиги байбыккыт тоҕо эрэ иһиллибэт дии?

– Биһиги кэммитигэр биир кырса тириитин уҥа-хаҥас тутуннаххына эппиэккэ тардылларыҥ.

– Билигин да түүлээххэ сууламмыт көстүбэт ээ.

– Ээ, тойоттор булан таҥналлар-сапталлар. Эн ол нуучча курдук байа-тайа, түүлээххэ суулана киирэ сатаабат инигин?

– Ээ, бэйэбин холонон көрөөрү гынабын. Дьон тиийэр сиригэр мин да…

– Улаханнык саҥарыма. Киһи көрүҥэ билбэт. Элбэх эр бэрдин ээҕин этиппит дойду.

Уйбаан, хоҥнуон иннинэ, компаһын хаар үрдүгэр ууран, барыахтаах туһаайыытын булан баран, бэриэччитин ол диэки салайа баттаабыта. Сотору-сотору тохтоон хайысхатын тутуһан айаннаабыта. Бэйэтэ эрэ эбитэ буоллар, тыал хайысхатынан сирдэтиниэ этэ, ону оҕолоро, кэргэнэ туох иһин хаалбаккалар, балай хараҥаҕа барсан иһээхтээтэхтэрэ. Билигин санаан көрдөҕүнэ, кытылы тутуһуохха баар эбит. Балаҕан туһаайыыта хас көһүн билэр киһи Этэрикээн билиитин арыый эрэйэ суох туоруура хаалбыт. Ыттар син хайа эрэ балаҕаҥҥа тириэрдиэ этилэр. Ону баара компас көрдөрөрүн батыһабын диэн, муора муус халҕаһатын хара бастакыттан кэтэн айаннаабыттара. Уон икки көс уһунун онно билбитэ. Муус түһүүтүн-тахсыытын аахтаран, ыттара ырдьайа быстан хаалбыттара. Уйбаан икки суукка устата хараҕын симпэтэҕэ. Тохтоотохторуна, ыттарын аһатар, онтон бэйэлэрэ үссэммитэ буолаллар. Шурата оҕотун эмтэрэригэр паяльнай лаампанан сабыылаах кибиткатын иһин сылытар, арыый улахаттарын таһааран-киллэрэн бодьуустаһар уонна эмиэ иннин хоту түһэ турар. Иккис сууккатыгар ыттарын соһон дэлби илистибитин көрөн, кэргэнэ көмөлөһө сатыыр. Бу тухары төннөр туһунан санаа хайаларыгар да киирбэт. Аны налыы сири булан тохтоотохторун аайы хаары хаһан көрөллөр. Саатар тыаллара күүһүрэн тэмтэритэрэ элбиир.

Станция дьоно тура иликтэринэ, сарсыарда сэттэҕэ, айаҥҥа туруммуттара. Тугунан да көмөлөспөккө гынан баран кураанаҕынан «уой-аай» дэһэллэрин истиэхтэрин баҕарбатахтара. Инньэ гынан үһүс күннэрэ үүнүүтэ, сарсыарда 9 чаас саҕана хаары хаспытыгар от тахсыбыта. Оо, онно үөрбүттэриэн! Бэл ыттара сэниэлэммит курдук көрүҥнэммиттэрэ.

