Өлүү-тиллии икки ардынан

Прокопий Чуукаар

Өлүү-тиллии икки ардынан

ААН ТЫЛ

Кини туһунан аан бастаан Дьокуускай балыыһатыгар эмтэммит бырааһыттан истибитим. Лээхэптэр арыыларыгар уонтан тахса сыл бултаабыт киһи билигин Намҥа олорорун билэн баран, эмиэ оччолорго ити эргин муора арыыларыгар баар факторияҕа үлэлээбит биир дойдулаахпын сураһыах санаам көтөн түспүтэ. Ол гынан баран Хотугу байҕал аата-ахса суох арыыларыттан сыччах биир эрэ киһини ыйыталаһа тиийэр сүрэ бэрт буолуоҕун иһин, бэркиһээн, бастакы өрүкүнэйиим уостан хаалбыта. Ол биир дойдулаахпын сураһыым дьиҥ-дьиҥэр төрүөттээх этэ. Бэйэм эмиэ ити сыллартан саҕалаан хоту туундараҕа да, муораҕа да син кииртэлээн тахсыбытым, онон ол дойду сирин-уотун көрбүппүн кимиэхэ эмэ сыһыаран кэпсиэх буолбут өрдөөҕү баҕа санаам үүйэ тутан, Намҥа олохтоох аймахпытынан илдьит ыыппытым, онуоха оҕонньор «кэллин» диэн быһа-бааччы эппит этэ. Онон урут көрбөтөх, айах атан кэпсэппэтэх киһибэр биир үтүө күн көтөн түстүм.

Эдэр дьон хараҕар биһиги көлүөнэ «оҕонньор» дэппитэ ырааппыт эбит. Бэйэм бараллаам киһини сурах хоту «оҕонньор» буоллаҕа дии сылдьыбыппын. Билигин даҕаны урукку сэбэрэтин ыһыкта илик көхсүн киһи суол ааныгар көрүстэ, илиибин эрчимнээхтик хаба тардан ылла:

– Кырбыһааҥкын диэммин. Сөп-сөп, ити миэхэ кэллиҥ. Аас. Хаһан эрэ өрдөөххө Федот Донускуой диэн киһи суруйа сылдьыбыта.

– Феодосий Донской буолуо…

– Ол, ол киһи. Нууччалыы эмиэ, хас да сыл буолан баран, суруйбут эбит. Ону бу соторутааҕыта Яков Семенов диэн уруккута улахан тойон киһи булан ыыппыта. Өссө бу сотору кэминэн тахсар хайа эрэ кинигэҕэ кыратык кыбытыах буолбут.

– Оо, ол Яков Алексеевич булт туһунан хас да кинигэлээх ээ. Кини ылсара ордук буолаарай?

– Ыспыраапка курдук суруйуо үһү, муҥутаан төһөнү бултаабыппын кыбыттаҕына даҕаны үөрүү. Оччо элбэҕи мин курдук бултаабыт киһи баарын үйэм устата истибэтэҕим. Миигин Соц. Үлэ дьоруойугар оччолорго түһэриэхтээхтэр этэ. Элбэх үрдүк сололоох тойонтон итини бэйэлэриттэн истибитим, онон этэбин. Уонна онтум сурукка киирбит эбит. Федот Донускуой суруйбута бу сылдьар, – саалаҕа элэстэнэн киирэн дипломат ойутан таһааран аһа баттыыр уонна 1975 сыллааҕы «СЯ» балаҕан ыйын 8 күнүнээҕи ыстатыйатын ксерокопиятын үҥүлүччү анньар. «Тропа в студеном океане» диэн очерканы Ф. Донской уонна С. Ломач кыттыһан суруйбуттар эбит.

Аны «Ляхов арыытыгар – тоҕус сыл» диэн Ф. Донской өссө 1971 с. балаҕан ыйын 20 күнүгэр «Кыымҥа» суруйбут ыстатыйатын ксерокопията холбуу тиһиллэ сылдьар.

– Бачча бэчээтинэн бигэргэтиллибит киһини дьэ уонна тоҕо дьоруойга түһэрбэтилэр?

