Сайсары күөлгэ түбэлтэ

Итинтэн ыла Федя тосту уларыйбыта. Үөрэххэ кэнники сыһыллааччы, бэрээдэги кэһээччи кини буолбута, дьоно хомойбут сирэйдэрин-харахтарын көрдөҕүнэ, «Кэһэйиҥ! Кэһэйиҥ! Албынньыттар…» диэн сэтэриирэ эрээри, айылҕаттан уйан буолан, иһигэр аһынара. Ахсыс кылааһы нэһиилэ бүтэрээт, ГПТУ-га үөрэнэ куоракка киирбит эрээри, үөрэммэт да, үлэлээбэт да, сир-сир аайы баппатах икки уолу кытта табаарыстаһан арыгылыыр, охсуһууларга кыттар буолан, үөрэҕиттэн эһиллибитэ. Ол уолаттарынаан ханна түбэһиэх хонон, аһаан сылдьыбыта. Арыгылаан, харчылара эстибитигэр, баһылыктара Леха саппыкыһыт будкатын халыырга этии киллэрбитэ. Куттанарын биллэримээри, Федя сөбүлэһэ охсубута. Луомунан, быһаҕынан, сүгэнэн сэбилэнэн кытыы уулуссаҕа барыйар будкаҕа түүн үөһэ тиийбиттэрэ, Федя атахтара халыр босхо, бэйэтэ уу испит сылгылыы тип-титирэс этэ: «Бостуой кэлэммин, – диэн кэмсинэр толкуй кыламнаабыта. – Бу түргэнник бүтэ эрэ оҕустар, аны манныкка кыттар үһүбүөн…»

Хараҥаҕа хаамсан, атахтарын тыаһа сырдыргыыра, аан боробуойун Леха луомунан сыыйан кыычыгыраппыта бүтүн куорат үрдүнэн дуораһыйарга дылыта. Федя хаста да куотуон санаабыта эрээри, табаарыстарыттан толлон, кус сүрэх курдук көстүмээри, бэрт сыранан, салыбырыы-салыбырыы тулуйбута. Саппыкыһыт күннээҕи харчытын дьиэтигэр илдьэ барар быһыылааҕа – туох да суоҕа, арай остуол дьааһыгар үксэ алтан харчынан икки солкуобай курдугу булбуттара.

Сарсыныгар маҕаһыын аһыллаатын ол харчыларыгар «Солнцедар» диэн кыһыл арыгыны (Давыдов түбэһиэн иннинээҕи ити бүтэһигин испит, күлүү гыммыттыы, «Күн бэлэҕэ» диэн арыгы аатын умнубаттык өйдөөн хаалбыт) ылан таас дьиэ анныгар олорон испиттэрэ, туос аччык буоланнар, сонно холуочуйан түүҥҥү түбэлтэни киһиргии-киһиргии ахтыбыттара. Сотору арыгылара бүппүтэ.

– Өссө эбиниэҕиҥ, биир эмэ киһиттэн харчыта «уларсыаҕыҥ», – диэбитэ Лехалара, итиэннэ ымаҥныы-ымаҥныы, кнопканы баттаатахха бэйэтэ сулбу ыстанан тахсар финскэй быһаҕын көрдөрбүтэ, хайдах «уларсалларын» өйдөөн алларастаспыттара, онтон хотоойутук туттан дьиэлэрин анныттан тахсаат, маҥнай түбэһэ түспүт соломо сэлээппэлээх оҕонньору быһаҕынан тирээбиттэрэ:

– Фантомастар Дьокуускайга кэллибит. Биэс харчыта аҕал!

Оҕонньор олус куттаммыта:

– Биэриэм, биэриэм, – дии-дии уолугун сиэбиттэн үс солкуобайы салыбырас илиитинэн хостообута.

Оҕонньор куттаммытыттан эрдийэн, кини атын сиэптэрин туппахтаан көрбүттэрэ да – тугу даҕаны булбатахтара. Халаабыт киһилэриттэн тэйэн, арыгы маҕаһыынын туһаайан барбыттара, маҕаһыыҥҥа адьас чугаһаан эрдэхтэринэ, эмискэ аттыларыгар туормас тыаһа кыычыгыраабыта.

– Куотуҥ! – Леха өлөр хаһыыта иһиллибитэ.

Федя эргиллибитэ уонна айаҕын аллаччы аппытынан биир сиргэ хамсаабакка турбута. Күөх дьураалаах араҕас массыынаттан милииссийэлэр ыстанан түспүттэрэ, кэннилэриттэн били соломо сэлээппэлээх оҕонньордоро ойон тахсыбыта уонна уҥуох-тирии тарбаҕынан ыйа-ыйа, хаһыытаан чаҥкынаппыта:

– Тутуҥ, тутуҥ! Кинилэр! Фантомастар!

Үһүөннэрин быччаччы тутан ылбыттара. Силиэстийэҕэ саппыкыһыт будкатын алдьаппыттара эмиэ арыллыбыта.