БАЛАҔАҤҤА

Ыттар тэлгэһэҕэ кэлэн эргийэ көтүүлэригэр сыарҕа уҥа ойоҕоһунан дьалкыс гыммытыгар, Уйбаан уонтан тахса сыллааҕыта бу балаҕаҥҥа аан бастаан кэлиилэрин санаан эрэр ситимэ быстан хаалар. Көһүйэн хаалан сыарҕатыттан бэрт өр оронон турар. Ыттарын быаларын араартаан тус-туспа анал сирдэригэр илдьэн баайталыыр. Тыал ыт көп түүтүн үргэҥнэтэр гына күүһүрбүт, икки-үс күннээх буурҕа түһэн эрэр бадахтаах. Күүлэҕэ хаһаас маһа аҕыйаабыт этэ, эрдэ-сылла онтун хааччыннаҕына табыллыыһы. Дьиэтин иннигэр олбуор курдук кэккэлэтэ саһааннаабыт маһа тыалтан хаххалаан, аан таһа хомураҕынан соччо бүрүллүбэккэ кыстыыр. Инньэ гынан кыс устата киһини куотар хаар дьаптала дьиэлэри-мастары санаа хоту саба бүрүйэр. Дьон баарын лаабыс маһыттан көрөн сэрэйэҕин. Оһоххун отуннаххына, буруо сир анныттан тахсар курдук өрө бургучуйар.

Уйбааннаах бу арыыга бастаан кэлиилэригэр Киһилээххэ курдук таас дьапталын көрө сатаабыттара, кытыл баар сибиһэ тугунан эрэ биллиэхтээх курдук саныыллара. Онтулара муоралыын-арыылыын биир күдьүс, ханан да үрдээбитэ биллибэт сырыынньа тахсыылаах дойду эбит. Муус дьаптала бүппүтүттэн ыла уҥа-хаҥас олоотоспуттара да, кытылы булан көрбөтөхтөрө. От тахсыбытыгар биирдэ арыыга сылдьалларын билбиттэрэ. Айаҕалыы сатаан, Уйбаан сүүсчэ хаамыы төннөн баран хаары хаспыта килэгир муус буолбута.

– Кытылга саҥа кэлбиппит, – диэн кэргэнигэр дьиэни булбут киһи курдук эрэллээхтик эппитэ. Уҥа-хаҥас тэйэ хаамыталаан дьиэ баар сибиһин ол эрээри булан көрбөтөҕө. Тыалга баарыстатан лаппа халыйдахтара. Илин диэки биэрэстэ курдук бардахха туга-ханныга биллииһи.

Оту хаһан таһаарбыт сирдэригэр чаас кэриҥэ тохтоон күө-дьаа кэпсэтэн, ол быыһыгар оҕолорун көрөн-истэн саҥа-иҥэ бөҕө буолан ньамалаһаллар. Улахан уоллара «дьиэ да дьиэ» диэн үүйэ-хаайа тутар, кыыстара ас көрдөөн ууга-уокка түһэрэр. Ол аайы:

– Дьиэҕэ өссө тиийэ иликпит, онно тиийдэхпитинэ биирдэ киһилии аһыахпыт, – диэн нэһиилэ уоскуталыыллар.

Дьиэ барахсаны бэйэлэрэ да ахтыбыттара сүрдээх. Уйбаан Киһилээх булчутуттан ылбыт үс ытыттан биирин талан бэриэччитин солбуйар, илин диэки хайыһыннаран баран: «Бата, бата!» – дииригэр ыта өйдөөбөтөх курдук мылаччы туттар. Анараа киһи соруйар тылын өйүлээн ыйыппатах. Араастаан нууччалаан көрөрүгэр букатын кыһаммат, маатырылаатаҕына эрэ кутуругун хамсата түһэр. Хайыай, бэйэтин ытын уларытан көлүйэр:

– Атас! Дьиэҕэ тириэрт! Бата! – диэтин кытта ыта өс хоту иннин хоту дьүккүйэр. Чаас аҥаара бараат, иччитин хамаандатын истибэт буолан хаалар. Ытым быста сылайдаҕа диэн, аһата-аһата ыыта сатыырын букатын истибэт. Хата, чугаһаатаҕына, ырдьыгыныыр, суоһурҕана үрэр уонна сытынан кэбиһэр. Атын ыттара хонук сирдэрин булбут курдук хаары хасталлар. Уйбаан да ону хайыай, арааһа, манна хоноллоругар тиийэллэр. Балаакка туруорар тоҕоостоох сири көрдүү сылдьан мас чоройон турарыттан иҥнэн охто сыһар. Уу аҕалбыт маһа быгар диэн маҥнай онно эрэ кыһаммат. Ол туппахтаһа сылдьан сыыр сырайыгар кэтиллэр. Ыттара ол хаххатын булан тохтообуттар эбит. Ону дьөлө хаһан балаакка туруордахха тыал баарыстыа суох. Сыарҕатыттан тимир күрдьэҕин ыла кэлбитигэр кэргэнэ:

– Хайа, хонор буоллубут дуо? – диэн соһуйа түһэр.

– Ытым барбат. Балаакка туруоран баран бэйэм көрдөөн көрүөм. Тимир оһоххун булаар эрэ, мас баар быһыылаах.

– Оо, бэрт эбит. Хата, миин иһиэхпит.

Тимир күрдьэҕинэн хаары биирдэ-иккитэ хаһыйа тарыйбытыгар туох эрэ харааран көһүннэ. Ону баран туппахтаабыта мас буолла. Испиискэтин уматтаҕын аайы тыал саба охсон иһэр, туох мас сытара биллибэт. Лаппа хаһан баран туппахтаабыта, дьиэ түннүгүн үрдүнээҕи бүүрүк маһа буолла. Түннүк суох. Өссө дьөлө хаһан баран, иһирдьэ төбөтүн уга сытан испиискэ уматан көрбүтэ: дьиэ иһэ ортотугар диэри хаар, аан баара биллибэт. Утары ала-чуо биир сиринэн хаар үрдээбитинэн сылыктаатаҕына, халҕана букатын да суох быһыылаах.

Балааккатын дьиэ хаххатыгар туруоран, били чоройор маһыттан быһыта сынньан быр-бааччы, дьэ, киһилии аһыыллар. Дьоннорун утуталаан баран, кыраһыынынан умайар тыал саба үрбэт банаарын илдьэ дьиэтин өссө үчүгэйдик чинчийэ тахсар. Бу сырыыга аан баар сирин туһунан киһи киирэригэр-тахсарыгар табыгастаах гына ыраахтан дьөлө хаһар. Сэрэйбитин курдук, халҕана букатын да суох. Оһох турбатын туһунан дьиэ үрдэ хобордоох саҕа дьөлөҕөстөөх. Ол турдаҕына кэргэнэ Шура түннүгүнэн өҥөйөр.

– Хайа, киһи олорууһу дуо?

– Утуй-утуй. Билигин туга биллиэй.

– Эрдэ дии. Көмөлөһүүм ээ.

– Аана, түннүгэ суох, үөлэһэ аһаҕас, орто сиэрдийэтинэн чэҥ дьиэҕэ киһи хайдах олоруон өйүм хоппото. Бу айылаах кэбилээн бараннар, эгэ кэлэн биир көтөх маһы хаалларбыттара буолуо дии саныыгын дуо? – Уйбаан дьоннорун бу айылаахха аҕалтаабытыттан куолаһа титирэстээн ылар. Бэйэтэ эрэ эбитэ буоллар, хомураҕы да хастан утуйа сылдьыа этэ.

– Хайа, Уйбаан, хайдах буоллуҥ? Бу диэн. Оннооҕор уоттаах сэриигэ умса анньыллыаҥ турар. Манна биһигини ким да күһэйэн үүрэн аҕалбатаҕа, бэйэбит баҕатыйан кэлбиппит. Оччолоох эрэйи-кыһалҕаны өссө да көрсүөхпүт турдаҕа…

– Оо, сэгэрим барахсан! Санаабын көтөхтөҕүҥ үчүгэйин! Эн эрэ мөлтөөбөтөргүн, үчүгэй буолуохпут. Ыттарым сынньаннахтарына, маһы да булаа инибит. Тимир эрэ баар, бириһиэн да баар. Онон өлөн-охтон биэриэхпит суоҕа!