– Дьэ ону мин сэрэйэбин эрэ. Кэпсээтэххэ, остуоруйата уһун. Судургу хайдах да быһаарбаккын. Этэргэ дылы, куһу эрэ ыппыт киһи кырсаһыт буолан турдаҕым дии. Уонна аҕыйах сыл иһигэр аатырбыт-сураҕырбыт дьоннортон ордон тахсабын. Тэрилим диэн бастаан барыларыттан мөлтөҕө. Салалта булчуттарыгар эриэ-дэхси сыһыаннаспат этэ. Ким төһөнү куду анньан бэрик биэрэрэ тэриниигэр элбэҕи быһаарара. Көнөтүнэн сылдьар буоллуҥ да – эн булчут буолар кыаҕыҥ суох. Салалтаҥ браконьердыырын көрө-көрө көрбөтөҕө буолуохтааххын. Анатыылаах сиргин көҥүл тэбистэрдэххинэ, ол сир булда кэхтэр. Ону утарсыбыт «буруйум» таайбыт буолуон сөп. Куоракка тиийдэхпинэ, саамай муҥур тойотторго сылдьан баар балаһыанньаны кэпсээн кэбиспитим да атахтаатаҕа. Овчинниковаҕа, Петровка, Платоновка сылдьарбын истэн мөҥүү-этии бөҕөтө этэ. Кинилэр өрө тутар кэмнэригэр, ити дьонтон бэйэлэриттэн саҕалаан, дьоруойга түһэр сурахпын истибитим. Уонна ону күн бүгүнүгэр диэри итэҕэйэбин. Көр эрэ, Сергей Михалковтаах кэлэ сырыттахтарына, ол дьону кытта Ленин памятнигар венок уурсубуттаахпын ээ. Онно: «Бу – биһиги дьоруой-булчуппут, Соц. Үлэ дьоруойа», – диэн билиһиннэрэллэр этэ. Ити 1975 сыллаахха. Мин бултуу муорабар киирэн хаалабын. Кырсаҥ да аҕырымныыр сыллардаах. Оннооҕор куобах үөскээбэт кэмнээх дии. Ол сыл Лээхэптэр арыыларыгар кырса биллэ аҕыйаабытын иһин Котельнайга бултаан тахсыбытым, миигин сүтэрэн олороллор этэ. Онуоха эбии аны «Таймылыыр» совхозка сыһыарбыт кэмнэрэ буолуон сөп. Дьокуускайтан миигин дьоруойга түһэрэр дьыаланы оҥорторо ыыппыт киһиэхэ: «Үс сыл хаайыыга түбэспитэ», – диэбит этилэр. Соруйан. Ону итэҕэйдэхтэрэ буолуо. Онтон ыла бултаан бүппүтүм. Ыарытыйан да барбытым. Кэлин миигин өйөөбүт улахан дьонум үлэлэрэ уларыйбытын, өлбүттэрин истэммин сураһа да барбатаҕым. Ол эрээри киһи үлэтэ умнуллуо суохтаах дии саныыбын. Кэлин да сыаналаныан сөп. Оннооҕор өлбүттэрин кэнниттэн наҕараадаҕа түһэрэллэр буолбат дуо? Инньэ диэбит дьон элбэх. Эн, хаһыат үлэһитэ киһи, Халыыйабы, Ырыкыныабы истэр этиҥ дуо?

– Аҕа табаарыстарым этилэр.

– Тэрэнтэй ханна эрэ мин туспунан кыбыппыт буолуохтаах. Инньэ диир этэ. Өссө нэмийэн суруйаары сылдьан былаҕайга былдьаппыта. Оттон Ньукулай Ырыкыныабы кытта аармыйаҕа бииргэ сулууспалаабытым. Доҕорум этэ. Эмиэ суруйуон наһаа баҕарара. Ол сылдьан олохтон эмискэ туораан хомоппута. Оттон эн бэйэҥ билиэҥ буоллаҕа. Хоту сылдьыбыппын суруйтарыахпын баҕарабын. Чахчы уйаммын-хатаммын биллэрбит дойду.

– Эн курдук булка үрдүк көрдөрүүнү ситиспит атын булчуттар бааллар дуо?

– Истэ иликпин.

– Оттон Соц. Үлэ Геройун үрдүк аатын ылбыт кырсаһыт булчуттар баалларын истибит курдукпун. Эн көрдөрүүгүн тэҥнээн көрүөххэ баар эбит ээ.

– Саамай сөпкө этэҕин.

Иван Яковлевич ити этиитин сыал-сорук оҥостон, «Герои Социалистического Труда» диэн 1987 сыллаахха тахсыбыт биобиблиографическай справочнигы арыйталаан көрдүм. Онно 52 страницаҕа Горохов Семен Васильевич уонна 74 страницаҕа Колесов Николай Саввич диэн Хоту дойду хоһуун булчуттарын туһунан туох суруллубутун ааҕааччыларга билиһиннэрэбин. Н.С. Колесов Усуйаана Туматыгар 1912 сыллаахха төрөөбүт чахчы да сорсуннаах булчут эбит. 1957 сыл алтынньы 1 күнүгэр Соц. Үлэ Геройун үрдүк аата иҥэриллиэн иҥэриллибит. Ол гынан баран ити кэмҥэ муҥутуур көрдөрүүтүн суруйбатахтар. Ол оннугар 1964 сыллаахха Ийэ дойдутугар 100 000 солк. суумалаах күндү түүлээҕи туттарбыт эбит. Төһө кырсаны, атын түүлээҕи ханна бултаабыта суруллубатах.