Давыдов хас да сыл буолан баран хаайыыттан төннүбүтэ. Көннөрү илии-атах хара үлэттэн үлэҕэ көһөн, ким түбэһиэҕи кытта арыгылаан булкулла-тэккиллэ сылдьан Геленаны көрсүбүтэ. Бары «иһээччигин, арыгыһыккын!» диир кэмнэригэр кини «эн алкоголик буолбатаххын ээ, тоҕо күн аайы иһэҕин, туттунуоххун» диэн кыыс ис сүрэҕиттэн этэрэ ыраас халлааҥҥа ньиргийбит этиҥнии соһуппута уонна ханнык эрэ инникигэ эрэл кыымын умаппыта. Геленалыын билистэҕин утаа Федор арыгыттан кэм тардыммыта, өҥөйбөтөҕө ырааппыт театрыгар оннооҕор иккитэ-хаста сылдьыбыта, үлэтигэр да борогууллуура аччаабыта. Сарсыарда Геленаны санаабытынан уһуктар, киэһэ кинини өйдөөбүтүнэн утуйар дьикти кэрдиис кэм кыһалҕата суох оҕо сааһын дьоллоох-соргулаах күннэригэр маарынныыра. Ити эрээри кэнникинэн улам-улам кыыс ылбат-биэрбэт сыһыана кыйахыыр буолбута, биирдэ итирэн баран «иккиттэн биирин бүгүн быһаарыахха» диэн бугуһуйбут бэйэтэ эр хаанын ылынан Геленаҕа тиийбитэ. Улаханнык ииристилэр быһыылааҕа, ыһыы-хаһыы баарын өйдүүр, дьиэтигэр хайдах тиийбитин өйдөөбөт. Сарсыарда төбөтө хайа ыстаныах айылаах ыалдьан уһуктубута. Арай сып-сымнаҕас илиилэр баттаҕын имэрийэллэрэ, халтаһатын атыппыта – үрдүгэр Гелена нөрүйэн ытыы олороро.

– Хайа, Гелена? – уол кыыһы илиититтэн харбаан эрдэҕинэ, кыыс илиитин куоттарбыта уонна уу-хаар баспыт хараҕынан олус хомойо, курутуйа кинини одууласпыта.

– Бөлүүн тугу дьаабыламмыккын билэҕин дуо?

Федор сүрэҕэ ытырбахтаабыта:

– Суох…

– Истэххинэ ынырык да буолар эбиккин, эдьиийбин Капаны кырбаары тиистиҥ, «миигиттэн атыҥҥа тахсыаҥ да, өлөрүөм», – дии-дии, миигин быһаҕынан дугдуруйдуҥ. Эдьиийим наһаа кыыһырда, миигин бэйэбин да холдьоҕуох курдук уордайда. Барыта эйигиттэн, атын сиргэ көһүүһүбүн, онно үлэлиэм…

Давыдов хайдах сатыырынан кыыһы уоскута, ааттаһа сатаабыта да – туох да тахсыбатаҕа, ый курдугунан Гелена Салдыҥҥа үлэлии барбыт сураҕа иһиллибитэ. Онтон ыла Федор кинини адьаһын сүтэрбитэ, эмиэ арыгылааһын, үлэҕэ борогууллааһын хара күннэрэ саҕаламмыттара…

Күнүскү эбиэт кэмэ буолан, автобус «Сайсары» тохтобулугар, уулуссаҕа дьон элбээбит. Чехов уулуссатынааҕы ас маҕаһыыныгар киирии-тахсыы хойдубут, сэргэстэһэ арыгы атыылыыр маҕаһыын иннигэр төбүрүөннээбит түөрт-биэс уолу хараҕын кырыытынан көрө-көрө, Захар Захарович маҕаһыыннар иннилэринэн ааста: «Итинник уолаттартан киһи арааһы күүтүөн сөп. Тоҕо күнүстэри арыгылыылларый? Хонтуруолга ылан үлэлиир, олорор миэстэлэринэн иитиини күүһүрдүөххэ наада этэ. Общественность туруннар, өр гыныа баара дуо? Ол эрээри ээл-дээл дьон – уулуссаҕа киһини кырбыылларын көрбөтөх курдук туттан ааһааччылар, туох эмэ түбэлтэ тахсыбыт сириттэн туоһу буолумаары буут быстарынан куотааччылар, оо, билигин да үгүстэр! «Бэйэм ырбаахым эппэр чугас» диэн өс хоһооно этэринии олордохпутуна, буруйу оҥорооччулар син биир баар буолуохтара…»

Хараарбыт эркиннэригэр холоотоххо, түннүктэр кырааскалаах ыстаабаннара, араамалара ала-чуо көҕөрөр, уулусса диэки тимир сиэккэни тиирэ тардан оҥоһуллубут хааччах иһигэр аҕыйах олордуу хахыйахтардаах дьиэ туһаайыытыгар кэлэн силиэдэбэтэл тохтоото, хантайан маҥан лиискэ суруллубут нүөмэри көрдө: «Бу эбит Хамсеев дьиэтэ. Өлөрүү иннинээҕи арыгылааһын миэстэтин үөрэтиэххэ наада, онон манна доппуруостуур ордук…»

Кэлииккэни аста, аһаҕас эбит. Олбуор иһигэр саһааннаммыт мас, кыра дьиэ, антах, түгэххэ – кэбиһиилээх от, хотон көстөллөр.