Иккиэн тиритэ-хорута тибилийэн дьиэ иһин ыраастаан кэбиһэллэр. Тэлгэһэ хаарын тула олбуор курдук чөмөхтөөтүлэр. Бу тухары биир хардаҕаһы да булбаттар. Уйбаан оһох үрдүн чинчийэ дьиэ үөһэ тахсан күрдьэ сылдьан халҕан булан ылар. Хата, оһоххо укпатахтар эбит. Үөлэс дьөлөҕөһүн тугунан баҕарар бүөлүөҕэ. Хаптаһыны сыарҕатын адарайыттан ылыа, оччоҕо түннүк да торуллуо. Дьиэ бүтэйдэннэҕэ ол дии! Икки-үс күн били иҥнэн охто сыспыт лаабыс маһынан оттунан эриэхтэрэ. Кытылы кэрийэн, онуоха диэри тугу эмит булаа ини. Ыттара барахсаттар дьиэни эрэйэ суох буллардахтара бэрдин. Киһитээҕэр айылҕаҕа чугастара көстө сырыттаҕа, дьэ, ити баар! Сотору ыйдаҥарыа, дьүкээбил уота кутааланыа, халлаан сыыйа сырдаан да барыа. Биир эмэ кыыл таба баар ини. Били тимир лиистээх киирээр диэбит оҕонньор олохтоох кыыл баар диэн эрэрэ.

Оҕолоро турууларыгар кэҥэс тэлгэһэ, сып-сылаас дьиэ бэлэм буола түһэр. Мал-сал, иһит-хомуос барыта орун-оннун була түһэр. Арай аҕалара ыттарын илдьэ ханна эрэ баран хаалбыта оҕолору туоххаһыппытыгар ийэлэрэ:

– Бары бииргэ суулаһан олордохпутуна, күнүнэн быстарыахпыт. Кини буллаҕына-таллаҕына эрэ киһи буолаҕыт. Өссө хас эмэ хонукка бултуу барыа турар. Онон ол-бу буолан буугунаһымаҥ. Манна бөһүөлэк буолбатах, биһиги кэннэ ким да суох. Сотору халлаан сырдыаҕа, оччоҕо дьэ көҥүл-босхо сылдьыаххыт.

Уйбаан күн тура-тура мууска хам тоҥмут сытынньаҥнары хомуйан дьиэтин таһыгар саһаанныыр. Тыал сайа охсон, мууһун суйдаан, онто син мас маһынан буола түһэр. Арыт күн ыйдаҥардаҕына, арыы үөс өттүгэр кыыл көрө барар. Кыстыыр таба айан кыылын курдук биир туһаайыынан сүүрбэт, киһини көрдө да бурал гынан хаалар. Саа тэбиитигэр биир эмэ киирдэҕинэ, аны буулдьата хотуппат. Табыллыбыт таба өрө хололуу түһээт, туох да буолбакка, ыстана турар. Күһүн ааһар үөр табаҕа тутуһан туран ытыалаан өлөрбөхтөспүт быһыылаах, ол иһин туох аанньа сааны биэриэхтэрэй. Эһиил саатын уларыттаҕына табыллыыһы. Байанай биэрбэтэҕинэ биэрбэт да эбит! Ый кэриҥэ кэм устата тугу да дуксуйбата. Илдьэ кэлбит астарыттан кэнсиэрбэлэрэ эрэ хаалан эрэр. Ыттарыгар хаһааммыт балыктарыттан тыытар санаалара суох. Маннык буоллаҕына, ыттыын бэйэлиин халлаан сырдыан иннинэ хоргуйууһуктар.

Шура сынгаалаан төһө да тииһэ туллаҥнаатар, ыт аһылыга балыктан биири да энчирэтэр санаата суох. Арааһа, полярнай станцияҕа баран эмп-том көрдөстөхтөрүнэ табыллыыһы. Бу сырыыга үс биэрэстэ туоралаах Этэрикээн билиитин этэҥҥэ туораат, суукка курдук айаннаан Киһилээххэ тиийэллэр.