Аны С.В. Горохов, эмиэ Усуйаанаҕа Юкагир диэн сэлиэнньэҕэ (?) 1930 сыллаахха төрөөбүт байанайдаах булчут Соц. Үлэ Геройун үрдүк аатын 1985 сыл от ыйын 9 күнүгэр ылар чиэскэ тиксибит. Хомойуох иһин, көрдөрүүтэ эмиэ ыйыллыбатах. Ол оннугар 1986 сыл устата 147 кырсаны 5500 солк. туттарбыта ыйыллыбыт. Оттон кинигэ тахсар сылын бастакы кыбартаалыгар 184 тириини 7300 солк. туттарбыт. Мантан сылыктаан көрдөххө, Николай Саввич Колесов 100 тыһыынчалааҕы биир сыл бултаабыта киһи өйүгэр хайдах да түспэт. Семен Васильевич Гороховка сыһыаран көрдөххө, 10 тыһыынча суумалаах күндү түүлээҕи бултаабыт буолуон сөп быһыылаах. Биир нуул алҕас эбиллибитэ көстө сылдьар. Ол эбэтэр төһө да улуу булчут биир сыл 2000 кырсаны хайдах да туттарыах туһа суох. 1964 сыллаахха оччо кырсаны бултаабыт киһи аарыма сураҕын, оччолорго Хоту дойду олоҕун иҥэн-тоҥон үөрэтэ сылдьар Ф. Донской хайаан да билиэхтээх этэ. Онон кэккэ сылларга республикаҕа кими да иннигэр түһэрбэтэх улуу булчут Социалистическай Үлэ Геройун үрдүк аатыгар түһэриллибэккэ хаалбыта, ити, кини кэпсиирин курдук, итэҕэстэри кытта эйэлэспэтэх көнө сүрүннээҕэр сыттаҕа диэн бүк эрэнэҕин. Онуоха эбии «Холбоско», «Булуҥ», «Таймылыыр» совхозтарга булдун туттарарга күһэллибитэ, пятилеткатын дуу, уопсай түмүгүн дуу таһаарыыга оччотооҕу «көһүүн» салайааччылартан тутулуктаммыта саарбаҕа суох. Онон, Семен Васильевич курдук, Герой үрдүк аатын ыларын таһынан Үлэ Кыһыл Знамята, «Бочуот Знага» орденнарга тиксиэхтээҕэр буолуох, дьөрү биир да мэтээлинэн бэлиэтэммэккэ хаалбыта хомолтолоох.

Чахчы уол оҕо уон уһуктааҕа эрэ, билбэт-көрбөт хоту муоратын арыытыгар дьиэ кэргэнин илдьэ бултуу киирэн баран, Ийэ Айылҕатыныын эн-мин дэһэн күндү түүлээҕи үллүктүөн сөп. Кини килбиэннээх сырыыта бэйэтэ туспа сэһэн буолуох этэ. Ол туһунан туох баарынан кэпсиир сорук өссө да иннибитигэр күүтэр…

Ааптар

БАЙАНАЙ БЭЛЭҔЭ

Аччыгый Лээхэп ыһыытыыр хоту уһуга. Кулун тутар 1 күнэ үүнэр сарсыардата. Бүдүө-бадыа. Киһи хараҕа ыларынан хаар саарыстыбата, ханан да барыарар баара көстүбэт, күлүк түһэриэх биллибэт. Халлаан уонна хаар куйаара силбэспит курдуктар. Ол эрээри тумарык үрдэ биллэр-биллибэттик көҕөрүмтүйэргэ дылы.

Аан дойду килбэйэр киинэ бу буоллаҕа диэх курдук, хоҥурахха туруору сааллыбыт сонос тоһоҕо төбөтө тулаайахсыйбыттыы суос-соҕотоҕун чоройор. Тыал күрүс-күрүс күүһүрдэҕинэ, хаар үрдэ үллэҥнээн ылар, оччоҕо туох эрэ тыынар тыыннаах чугас баарын курдук санаа үөскүүр. Бай! Хантан эрэ бэрт чугастан киһи саҥатын дорҕооно иһиллэргэ дылы. Ону даҕаспытынан итиннэ-манна ыттар боҕурҕастылар. Үрдүлэригэр тыал типпит хаарын тэбэммитинэн көлүүр ыттара туран үллэҥнэстилэр, уҥа-хаҥас олоотоһо-олоотоһо тыыллаҥнаһан кэдэлдьистилэр, бэйэ-бэйэлэрин сытырҕаһан ыла-ыла көп кутуруктарын хамсатан эйэргэһэн дуу, сэһэргэһэн дуу бардылар.

Ити кэмҥэ бүтүннүү түү таҥастаах киһи хаар хаптаччы баттаабыт балааккатын иһиттэн сүр сымсатык ньылбы ойон тахсан итииргээбит курдук бэргэһэтин кэтэҕин диэки сэгэччи анньар. Дьэ уонна хомурах анныттан уп-уһун сыарҕатын туруору анньар, утуйан турбут таҥаһын-сабын, малын-салын дьып-дьап кэлгийтэлиир, ыттарын аалыктарын бэрийэ түһээт: «Бата-бата!» – диэн хамаанда биэрэрин кытта, бэйэ бодолорун тардына охсубут ыттар барахсаттар иннилэрин хоту муҥ кыраайынан түһүнэн кэбиһэллэр.

Били көрбүт тураҕас ураҕаспыт ыт сыарҕатын тохтотор тарыыр маспыт эбит. Оттон соһуйа истибит саҥабыт «спидола» сэһэргиир сонуна буолла. Хоту дойду хоһуун булчута Уйбаан Кырбыһааҥкын хоҥурах анныгар хонон аастаҕа ити. Ыттарын да аһаппакка, бэйэтэ да үссэнэрэ көстүбэккэ ойутан хааллаҕа эчи суһалын.