«Син тыа сиригэр курдук» диэн саныы-саныы Захар Захарович ыһыллыбыт-тоҕуллубут маллаах-саллаах хараҥа кыараҕас күүлэни ааһан, ааны тоҥсуйаары тарбахтарын токуччу тутан илиитин өндөтөн эрдэҕинэ, халҕан бэйэтэ аһылынна, тэтэркэй имнэрдээх, суон лааһарыйбыт саас ортолоох дьахтар өҥөйдө:

– Кимиэхэ кэллиҥ?

– Дорообо, – силиэдэбэтэл соһуйан мичээрдээбитин өйдөөбөккө да хаалла. – Хамсеев баар дуо?

Дьахтар сымсатык көөһөкүс гынан, күүлэҕэ баар буолла, ааны көхсүнэн саба анньаат, дьэбир баҕайытык ыйытта:

– Киниэхэ туох наадалааххын?

– Мин силиэдэбэтэлбин, – Захар Захарович уолугун сиэбиттэн кыһыл хахтаах киниискэни таһааран көрдөрдө. – Хамсеевтыын кэпсэтэр наадалаахпын.

Дьахтар сирэйэ-хараҕа уларыйа түстэ:

– Ээй, били, Биэткэ Дабыыдап дьыалатыгар буоллаҕа, мин ити тойоҥҥо этэ сатаа: «Хаайыыттан тахсыбыт, иһээччи киһини кытта бодоруһума», – диэн, истэр кэлиэ дуо, – суулаһа сылдьан арыгылаа да арыгылаа. Ол туох аанньанан бүтүөҕэй – үнүр Дабыыдап дьахтары быһаҕынан анньан өлөрбүт диэн кэпсээн эрэллэрэ, – бокуойа суох кута-кута, дьахтар ааны сэгэтэн хаһыытаата. – Хамсыайап! Хамсыайап! Аны милииссийэттэн эйигин силиэстийэлии кэллилэр, атаһым Хамсыайап, Дабыыдаптыын арыгылыы оонньуу сылдьыбытыҥ оҕус буоллаҕа. Чэ, тойон, сытыаҥ дуо, тур. Онтон эн, табаарыс силиэдэбэтэл, киир. Дьиэ-уот мөлтөх, ол биһигинньиктэр иккиһин төрөөтөхпүтүнэ таас дьиэлэнииһибит быһыылаах…

Аан дойду аатырбыт араас боксердарын сурунаалтан кырыллыбыт өҥнөөх мэтириэттэрин, охсуһа, охто сытар түгэннэрин быһан лабах курдук сыһыарыллыбыт эркинин анныгар тиийэн, Элиэнэп остуолга олордо, кэннин хайыһа-хайыһа, ону көрөн хантаарыҥнаата:

– Бу боксаны интэриэһиргиир ким баарый? Уолгут дуу?

– Эс, суох. Хамсыайап тойон, – диэтэ онуоха дьахтар. – Бытыгын быһа үктүөр диэри өйдөммөт, ити охсуһууларынан иирэн бараары гынар. Сорох күн, тэлэбиисэргэ ити охсуһууларын көрдөрдөхтөрүнэ, түүннэри олорор, киһини да утутар суох – ыһыыта-хаһыыта, сөҕөрө-махтайара диибин диэн. Миэхэ былааһы биэрдэллэр, тэлэбиисэринэн көрдөрүөхтээҕэр буолуох, ити охсуһууларын отой бобон кэбиһиэм этэ. Уонна дьэ ыччаттарбыт охсуһаллар, иирсэллэр-баайсаллар диэхтэрэ, бэйэлэрэ үөрэтэ-үөрэтэлэр…

«Күлүбүрэтэн түһэн, саҥаран баран төннөөр диэбит түөтэлэрэ быһыылааххын» дии санаата Элиэнэп.

Түгэх хостон Стивенсон боксер уруһуйдаах футболканы тиирэ кэппит, баттаҕа кырымахтанан эрэр киппэ киһи тахсыбытыгар, Хамсеев буоллаҕа диэн сэрэйдэ: «бокс диэн баран муннукка ытаабыт киһи эбит, бэл, кэтэ сылдьар таҥастыын боксаҕа сыһыаннаах…»

Элиэнэп дьиэлээх киһи мастыы кытаанах кэтит баппаҕайын тутта: «боксаны сэҥээриэххин сэҥээрэр киһи эбиккин ээ» диэн толкуй кыламнаан ааста.