Тароторин кинилэри көрөөт, үөрбүт киһилии хаһыытыы түһэр:

– Хайа, сөпкүтүн көрөн төннөн иһэҕит дуо? Бээрэ, самолет кэлэрин хантан билэн кэллигит? Манна эһиги курдук дьон өр тулуйбат дойдута. Сөпкө быһаарыммыккыт.

– Төннөр санаа суох! Балаҕан түннүгэ-үөлэһэ суоҕун тоҕо эппэтэххиний? Дьиэни-уоту итинник кэбилиир диэн туох аатай. Эн көрүөхтээх-истиэхтээх учаастагыҥ буолбатах этэ дуо? Аны онно икки атаххын быктарыма. Хаһаайын мин баарбын. Сирбин-уоппун көҥүл тэбистэриэм суоҕа. Вездеходунан быйылгы мууһу үрдүнэн сыбыытаабыккыт аҕай дии. Эйигинэ суох онно ким да санамматаҕа чахчы.

Полярнай станция дьоно дьиэни булбакка мунан өллөхтөрө диэбиттэрэ ырааппыт быһыылаах, бастаан көрсүбүттэринээҕэр өссө ордук уолуйа соһуйан көрөллөр-истэллэр. Шураны оҕолорунаан Тиксиигэ ыыталлар. Манна эмтээбэппит диэн кыккыраччы аккаастаан кэбиһэллэр.

– Үтүөрдүм да кэлиэхпит, онно да биһигини үөрэ көрсөр баара биллибэт. Самолет аны биир ыйынан кэлиэ үһү. Ону көрсө тахсаар. Онооҥҥо диэри халлаан лаппа сырдыаҕа.

– Шура, туох тиийбэтин бэйэҥ билэн-көрөн бардыҥ. Били дьиэ харчытын тобоҕунан саныы-саныы тугу көрбүккүн атыылаһаар. Тыыбын, мотуорбун, канистраларбын эҥин уолаттар самолекка уган биэриэхтэрэ. Мин мантан уматык эбии көрдөһө сатыам.

Сити курдук кэпсэтэн арахсаллар. Уйбаан кибииккэтин хаалларар, ол оннугар Тиксииттэн аҕалбыт сорох таһаҕаһын кытта саллааттар аһылыктарын тобоҕун ыттарыгар өрөһөлүү тиэнэн арыытыгар төннөр. Судургу да соҕус айаннаах сиргэ, билбэккэ киирэн, өлө оонньообуттар. Ити аата Тароторин соруйан салытыннартаан үүртэлии сатыыр эбит. Манна олохтоох дьону кими да чугаһаппакка, бэйэлэрэ эрэ айаан-буйаан олорор санаалаахтара сатанымаары гыннаҕа. Дьиҥнээх хаһаайын ким буоларын дакаастаатаҕына табыллыыһы. Уйбааны чаҕытар киһи көстө охсоро ыраах ини.

Дьоно суоҕар Уйбаан кырсаҕа хапкаан туруорар, аҕыйах пааһы булан иитэлиир. Ый устата икки кырса сыалай иҥнэр. Уончаны сэмнэхтэрин эрэ булаттыыр. Бастаан утаа туох кыыл кинини батыһа сылдьан булдун сиирин билбэт этэ. Кырса кырсаны сиирин кэлин билбитэ. Халлаан сырдаан кыыл таба аны саа тэбиитигэр да чугаһаппат. Дьоно кэлэллэрин туга да суох көрсөрүгэр тиийииһи. Кэнсиэрбэлэрэ бүтэн эрэр. Станция дьоно тугу да босхо дук гыналлара биллибэт. Түүлээххэ харахтара хараҥаран, Улахан Лээхэп олохтоох булчуттарын арыгыга соролуур сурахтара кырдьык эбит. Дьонун самолекка киллэрэ сырыттаҕына, хас да киһи кырса тириитин сураһан тахсыбыттара.