Уйбаан ыттарын сууккаҕа биирдэ эрэ аһата үөрэтэлээбит. Киэһэ хонук сирдэригэр кэллэхтэринэ, балааккатын бэрт барбах өгдөтө түһэр уонна аан бастаан ыттарын аһылыгын примуһугар сырайан бөһүтэр, ол эрэ кэнниттэн бэйэтин аһылыгын буһарынар. Тоҥ эккэ ыт тииһэ тулуйбат, оттон тииһэ суох ыт түргэнник ырар, көлүүргэ барбат. Уйбаан примус булунуоҕуттан балаҕаҥҥа бааспат, бу курдук талбыт сиригэр хоноро сыыдам, күнэ-дьыла мээнэҕэ барбат. Аһаата да балааккатын өгдөтөр ураҕаһын ылан кэбиһэр, иһэ бөрө, таһа таба тириитэ утуйар мөһөөҕө хайдахтаах да буурҕаны биллэрбэт. Киэһэ оргуппут чэйин сампаан бытыылкатыгар кутан эмиэ иһэ-таһа түүлээх тирии мөһөөччүгэр уктан утуйар. Сарсыарда сып-сылаас чэйи кытта бөһүйэн да көрбөтөх эти утуйар мөһөөҕүттэн турбакка эрэ аһыыр. Онон хаһаайыннара аһыырын бэл ыттара да билбэккэ хаалаллар.

Бүгүн тиһэх паастарын эһитэлиэхтээх. Улахан Лээхэптэн кэлэн бу эргин ааһарыгар быйылгы булдун ааҕынан көрбүтэ – алта сүүһү чугаһаппыт этэ. Онон тиһэх сырыытын иннинэ аал уотун аһата-аһата Байанайыттан: «Аакка-суолга алта сүүспүн толорор бэлиэ кырсабын анаан-минээн анаабыллаа дуу… Байанайым барахсан, бааргын-суоххун илэ-чахчы биллэр эрэ. Бачча тухары байанайдаах булчут аатын сүктүм эрээри биирдэ да бэйэҕин биллэрбэтиҥ…» – диэн хаһан да саҥарбатаҕын саҥарбыта, эппэтэҕин эппитэ. Ол этэ-тыына олорон эмискэ этин сааһа аһыллан, куйахата үмүрүтэ туппахтаабыта. Уонтан тахса сыл олорбут балаҕанын атыҥыраабыт курдук эргим-ургум көрбүтэ. Таһырдьа уот ылар мотуора бүтэҥитик бөтүгүрүүрүн курдук, сүрэҕэ тэбис-тэҥҥэ сэлибирээн ылбыта. Оннооҕор үрүҥ эһэ түннүгүнэн төбөтүн уган турарыгар түбэһэ кэлэн баран маннык уолуйа куттамматаҕа. Оннооҕор буолуохха түбэстэ ини, түбэспэтэ ини, уҥуох-уҥуоҕа субу курдук халыр босхо барбытын өйдөөбөт. Арааһа, саҥарыа суоҕу саҥарда, этиэ суоҕу эттэ бадахтаах. Оронун анныттан кырыы дьааһыгын ороон таһааран биир бытыылка ханньааҕы салыбыратан ылан, бүөтүн төлө биэрээт, биир-биэс тыла суох кыһыл чоххо күлүмнэтэ ыспахтаата, ол кэнниттэн бэйэтэ үстэ-хаста омурдумахтаата. Испит арыгыта этин-сиинин сыыйа сылаанньытан дьэ уоскуйа быһыытыйар. Ол түүн туох да буолбатаҕын курдук утуйан тураат, паастарын эһэ барбыта. Мэктиэтигэр тугу да түһээбэккэ утуйбутуттан бэйэтэ да дьиктиргээбитэ.

Ханньааҕын аҥаарын тиһэх пааспар иһиэм диэн илдьэ иһэр. Булт сезонун түмүктүүр күнэ, онон хайаан да Байанайыгар махтанан сирин-уотун аһатыахтаах – булт булгуруйбат сокуона. Быйылгы курдук өлгөмнүк бултуйбут сыла суоҕа. Биир эрэ сыл түөрт сүүстэн таһаара сылдьыбыта. Онон эбитэ дуу, түбүк бөҕөҕө олорор-турар бокуойа суох тула эргийэ сырытта. Урут кэргэнэ, оҕолоро кыстаһар эрдэхтэринэ сынньалаҥа сүрдээх эбит. Наар кураанах таҥас, сылаас дьиэ, бэлэм ас. Кырса таҥастаныыта түбүктээҕин быйыл дьэ биллэ. Аны бу дойдуга соҕотоҕун сананыа суох. Кыс устата икки төгүл ыксаталаан ылла. Туох баҕайыта эбитэ буолла. Арыый сололонноҕуна, Киһилээххэ баар полярнай станцияҕа баран көрдөрдөҕүнэ табыллыыһы. Дьэ уол оҕо уйана-хатана биллэр дьылын киһитэ кини буолан тулуста.