– Элиэнэп, силиэдэбэтэлбин…

– Хамсеев…

– Мин туох дьыалаҕа кэлбиппин сэрэйэр буолуохтааххын. Эн ыалыҥ уонна алтынньы отут биирис күнүгэр киэһэ бииргэ аһаабыт киһиҥ Давыдов киһини өлөрүүгэ буруйданар, онон таҥын уонна билигин Давыдов дьиэтигэр тахсыахха, кэпсэтиэхпит…

– Ычча да, онно, оттуллубакка турар тоҥ хаһаа дьиэҕэ, тоҕо таҕыстыбыт, манна кэпсэппэккэ, итиэннэ ол дьиэҕитин дьэҥдьийэн баран, милииссийэлэр бэчээттээн барбыттара…

«Манна эн сүгүн доппуруостатарыҥ биллибэт» диэн Элиэнэп санаата, итиэннэ дьахтар умайыктанарын истибэтэх курдук дьиэлээҕи тиэтэттэ:

– Чэ, тахсыахха…

Аан диэки баран эрдэҕинэ, дьахтар кэнниттэн батыһан иһэн, албыннаһардыы саҥара хаалла:

– Табаарыс силиэдэбэтэл, ити эрээри бу дьыалаҕа мин оҕонньорум чооруос тумсун да саҕа кыттыгаһа суох, кини сытар ынаҕы туруорбат сымнаҕас муҥнаах ээ, ол күн киһини кытта охсуһуохтааҕар буолуох, букатын атаҕар нэһиилэ уйуттар өлөр итирик киһи кэлбитэ… Анараа Дабыыдап да уол илэтигэр көнө, сайаҕас майгылаах оҕо ээ, итирдэҕинэ иирэн эрдэҕэ. Оо, аат аһа, хас-хас хаарыан бэйэлээхтэри умса уураҕын…

Ыаллыылар олбуор хаптаһынын көтүрү тардан быһа сылдьыһаллар эбит. Давыдов дьиэтин ааныгар бэчээти силиэдэбэтэл тарбаҕын төбөтүнэн бигээтэ, онтон тоҕо тарта. Күлүүһү аһан иһирдьэ киирдилэр, уорастыйбыт салгын дьар гына охсулунна. Дьиэ ортотугар хаптаһын быыһы аҥаардаан улахан халааҥка оһохтоох, ол илин өттө аһыыр сир, кэннэ – утуйар хос эбит. Куукунаҕа аҥаар атаҕа туллан эркиҥҥэ сыһыары анньыллыбыт дьоодьойбут остуол үрдүгэр, түгэх хоско утуйар таҥас төбөтүгэр чөмөччү хомуллубут оронун анныгар – кураанах бытыылкалар.

Дьиэ дьыбарсыйбыта сүрдээх, кырдьык, киһи уһуннук тулуйан олоруо суох…

– Эн боксаны сэҥээрэр быһыылааххын, ээ? – Захар Захарович куукунаҕа киирэн, санныгар саба быраҕыммыт истээх сонун кичэйэ-кичэйэ бүрүнэ тардынар.

Киһитэ боппуруос соһуччута бэрдиттэн мух-мах буолла, онтон:

– Ээ, – диэтэ.

– Мин эмиэ эдэрбэр таптыырым. Республикаҕа уолаттарга киирэн оонньоон турардаахпын – оскуолаҕа сылдьан.

– Ээй, – Хамсеев сирэйэ-хараҕа сэргэхсийэргэ дылы буолла. – Хаһыс разрядтаах этигиний?

– Бастакы. Эн оонньууруҥ дуо?

– Ханнык эмэтик, биһиги саҕана сайдыы да суоҕа бэрдэ, үгэннээн үһүс разряды толороллоро…

– Оннук буолумуна. Дьэ, дьыалабытыгар киириэххэ, эн миэхэ, баһаалыста, алтынньы 31 күнүгэр Давыдовтыын хайдах аһаабыккын, тугу кэпсэппиккин сиһилии кэпсээ эрэ.

Хамсеев таптыыр боппуруоһуттан курус кэпсэтиигэ төннөн өрө тыынна уонна Давыдов силиэстийэҕэ көрдөрбүтүн үүт-үкчү кэпсээтэ.

– Александрова киниэхэ урут сылдьарын билэриҥ дуо?

– Суох.

– Кинини ити күн аан маҥнай көрдөҕүҥ дии?

– Ээ.

– Александровалаах Давыдов кыыһырсар этилэр дуо? Уопсайынан, тугу кэпсэппиттэрэй, сиһилии сэһэргээ.

– Кыыһырсыы суоҕа. Кини кэлбитигэр Федька… ээй… Давыдов кыбыстыбыт курдуга, «хаһан кэллиҥ?» диирэ. Кыыс хаһан эрэ диэбитэ да, өйдөөбөппүн. Мин ыалдьыкка диэн арыгы куппутум, ону охсуһуннарбыта эрээри, испэтэҕэ. Онтон кинилэр барбыттара, мин дьиэбэр тахсыбытым.

– Төһөҕө этэй?

– Өйдөөбөппүн.

– Уонна тугу кэпсэппиккитий?

– Умнубуппун, итирик этим.