– Соболоҥо тугуй? – диэтэҕинэ, – бытыылка.

– Бытыылка бэйэбэр баар, атын туохтааххытый?

– Туохха наадыйаҕын?

– Бородууктаҕа.

– Ону биһиги бас билбэппит.

– Оттон арыгыны бас билэр эбиккит дии.

– Летчиктартан атыылаһабыт.

Самолет кэлэрин билэр чугас дьиэлээх булчуттар Тароториннаахха мустан, түүлээхтэрин арыгыга мэнэйдэһэллэрин таһынан, хаартыга тириинэн тамнаһаллар. Тароторин ойоҕунаан Ульяналыын итирик дьону суймуурдуулларын илэ көрөн итэҕэйбитэ.

Уйбаан Намҥа Атамайтан кэлэн уу баһан кыстаабыта. Онно өлөрбүт үбүнэн баһыттан атаҕар тиийэ таҥныбыта. Илиитигэр аан маҥнай туппут харчыта таҥас-сап буола кубулуйбутуттан олус да дуоһуйа үөрбүтэ. Кэргэнэ эмиэ харчы диэни тутан көрбөккө сылдьан хоту киирсибитэ, онон тугу булбуттарын туһаҕа эрэ туруорар толкуйдаахтара. Оннук санаалаах киһи эрэйи көрөн булар түүлээҕин арыгыга тоҕо төлө ыһыктыаҕай. Бачча буолуор диэри хаартыны илиитигэр тутан көрө илик. Сололооҕо да буоллар, күнүн-дьылын көрүнньүккэ ыытара биллибэт. Хата ол оннугар хаартыскаҕа устар туохха да бэриллибэт үтүө дьарык баарын билэн бугуһуйа сылдьар. Олорбут олоххун туох баарынан туоһулуур, кэнэҕэс оҕолоргор кэрээбэккэ кэпсиир хаартыска эбит. Хаартыскаттан ордук уустаан-ураннаан кэпсиир туох да суох. Хата түүлээҕи хото бултуйара буоллар, уһанар тэрилгэ, мотуор чааһыгар, уматыкка, хаартыска эмигэр, кумааҕытыгар, араадьыйатын батарыайатыгар хамаҕатык атастаһыа этэ.

Билэрдии Тароториннарга хонор санаалаах киирбитигэр хаартылыы олорор дьон күө-дьаа буола түспүттэрэ.

– Саҥа булчуту кытта дьэ билсиэххэ эрэ, – дии- дии өрүтэ турбаласпыттара, арыгы кутан күндүлүү сатаабыттара.

– Бэйэм да мунаахпын, ыттарым да үөрүйэхтэрэ суох, аара быстарыам, – диэн сүүп арыгыны испэккэ, ыксыыбын диэн, итии киллэрээт, таһырдьаны былдьаспыта.

– «Мунаах» ааттаах! Эһиги кинини кытта туоххутунан да тэҥнэспэккит! – диэн дьиэлээх хаһаайын сөҥөдүйэ хаалар.

Ити хайҕаан этии буолбатаҕын Уйбаан сэрэйбитэ. Холуочук дьон өһүргэнэ истибиттэрэ чахчы.

Дьоно биир ыйынан төннүбүттэрэ. Кэргэнэ ол-бу ээк-сээкэйин хас да куулга хаалаан букатын көһөн кэлбит көрүҥнээҕэ. Түннүк тааһа, иистэнэр массыына, кыраһыын лаампа тус-туспа дьааһыктанан, маллара биир сырыыга баппат гына өрөһөлөммүтэ. Онно аны тыылара, мотуордара, хас да канистра бензиннэрэ.