Тиһэх пааһыгар күн арҕаалыыта тиийдэ. Ыттар үөрэнэн хааланнар соруйтарыыта суох бэйэлэрэ тохтууллар. Үөрүйэх баҕайытык ураҕас маһынан сыарҕатын ханна да барбат гына чигдигэ батары аста.

Пааһыгар чугаһаабыта, дүлүҥ анныгар туох эрэ хараарара көһүннэ. Өссө хамсыырга дылы: түүтүн тыал хамсатар ини. Уйбаан урут хаһан да түбэспэтэҕэр түбэспитин сүрэҕэ сэрэйэн мөҕүл гынна. Эмискэ баҕайы сүһүөҕэ мөҕөн, сэниэтэ эстэн хомурахха олоро түһэн тыынын ыла сатаата. Били ыарыыта үһүстээн киирээри гыннаҕа дуу?

Кыракый үрдэли тобугунан сынан нэһиилэ дабайда. Били хара түүлээҕи тутан көрбүтэ, саҥардыы бөһүйэн эрэр. Иҥнибитэ чаас да буолбатах быһыылаах.

– Оо, Байанайым барахсан, иннибэр субу эрэ кэлэн, хаһан да харахтаабатах хара кырсабын тиһэх пааспар куду анньан аастаҕыҥ тоҕо сүрэй! Ол да иһин уоппун аһата олорон, балаҕаммар баар сибикигин билэн, этим сааһа аһыллыбыт, куйахам күүрбүт эбит буоллаҕа, – дии-дии дүлүҥү өгдөтөн Хоту дойду сэдэхтэн сэдэх кыылын ылан үс төгүл өрүтэ аста. Сыарҕатыгар кэлэн мөһөөҕүн быатын төлүтэ тардан тутум сыалаах таба этин ороон таһааран элийэ быһан кырсатын муннугар үҥүлүттэ. Онтон примуһун уотугар сырайан сыт таһааран сырдьыгынатта, балаҕаныттан илдьэ кэлбит ханньааҕын бүөтүн төлө тарта. Ыттара, хаһаайыннара күрүлүүр күнүс примуһун уматан сыа сырайа олорорун дьиктиргээбиттии кылап-халап көрө-көрө, таныыларын араастаан хамсатан сыт ылан олоотоһо олордулар. Арай бэриэччитэ атын сири одуулаабыта буолар. Өйдөөх ыт бачча кыра сыаҕа тоҕо ымсыырыай, сөпкө гынар.

Уйбаан урут сураҕын эрэ истэр, улуу булчукка эрэ тоҕооһор күндү булдун имэрийэ-имэрийэ тылыттан матан син өр олордо. Бу түгэҥҥэ туох диэн саҥа таһаарыллыахтааҕын кимтэн да сураспатах эбит. Арай:

– Айылҕабын кытта киһилии өйдөһөн баччаҕа тиийэн кэллим, араҥаччылыыр аанньалым, арахсыспат аргыһым буолан олоҕум устата бииргэ сылдьыспыт эбиккин. Эйигин хомоппотох буолан, сап саҕаттан салҕанан тыыннаах ордон испиппин, – диэн ботугуруу олордо. Ити кэмҥэ бытыылкатын капрон бүөтүн хаарга мүччү туппутун, кэтэһэн турбут курдук, чыпчыххай тыал төкүнүтэн ханна эрэ илдьэ бара турда.

– Ээ, сирбин-уоппун күндүлээбэккэ, Байанайбын эрэ айах тута олорор эбиппин. Көрбөтөхпүн көрөн өйүм көтөн хаалбытын хайыаххыт баарай! Булчут чулуута гыммыт уолгутун ити курдук үөрэтэ сылдьыҥ. Дьэ аһаттаҕым-сиэттэҕим буоллун. Сыа да баар – сырайыллыа, арыгы да баар – күндүлэниэ. Дьэ, бука бары мустуҥ эрэ: араҥаччылыыр аанньалларым, арахсыспат аргыстарым – сирим-дойдум иччилэрэ, ахтар айыыһыттарым күндүбүн-мааныбын уос-тиис салаһыҥ. Мин да уол оҕо эбиппин, улуу булчукка тоҕооһор бэлэххит иһин махтал бастыҥа буолуохтун.

Субу олорон ааҕан көрбүтэ, быйыл кыһын алта сүүс ордугуна биир кырсаны бултаабыт эбит. Маннык өлгөмнүк бултуйбут киһи урут да суоҕа, билигин да иһиллибэт.

ОЛОХ ОСКУОЛАТА

Уйбаан бу олорон санаан көрдөҕүнэ, Лээхэпкэ аан бастаан үктэммитэ быйыл уон иккис сыла буола охсубут. Ол иһигэр тоҕус сыл толору түүлээхтээбит. Билигин дойду оҥостубутун иһин, саҥа киирдэҕин утаа амырыын дойду этэ. Сир-дойду олоҕун сигилитин барытын саҥаттан манна билбитэ, аан дойдутун саҥалыы саманна арыйбыта, олох умсулҕаннааҕын бу курас арыыга оройдообута, өлөр өлүүлүүн бу сиргэ-уокка уун-утары көрсүбүтэ.