– Давыдов дьиэтигэр ханнык быһахтардааҕын билэҕин дуо?

– Килиэп быһаҕа баара, хара уктаах. Ээ, уонна саха быһаҕа, дойдум ааттаах ууһа охсубута диэн кэпсиир буолара.

– Александрованы атаарарыгар Давыдов быһах уктубутун көрбөтөҕүҥ дуо?

– Эс, суох, тоҕо уктуой? Автобус тохтобулугар диэри эрэ атаарбыт буолуохтаах.

– Тоҕо инньэ диигин.

– Бинсээгинэн эрэ барбыта, миигин өссө «кэлиэм, күүт» диэбитэ да, эмээхсиммиттэн куттанан…

«Кырдьык да, төһөҕө тарҕаспыттарын Хамсеев кэргэниттэн ыйытыахха баар». Силиэдэбэтэл түгэх хоһу өҥөйдө, орон үрдүгэр сурунаал ойуута – Мона Лиза элэктиирдии мичээрдии олорор: «өлөрүөхсүтү мин билэбин, эн булуо суоххун, булуо суоххун» диирдии.

Элиэнэп көхсүн этиттэ, киһитигэр төттөрү эргилиннэ уонна дьаадьайбыт остуолу ыйда:

– Бу остуолга аһаатаххыт дии?

– Ээ.

– Александрова кэлбитин кэннэ ким эмэ түгэх хоско киирэ сылдьыбыта дуо?

– Өйдөөбөппүн, арааһа, суох. Бэйэм чааһым киирбэтэҕим.

– Давыдов атаҕын таҥаһа туох этэй?

– Хайдах?

– Оттон тугу кэтэ сылдьарай – хаатыҥка дуу, бачыыҥка дуу?

– Ээ, – Хамсеев өйдүү сатаан сүүһүн түрдэһиннэрдэ. – Ээй, өйдөөтүм, истээх кирзовай саппыкылаах этэ.

– Эһиги охсуспатаххыт дуо?

– Кимниин? – Хамсеев соһуйан өрө көрө түстэ.

– Давыдовтыын.

– Биһиги? Федькалыын?! Аньыы даҕаны.

– Табаарыһыҥ саппыкыта ол күн хаан буолбут этэ.

– Аа! – Хамсеев соһуччу саҥа аллайда, оройун «лас» гына охсуммутунан өндөс гынна. – Ону этэр эбиккин дии! Табаарыс силиэдэбэтэл, биири көтүппүппүн – Федька… һм… Давыдов арыгы ыларыгар охсуһан кэлбитэ. «Анаша Чернай уочаракка быһа киирээри гынна уонна миэхэ киэптээтэ, маҕаһыын иннигэр уолаттарынаан көмөлөөрү оҥостубуттара да, Анашаны муннун тоҕо оҕустум уонна куоттум» диэбитэ.

– Кимий ол – Анаша Чернай?

– Черноградскай Ананий, мантан чугас – Софронов уулуссаҕа олорор.

Элиэнэп оҕолор оонньуулларын санаата – кинилэр кистээбиттэрин булаары чугаһаттаххына, «сылаас! сылаас!» диэччилэр. Бу сырыыга оннук сылааска тиийдэ бадахтаах…

– Чэ, сөп, Хамсеев, наада буолларгын эрэ, эйигин ыҥыртарыахпыт. Бүгүн манан кэпсэтэн бүттүбүт. Бэйи, мин эн эмээхсиҥҥиттэн ыйыталаһардаахпын…

Таһырдьа таҕыстылар, уорааннаах дьиэ иһигэр холоотоххо, өссө арыый ичигэскэ дылы. Төттөрү хаамсан олбуор алдьаммытыгар нөрүйэн иһэн, Элиэнэп ыйытта:

– Эмээхсиниҥ бу аһаҕаһы хаптаһынынан тоһоҕолоон, куобах ороҕунуу тэпсибит ыллыккытын бүөлээбэт дуо?

Хамсеев эргиллибэккэ эрэ кэтит санныларын ыгдаҥнатта уонна муннун анныгар сөҥөдүйдэ:

– Оо, ол кини бүөлээбитэ диэн…

Кини этиитин бигэргэтэрдии, эмээхсинэ аймана көрүстэ:

– Бу сатана ол Биэткэлиин иннэлээх сап курдук суксуруһаллар. Этэ сатаа – тыал тыаһыныы истэллэр. Хата, ол араатардыырбыттан салҕан, бэйэм кулгааҕым сылайда. Куоракка атын сиргэ көһүөххэ баар этэ да, син биир туһа суоҕа биллэ-ээр, анараа да дойдуга баҕайылар куустуспутунан бараллар ини…

– Оҕонньоруҥ ол киэһэ төһөҕө дьиэтигэр киирбитэй?

– Ки-ким? – дьахтар саҥаран күлүмэхтэнэ туран харан ылла, онтон дьэ өрүһүнэн кутта-симнэ. – Аа, Хамсыайап дуо? Тойон аһа иннинэн-кэннинэн кэлэр гына тотон, муостаҕа таба тирэммэт киһи тоҕус диэки киирбитэ…

– Эмээхсин, түксү эрэ… – диэн Хамсеев хаана-сиинэ ыаһыран, күргүйдээн эрдэҕинэ, Элиэнэп быһа түстэ:

– Оттон Давыдов ол киэһэ төһөҕө төннүбүтүн көрбүтүҥ буолаарай?

– Тыый, көрүмүнэ. Тахса сылдьыбытым ээ, эчи, куттала да бэрт – итирик киһи дьиэтигэр уоту да түһэриэн, хотуотугар да чачайыан сөп. Эҥин-дьүһүн буолар ыраахтан үһүө?! Дьиэҕэ киирбитим. Лаампалар бары умайан күндээрии – туох ааттаах үөрүүтүн-көтүүтүн бэлиэтээн дэлбэрийбиттэрэ буолла… Дабыыдап уол оронугар кууллуу охтубут да, утуйан, муннун тыаһа бап-баччыгынас. Уотун бүтүннүү умулларан, аанын таһыттан баттатан барбытым. Сарсыарда аҕыс саҕана уолу нэһиилэ уһугуннарбытым.

– Оттон баттыгыҥ?

– Ханна барыай – атахтамматаҕына. Ол Дабыыдап уол дьиэтигэр бытыттан ордук туох кэлиэ диэн ордугургуохтарай, уоруйахтарыҥ да, бэйи, быкка-былахыга улаханнык наадыйбаттар ини…

– Киэһэ хас саҕана Давыдовка тахса сылдьыбыккын өйдүүгүн дуо?

– Бээрэ… – дьахтар толкуйдаан, мотоҕоно курдук тарбахтарын мускунна. – Ии, манна төннөн киириибэр, били, «Бириэмэ» кэнниттэн көстүбүт киинэ бүтэн эрэрэ, ол аата уон саҕана эбит…

Биологическай экспертиза түмүгэ

«Черноградскай Ананий Алексеевич хаанын бөлөҕө – В альфа (III). Өлүөхсүт Александрова хаанын бөлөҕөр сөп түбэһэр…»

Сайыҥҥы муора ахтылҕана

Захар Захарович кыһыҥҥы тымтар тымныыга тоҥон-хатан, аан туманынан будулуйар куорат уулуссатынан харбыалаһан иһэн, ардыгар сайыҥҥы муораны ахтан-санаан кэлэрэ. Пляж кырылас кумаҕар тобус-толору мустубут сөтүөлээччилэр ньамалаһаллара, күлүү-салыы, аат эрэ харата эппэҥниир күөх муора урсунугар харбыыһыттар төбөлөрө хараарыҥнаһаллара, оттон үөһэ – мэктиэтигэр, түгэҕиттэн толбоннура-толбоннура сыдьаайар киҥкиниир киэҥ халлаантан кыһыл көмүс сардаҥа охторун күлүбүрэччи саккыратар күн уотун күлүмэх сырдыга, итиэннэ сүрэҕи сүүдьүтэр, дууһаны долгутар истииҥ-истиҥ иэйиинэн таһымныыр таптал тырымнас тыллардаах ырыата кутуллар.

Кабинетын ааныгар күлүк элэс гыммытын хараҕын кырыытынан көрөөт, силиэдэбэтэл эргиллэ оҕуста – тоҥсуйуон дуу эбэтэр аһаҕас аанынан көннөрү киириэн дуу саараҥнаабыттыы, Капитолина тэпсэҥнии турар эбит, кинини көрөн мичээрдээтэ уонна иһирдьэ атыллаата:

– Дорообо, аны эн үлэҕэр көрсүһэр буоллахпыт. Биһиги үлэбитигэр дьон баҕа өттүлэринэн үөрэ-көтө сынньана кэлэллэр, оттон эйиэнигэр бу… – Капитолина сонньуйа-сонньуйа суумкатыттан бэбиэскэни таһааран көрдөрдө.

– Дорообо, дорообо! Соҥҥун уһул, олор. Оттон идэбит чааһынан эттэххэ, хайабыт да үлэтэ туһалаах буолуохтаах, – диэтэ Элиэнэп атын тугу да этиэн булбакка уонна иһигэр Капитолина кэпсэтиини хара ааныттан итинник хайысхалаабытыттан хомойо санаата, дьиҥэр, маҥнай балта өлбүтүнэн кутурҕанын биллэрэр баҕалааҕа.