Сыарҕатыттан туран тыыллаҥнаан ылбыта, саҕахха санньыйан эрэр күнэ кытарымтыйа хаймыыламмытын көрөн, буурҕа иннинэ балаҕанын була охсоору, ыттарын соҕуруу диэки салайа баттыыр, тарыыр маһын ньылбы тардар. Билигин утуйуон да сөп. Ыттар дьиэлэригэр баралларын билэн, ханна да аралдьыйбакка кутуруктара субулла сыыйыллар.

Лээхэптэр арыылара ханна эрэ муора уҥуор баарын оҕотук сылдьан иһиттэ быһыылааҕа. Биирдэ Бубякин диэн аатырбыт булчут дьоҥҥо кэпсии олороругар түбэспитэ:

– Оо, дьэ, кырдьан хаалан үтүө да дойдубун хааллардым. Эһиги, эдэр дьон, манна этиһэ-охсуһа сылдьыаххыт кэриэтэ онно киириэ этигит. Көҥүл дойду онно баар. Ким да эйигин күлүктээбэт. Бэйэҥ бэйэҕэр тойоҥҥун. Уол оҕо уйана-хатана онно биллэр. Буурҕалыын соҕотоҕун өрө тустаҕын, үрүҥ эһэлиин соҕотоҕун күөн көрсөҕүн… – дии олороро өйүгэр дириҥник хатанан хаалбыт. Оччолорго ол киһи кини хараҕар олоҥхо бухатыырын курдук баараҕадыйан көстүбүтэ.

Уол оҕо хататтаах буолла да ханна баҕарар тиийэр-түгэнэр диэн өбүгэлэр өстөрүн истэ улаатан бэйэтин тургуттан көрүөн баҕарара. Киһи сылдьар сиригэр кини да тоҕо тиийиэ суохтааҕый?! Дьон оҥорорун кини да тоҕо сатыа суохтааҕый?! Итинник күүстээх санаатын хаһан да ыһыктыбатаҕа.

Онуоха эбии сэттэлээҕэр соҕотох кэриэтэ хаалбыта харса-хаан санааланарыгар олук уурбута. Аҕата – Нам Таастаах Өргөлөөҕүн киһитэ, хоту балыкка киирэн баран, Булуҥ Бороҕонугар тоҥус кыыһын кэргэн ылан, Хара Уулаахха олоҕурбут дэгиттэр уус, ааттыын Уус Дьаакып дэнэр киһи, биир учууталга бэстилиэт оҥорбутун иһин норуот өстөөҕө аатыран, 25 сыл хаайыыга утаарыллыбыта. Оттон ийэтэ сэрии иннинэ дьаҥҥа өлбүтэ. Онон олох кыра эрдэҕиттэн атаҕастанары-баттанары дуостал абааһы көрөр, бэйэтин кырдьыгын ириэнэҕэр тиийэ туруулаһар өһөс майгыламмыта, сынтарыйары, чугуйары билбэт оҥорбута өрүү кыайыылаах тахсарыгар элбэхтэ төһүү буоллаҕа.

Инньэ гынан аҕыстааҕар, сэрии саамай үгэнигэр, ийэтин балта ааҕы кытта Дьокуускайга тахсыспыта. Билигин Хара Уулаахха ааспыт оҕо сааһын санаатаҕына, этэ тардар. Күтүөтэ Н.И. Ушницкай силиэдибэтэл дуу, борокуруор дуу быһыылааҕа. Бэстилиэттээҕэ. Арыт күн онтун сыттык анныгар хаалларан үлэтигэр барара. Оччоҕо оройунан көрбүт уолчаан ол күнү быһа бэстилиэтинэн оонньоон тахсара. Кэмигэр үчүгэйэ сүрдээҕэ чахчы, оттон дьыл-күн аастаҕын аайы алҕаска биир эмэ оҕону дэҥниэн сөбүн санаатаҕына, билигин да этэ тарпытын бэйэтэ да билбэккэ хаалар. Эдьиийэ – ийэтин балта – Настаа бопсо сатыырын истиэх бэйэлээх буолуо дуо!

Дьокуускайга кэлэн Күөх ырыынак утары баар икки этээстээх мас оскуолаҕа үөрэнэ сырыттаҕына, иитэ ылбыт дьоно атын оройуоҥҥа үлэлии баран хаалаллар. Кинини Горькай уулуссатын 62-гэр олорор Куома диэн аймахтара оҕонньорго хаалларан кэбиһэллэр. Уол үөрэнэн бүттэҕэ ол, ким да хонтуруоллаабат киһитэ хайыай! Инньэ гынан кылааһын тахсыбытын-тахсыбатаҕын бу диэн өйдөөбөт, хата уулусса оскуолатын бэрт хамаҕатык ылыныах быһыылаах эбит этэ. Саастыылаах оҕолоругар кимҥэ да атаҕастаппакка, күннээн-күөнэхтээн сырыттаҕына, сэрии бүтэһик сылыгар аҕата тиийэн кэлэр. Барашков диэн борокуруор аҕатын дьыалатын хат көрөн, босхолоппута үһү.