– Даа, хаһан эрэ самаан сайын, Хара муора кытыла баара, оттон билигин бу – бииртэн биир охсуу… – Капитолина ытамньыйда, куруһубалаах кыра ноһубуой былаатын уһугунан хараҕын сотто-сотто, ботугураата. – Оо, балтым оҕото, Геля, Геля… Туох хара быа биһигини эккирэппит муҥай… Туох аньыыбыт-харабыт иһин…

Элиэнэп кини уоскуйарын күүтэн чочумча саҥата суох кумааҕылары арыйталыы олордо, онтон төбөтүн өндөттө:

– Бастатан туран, балтыҥ Гелена хомолтолоохтук өлбүтүнэн дириҥ кутурҕаммын тиэрдэбин. Иккиһинэн, бэйэҥ да сэрэйдэҕиҥ – бу дьыаланы мин силиэстийэлиибин, онон ыйытыыларбар дьэҥкэтик уонна чопчу эппиэттиэҥ диэн эрэнэбин. Мин баҕам, Капитолина, өлөрүөхсүтү түргэнник булуу…

– Хайдах? – дьахтар былаатын хараҕыттан арааран кинини көрө түстэ. – Оттон өлөрүөхсүт көһүннэ диэбиттэрэ дии…

– Ким? – Элиэнэп ыйыта оҕуста.

– Оттон, ити… милииссийэҕэ. Мин бара сылдьыбыппар эппиттэрэ – Давыдов Федор диэн…

– Ол – алҕас. Давыдов бу дьыалаҕа буруйа суоҕа дакаастанна диир кыахтаахпыт.

– Хайдах? – Капитолина чахчы соһуйбут көрүҥнэннэ, уу-хаар бычылыйбыт харахтара кэҥээтэ, бэйэтэ сирэйдиин уларыйарга дылы гынна. – Кини таҥаһыгар, бэл, Геля хаана таммалаабыт диэбиттэрэ дии, уонна хайдах… Ол Давыдов тойооскуну билэбин, биирдэ Геля биһиккини быһаҕынан анньаары тэлэкэчийбитэ ахан, Геля онтон сылтаан Салдыҥҥа көспүтэ.

Элиэнэп төлөпүөн тырылаабытын ылла, Марианна киэһэ «Лена» кинотеатрга киинэҕэ билиэт ылабын дуо диир.

– Ыл, – диэтэ Захар Захарович уонна туруупканы уурарыгар, бэйэтиниин кэпсэтэрдии, оргууй аҕай саҥарда: – Билигин экспертиза кыаҕа сүрдээх улахан. Холобур, хаан киһи дуу, кыыл дуу киэнэ буоларын быһаарары ааһан, эр киһи дуу, дьахтар дуу киэнэ буоларын, итиэннэ киһи этин ханнык чааһыттан тохтубутун кытта чуолкайдыахпытын сөп. Онон хатылаан оҥоһуллубут экспертиза Давыдов саппыкытыгар биһиллибит хааны эр киһи муннуттан таммалаабыт диэн түмүк оҥордо. Ону таһынан кини дьиэтигэр көстүбүт үс быһахха хаан ханнык да эттигэ да, киһи этин эбэтэр тириитин утаҕа да көстүбэтэ.

Кабинекка уу чуумпу бүрүүкээтэ, онтон кэмниэ кэнэҕэс Капитолина титирэс куолаһынан:

– Оок-сиэ, тугун сүрэй… оччоҕо кимий… ол өлөрүөхсүт?.. – диэн сипсийдэ.

– Ону билиҥҥитэ быһаара иликпит эрээри, Капитолина, итэҕэй – биһиги өлөрүү түбэлтэлэрин барытын кэриэтэ арыйабыт, онон өлөрүөхсүт син биир ханна да куотуо суоҕа, булуохпут.

– Даа? – Капитолина сэргэхсийбит көрүҥнэннэ. – Оннук эрэ буоллун, эһиэхэ олус эрэнэбин. Оттон билигин?

Захар Захарович бланканы суруйар машинкатыгар кыбытта.

– Капитолина Семеновна, туоһу быһыытынан ыйытылларгынан, РСФСР холуобунай кодексатын 181–182 ыстатыйаларынан, сымыйанан көрдөрөр түбэлтэҕэр эппиэккэ тардылларгын сэрэтэбин.

– Аата алдьархайын, – дьахтар күлбүтэ буолла. – Ол мин тугу сымыйалыамый.

– Алтынньы отут биирис күнүгэр балтыгынаан тугу гыммыккытын, сэһэргэспиккитин өссө биирдэ сиһилии, лаппыйан кэпсииргэр көрдөһөбүн. Гелена ханна эмэ барардаахпын диирэ дуо? Бу дьыалаҕа кыттыгастаах буолуо диэн эн кими эмэ уорбалыыгын дуо? Чэ, доп… кэпсэтиибитин саҕалыахха. Таак – Александрова Капитолина Семеновна…

– Ээх.

– Ханна төрөөбүккүнүй?

– Тиксиигэ.

– Аадырыһыҥ, бадаҕа, Дзержинскэй – Лермонтов ыпсыытын диэки олороҕун дии?

– Ээ, Лермонтов уулуссаҕа…

– Гелена Салдынтан хаһан кэлбитэй?