Аҕата ол кэлээт, Бүлүү Баппаҕаайытыгар кэргэн кэпсэппит. Онно көһөн тиийэллэр да уһаабаттар. Сүөһүлээх-астаах сэниэ дьахтар биир ынаҕын акка атастаспатаҕын иһин арахсан хаалаллар. Бүлүү куоратыгар хайыһарынан киирэн бурдук соһон тахсарын ыарырҕаппыт буолуохтаах, ол иһин аттана сатаатаҕа буолуо. Уолун Гуорунай Атамайыгар аҕалан балтыгар хаалларар, бэйэтэ былыр үйэҕэ быралыйбыт Намыгар ааһар. Эдьиийэ Матырыас кэргэнин аҕата Чылаа оҕонньорго чобой буолан уол кыһыннары-сайыннары холкуос үлэтигэр тэҥҥэ сылдьыһар киһи буолар. Дьэ, бу оҕонньор уончалаах уолу олох оскуолатыгар уһуйар. «Киһи кыайбата диэн суох», – диэн тыллаах кырдьаҕас эбитэ үһү.

Уйбаан билигин даҕаны бу оҕонньору олус үчүгэйдик ахтар. Хотоойулаах санааҕа, тугу баҕарар кыайарга-хоторго, олох араас мындырыгар үөрэтэрин таһынан, дьону харахтарынан араарарга уһуйбут:

– Тоойуом, киһи туох санаалааҕа, кимэ-туга хараҕар сурулла сылдьар куолута. Тымныы харахтаах дьонтон өрүү дьалты тутта сырыт. Иннигин биэрбэтиҥ үчүгэйин үчүгэй эрээри бэркэ бэрт түбэһээччи. Эн үөрэммэккэ хаалбыккыттан хомойума. Үөрэхтэннэххинэ, өй мөккүөрүгэр өлөргүн да кэрэйбэт киһи тахсар чинчитэ баар. Үлэ сатабылын төһөнөн элбэҕи баһылыаҥ, соччонон дьон эйигин бэйэлэригэр тэҥниэхтэрэ. Үлэттэн өлбүт суох.

Ол оҕонньору дьон: «Мөлөкүүрэп – ойуун», – дэһэллэрэ үһү да, анал таҥастааҕын, тэриллээҕин тоҕо эрэ өйдөөбөт. Көннөрү ичээн эҥин эбитэ ини. Ол эрээри Уйбаан олорбутун устата тугу ситиспитин барытын Чылаа кырдьаҕас үтүөтэ-өҥөтө диэн ааттыыр. Оҕонньор оннооҕор оҕус уһунун таах бырахпат эбит. Оҕо сылдьан ону элэгэс көрөн аһарбыта кэлин элбэхтэ туһалаабыта. Таба уһунуттан олус бөҕө быа тахсар диэн ааттыыр. Чахчы бөҕөтүн ыт сыарҕатыгар боруобалаан биллэҕэ.

Онон Уйбаан Кырбыһааҥкын чулуу булчут буоларыгар икки кырдьаҕас улахан оруолламмыт. Биирдэрэ – Бубякин ыра санаатын кынаттаабыт, атына – Чылаа онтун олоххо киллэрэргэ уһуйбут.

Тиксиигэ оҕолонон-урууланан, дьиэ-уот туттан, тутууга үлэлээн дьон тэҥинэн олохтонон испиттэрэ баара… Биир үтүө күн ону барытын түөрэ эргитэн кэбиһэр. Умулла дуу, умнулла дуу сылдьыбыт оҕо эрдэҕинээҕи ыра санаата туох ааттааҕы барытын түҥнэри сүргэйэн өрө оргуйан тахсар. Ол – «Холбос» факторията Лээхэптэр арыыларыгар бултуу киирэр киһини көрдүүр сураҕын истии этэ.

– Урут кырсаҕа сылдьыбытыҥ дуо?

– Суох, үөрэниллиэ!

– Онно дьон бултаабатаҕа ырааппыт үһү.

– Буоллун! Дьиэ баар диэбиттэрэ.

– Ытынан айаннаабыттааххын дуо?

– Суох, үөрэниллиэ!

Инньэ гынан куска эрэ сааламмыт киһи, балыктан атыҥҥа сыстыбакка сылдьан, «Холбос» кадровай булчута буоларга сөбүлэһэ охсор. Тутуутун начальнига ыытыан букатын баҕарбат: онно, ким да суох сиригэр, соҕотоҕун тугу көрдөөн киирэҕин? Өлөөрү дуо?

– Буоллун! Өлүөм суоҕа, куттаныма! Биир киһи сылдьарын сылдьыллыа! Эрэй бэйэтэ үөрэтиэҕэ!

Оччолорго күүһүн-уоҕун үгэнигэр сылдьара, маһы-оту тардан көрө сылдьар сааһа этэ. «Киһи сатаабата суох», – диэн өйдөбүллээҕэ. Кырдьык, туохха барытыгар сыстаҕаһа: «Уус уола уус буолуохтаах!» – диэн маһы, тимири тэҥҥэ тутан уһанара. «Оннооҕор үөрэҕэ суох аҕам чаһы маастара буола сылдьыбыта», – диэн кылгас кэм иһигэр тракторист, шофер идэлэрин ылбыта, бэл хаартысканы баһылаабыта. Кэлин: «Айылҕаны кытта кэпсэтэ үөрэннэххэ, барытын бэйэтэ бэриэт этэ сылдьар», – диир тылламмыта. Аһаҕас муораҕа моторканан иҥнибэккэ сылдьарын көрө-көрө полярнай станция метеорологтара сөҕөллөрө үһү. Чахчы айылҕа анаан айбыт оҕото оннук эргиччи дэгиттэр кыахтанар эбит буоллаҕа.

Кэргэнэ Шура мунаарыыта суох сөбүлэспитэ. Ыйга икки мөһөөк хамнастаах киһи үс кыра оҕолоох кэргэнин иитэрэ ыараханын билэрэ. Оҕолоругар детсад диэн суоҕа, онуоха эбии дьиэ туттаннар ороскуотурбут кэмнэрэ этэ. Аны арыт күн уончаҕа тиийэ хоноһолоноллоро. Ол дьон иһэн-аһаан, арыт адаарыһан туран кэлэллэрэ. Онон дьон тэпсэриттэн сынньана түһэр баҕа иккиэннэригэр баара.

Эдэр дьон биир сүбэҕэ кэлбиттэрэ. Бары бииргэ тутуспутунан сырыттахтарына, бэйэ-бэйэлэрин хардарыта өйөһөн, хайдахтаах да ыараханы туоруохтарын сөбө. Онон тута ыраах айаҥҥа бэлэмнэнэн барбыттара. «Холбостон» үбүнэн да, таҥаһынан-сабынан да дуоннаах көмө оҥорботохторо. Аҕыйах суумаҕа ол-бу кэнсиэрбэни, аҕыйах хапкааны уонна эргэ булт саатын биэрбиттэрэ. Онон хара бастакыттан бэйэлэрин бэйэлэрэ көрүнэргэ күһэллибиттэрэ.

Уйбаан уулусса бөҕө буола сылдьар ыттартан сэнэх соҕустарын талан, бэйэтэ мындырдаан оҥорбут алта миэтэрэ усталаах сыарҕатыгар көлүйэ үөрэппитэ. Быаҕа үөрэммэтэх ыттар сыарҕа сыҥааҕын кытта кирэр этилэр. Ол иһин быатын таба иигинэн эҥин биһэ сатаан баран, сылыбырас торуоһу суксуруһуннарбыта, сыарҕатын чараас ылтаһынынан ыллыктаабыта, быаларын хабыалаабат гына баайар албаһы тобулбута. Сыарҕатын кэбэҕэстик хомуллар гына, өссө кибитка курдук бүрүөһүннээх оҥорбута.

Кэргэнэ эмиэ бэйэтин курдук түргэн-тарҕан туттунуулааҕа, сатаабата диэн суоҕа. Чахчы да тэҥнээхтэр булсубуттара харахха тута быраҕыллара. Ханна, хаһан булсубуттарын билсэ түһэн ааһыаҕыҥ дуу.

Аҕата Намҥа кэлэн прорабтыы сылдьан уолун ыҥыртаран ылбыта. Саҥардыы бииргэ олоруох курдук буолан иһэн, Модукка тутуу ыыта тахсыбыта. Уйбаанын Модуттан төрүттээх эдэр уолга олохтообута. Маны Дьылҕа Хаан ыйааҕа быһыылаах диэххэ сөп. Сааһыары Модут Маайыгар ыанньыксыттыы сылдьар кыыс аҕыйах хонукка убайыгар киирэн, таҥаһын-сабын бэрийэн тахсыбыта. Уйбаан онно кыыс туттара-хаптара түргэнин, чэнчиһин бэлиэтии көрбүтэ. Баата ыстааны, тэлэгириэйкэни биир күн тигэн бүтэрбитин сөҕө санаабыта уонна үлэ-хамнас киһитигэр абыраллаах кэргэн буолууһу диэн түүйбүтэ. Сайыныгар кыыс аны фронтовик аҕатын ыарыылыы киирбитэ. Сэриигэ ылбыт бааһа көбөн ол эрэйдээх уһаабатаҕа. Уйбаан, кыыс убайа Бүөтүрдүүн тэҥҥэ сылдьан, аҕаларын харайсыбыта. Онно кыыс уолу сэргии көрбүтэ чахчы, онон иккиэн биир айылгылаах дьон түргэнник чугаһыспыттара. Уйбаан трактористар курс-тарын бүтэриитэ холбоспуттара уонна «Карл Маркс» колхоз биригээдэтигэр киирэн, Лена төрдүгэр Остуолба хайа чугаһыгар Хоохуччаҕа ыкса күһүҥҥэ диэри балыктыы хойуук тыынан киирбиттэрэ. Ол кыһын Уйбаан Күһүүргэ столярдаабыта, Шура балыыһаҕа санитаркалаабыта. Дьэ ити 1954 сылтан ыла, Уйбаан аармыйаҕа сулууспалаабытын аахсыбатахха, эдэр дьон хоту олохсуйбуттара.