Капитолина толкуйдаан нөрүччү тутунна. Силиэдэбэтэл кини ытаан кытарбыт хараҕын, кубарыйбыт иэдэстэрин одууласта. «Оо, кыргыттар барахсаттар, – дии санаата. – Тоҕо маннык бэйэлээхтэр дьылҕалара табыллыбатый? Ыал буолбакка эрэ оҕоломмуттар, арахсыбыттар, кыыһынан кырдьыбыттар, кэргэттэрин ыарыыга-оһолго былдьаппыттар, аны холбоһон баран сутуругунан, хаһыынан кэпсэтиигэ түбэспиттэр тоҕо олус элбэхтэрий? Аан дойду кыргыттара бука бары «дьоллоохпун, ол иһин дьылҕабар махтанабын» диир кэмнэрэ хаһан кэлиэй?!»

Капитолина тарбахтарын төбөтүнэн мускуйар былаатын эмиэ хараҕар даҕайда.

– Геля уон хонуктаах командировкаҕа… Дьиэлиэн иннинэ Давыдовы көрсө барбыта, ол аата алтынньы сүүрбэ үһүс күнүгэр кэлбит эбит. Соччо-бачча ханна да сылдьыбат этэ, мин үлэбэр барарбар, ол аата киэһэ алта-сэттэ чаас диэки, тэрилтэлэри кэрийэн эҥиннээн кэлэрэ. Ол кырыыстаах күнү үнүр кэпсээбитим, өссө хатылыырбар тиийдэҕим дии – суунан, сарсыардааҥҥы аһылыкпытын аһаан баран, Гелялыын кыбартыыраттан тэҥҥэ тахсыбыппыт. Кини министерствоҕа сылдьыахтаахпын диэбитэ, мин Поярковтааҕы ас маҕаһыыныгар тиийбитим. Сымыыт атыылана турара, онно уочараттаан итиэннэ үүт, сүөгэй эҥин ылан 10 саҕана дьиэбэр тиийбитим, 12 аҥаар диэки Геля кэлбитэ, кини «дьыалабын үмүрүтэн бүтэрэн эрэбин, мантан киэһэ базаҕа барабын, онон командировка соруга ситэр» диэбитэ.

– Гелена Салдын олоҕун-дьаһаҕын комбинатыгар атах таҥаһын оҥорор сыах сэбиэдиссэйэ эбит. Дьоҥҥо быһаччы этэрбэс, бачыыҥка биэрэрин билэриҥ дуо?

– Суох.

– Оттон эйиэхэ эмиэ тугу да биэрбэтэҕэ дуо?

– Биир таба тыһа этэрбэһи харчытыгар атыылаабыта уонна суох.

Элиэнэп бэчээттии олорон туоһуну аһаҕастык, арааһа, кырдьыгынан көрдөрөр диэн санаата, итиэннэ охсорун кубулуппакка кэҕис гынна: «Салгыы истэбин…»

– Биэс саҕана киэһэ кэлбитэ, миин испиппит (биһиги, өбүгэлэрбит үгэһинэн, киэһэ эт сиэччибит) уонна чаас курдугунан эмиэ аргыстаһан тахсыбыппыт, ахсыс автобуһунан кэлэн мин автовокзал аттыгар түспүтүм, кини ааһа барбыта, онтон атыны билэҕит…

«Эмиэ мунаах суол үөскээтэ, – диэн санаата Захар Захарович туоһу көрдөрүүтүн машинкаҕа бэчээттээн табыгырата олорон. – Гелена Давыдовтарга сэттэ кэнниттэн, арааһа, аҕыс-тоҕус диэки кэлбит. Өскө алта саҕана Сайсары оройуонугар тиийбит буоллаҕына, онуоха диэри ханна сырытта?»

– Давыдовтан ураты балтыҥ Сайсарыга билэр ыаллаах этэ дуо?

– Геля дуо? Бэйи эрэ… Арба, оскуолаҕа бииргэ үөрэммит дьүөгэтэ Винокурова Клараҕа сылдьааччы, Гоголь уулуссатыгар олорор.

«Өлөрүөхсүтү буллубут диэн бүк эрэнэн, маҥнайгы силиэстийэни олус да үрдүнэн-аннынан ыыппыттар. Ол Винокурова сыаналаах сибидиэнньэлэри биэриэн сөп, баҕар, киэһэ Давыдовтан ураты өссө ханна эмэ барыахтааҕын Гелена киниэхэ эппитэ буолуо…» – Элиэнэп бэчээттээн бүтэн каретканы муҥуругар диэри уҥа өттүгэр аста, итиэннэ машинка үрдүнэн кыыһы көрдө:

– Кими да уорбалаабаккын дуо?

– Давыдовтан ураты суох… кими да…

– Чэ, оччоҕо, Капитолина Семеновна, маны аах уонна илиитэ баттаа, – бэчээттээбитин машинкаттан төлөрүтэн дьахтарга уунна.

Александрова «тугун официальнайай» диирдии ботугураата уонна бэчээттэммити түргэн баҕайытык ааҕан элэгэлдьиттэ, илии баттаан эрилиттэ.

Захар Захарович паапканы сейфэҕэ хатаата уонна килбэлдьигэс хара тирии сонун Капитолина кэтэригэр көмөлөһө туран ыйытта: