Туоһахта уонна Лэкиэс

Лэгиэн табах уурунан мохуоркатын соппойо олорон, уола баайыллан турар соноҕоһу астыммыттыы одуулуурун бэлиэтии көрөн, арыттаах араҕас тиистэрэ атыгыраан, мүчүйэн ылбыта. Кини иннигэр икки күннэригэр сылдьар эдэрдэр: уола, оҕотук бэйэтэ уолан, уолҕамдьы уонна саҥа быаламмыт, сүүһүн ортотугар туоһахталаах күндүл-хаҥыл соноҕос. Боҕуу быатыттан иҥнэн, тула холоруктаан, икки илин туйахтарынан сири табыйбахтаан, харалҕаннык кистээн дьириһитэр соноҕоһу көрөн, улаханнык астыммыта. Бу икки эдэр сүрэхтэр биирэ – айааһаары, хатыс быаны лаппыйан, баҕанаҕа эпсэри тардыбыт, иккиһэ онно сөпсөспөт мөккүөрүгэр тыын былдьаһан, үрүҥүнэн көрөн, мөхсөн бураллаҥныыра. Дьэ ол бэйэлэрэ имнэрин билсэр, ким кыайыылаах тахсара быһаарыллар түгэннэрэ тирээн кэлбитэ. Туоһахта уоскуйа быһыытыйбытын кэннэ, Лэгиэн уолугар Лэкиэскэ:

– Чэй, – диэн кылгас саҥа аллайыы кэннэ Лэкиэс сыбдыйан кэлэн, тыҥаан турар быаны харбаан ылан тардан барбыта. Лэгиэн уонна өссө биир киһи буолан көмөлөөн, Туоһахтаны баҕанаҕа сыһыары тардыбыттара. Сиэрдийэ быыһынан кутуругуттан эрийэ тардан хааччах бөҕө-таҕа сиэрдийэлэригэр хам тардан кэбиспиттэрэ.

Туоһахта мөхсөн да туһа суоҕун сэрэйэн турунан кэбистэ. Тугу эрэ эҥил баһыгар кэтэрдэн эрдэхтэринэ, соһуйан, өрүтэ ходьоҥолоон тиргиллэн көрдө да, кыаллыбата. Баһын ыга тардан сулары кэтэртилэр. Оо, аны айаҕар тугу эрэ кылыгыратан-халыгыратан симтилэр. Тымныы тимир дьабадьытын таарыйбытыгар сөбүлээбэккэ, баһын илгистээри гыммыта табыллыбата. Аны арҕаһын, уорҕатын имэрийбэхтииллэр, тугу эрэ үлүгүнэһэллэр. Хаар-сиир эрэ талбытынан дьапталанар уорҕатыгар тугу эрэ саба ууран баран, иһин курдуу экчэччи хам тартылар. Туоһахта туохха-туохха түбэспитин билбэккэ, атаҕынан сири табыйа-табыйа тыбыырар, хаһыҥырыыр эрэ аатыгар турда. Сүрэҕэ тахсан барыах курдук биллиргиирэ, ордук моонньун хам ылбыт хатыс быа тууйар сиригэр ньиллиргииргэ дылыта. Оо, арай маны аҕата Харачаас көрөрө буоллар, сытыы тиистэринэн, тоҥ күөнүнэн, дьаргыл таас туйаҕынан тырыта-хайыта табыйталаан, тоҕута-быһыта тэбиэлээн сөптөрүн көрдөртүө этэ. Оо, абатын ини. Хараҕын уута субуруйда, ис-иһиттэн эҥсэн ийэлээх аҕабар иһиллээрэй, баҕар, иһиттэхтэринэ, көмүскүү сүүрэн бурҕачыҥнаан кэлиэхтэрэ диэх курдук санааттан кистээн дьириһиппитэ алаас эниэлэригэр эҥсиллэн, туруу тумулларыгар охсуллан бара турбута. Лэгиэн Туоһахтаны сыарҕаҕа сэтиилээн айааһыыр ньымалааҕын туттан, биир акка сыарҕа көлүйэн хааччахха киллэрээри гыммытын уола Лэкиэс сөпсөспөтө. Бу күнү кини сүрэҕэр бүөбэйдээн үс сыл күүппүтэ. Туоһахта түөрт түөрэм туйахтарын үрдүгэр чэпчикитик дугунан үҥкүүлээмэхтээн ылаттыыр, үрдүк арҕаһын үрдүнэн бураллаҥныы оонньуур ньалака сиэллээх, суон төрдүлээх уһун күөкэйбит моойдоох, кылдьыылаах чаккырыас харахтаах, субуллубут сабыдыал кутуруктаах, киһи эрэ астына, дуоһуйа, умсугуйа көрөр үчүгэй быһыылаах-таһаалаах, сүүһүгэр туоһахталаах күндүл күөх көҕөччөр соноҕос буола ситэн сириэдийбитэ. Лэкиэс да кыаһаан эрдээх сэбэрэлээх, дараҕар сарыннаах, кырыылаах харылаах уола хаан, эр бэрдэ буолан, борбуйун көтөҕөн, саадаҕын үстэ курданан ситэн-хотон, Туоһахтаны айааһыырга толору бэлэм буолбута. Бу үүммүт күн икки атах уонна Дьөһөгөй оҕото түҥ былыргы таас үйэтигэр Таас Бас уонна тураҕас атыыр хааннаах хапсыһыыларын иннинээҕи түгэн курдук, чыҥкыныы тыҥаабыта. Ол эрэн манна эйэлээх, илин-кэлин быһаарсыы, айааһааһын уонна айааһаныы түгэнэ үүммүтэ.

Лэгиэн уолун сирэйэ-хараҕа туран, харахтара уоттааҕынан чаҕылыҥнаһалларын хайгыы, дуоһуйа көрбүтэ. Кини эмиэ бэрт өрдөөҕүтэ Харачааһы айааһаан турардаах. Ол обургу, Туоһахтаҕа холоотоххо, модун, күндүл-хаҥыл буолан, хас да хатыс быаларын быспыта. Күүһэ-уоҕа да дьикти этэ. Дьэ ол бэйэтэ айааһанан ааттаах-суоллаах буулуур чох хара, Харачаас дуо дэтэн, сүүрүк аатын ылыан ылбыта. Кэлин атыыр ааттааҕа буолбута. Биэс сыллааҕыта Хаҥаластан атастаһан ылбыт сиэнчэр кытыылыыр кытыттара, Харачаас обургу харалҕанын ханнарар үчүгэй төрүөхтээх, дьоһуннаах, Сиэллээх биэҕэ кубулуйбута. Дьэ ол бэйэлэрин, икки бэртэн ууһаабыт уоллара Туоһахта, бүгүн көҥүлгэ көччүйэ оонньохолообут күннэрин күөмчүлээри, бу икки атахтаах харамайдар хам кэлгийэн, тыына-быара ыгыллан, кыһыытыттан сири табыйбахтыы, эҥил баһын буккуйбахтыы, көҕүлэ-сиэлэ өрө үрэллэҥнээн, тыбыыран ылаттыы турбута.

Лэгиэн быа төбөтүн тутан туран анараа биир уолга:

– Хааччах аанын аһа оҕус, – диэн соруйбута. Түөрт бөҕө сиэрдийэлэринэн сабыллан турар хааччах аанын хачаайы баҕайы уол ыксаан тардыалаһан, аллараа икки сиэрдийэни бэрт эрэйинэн субуйан аһаат, үөһээҥҥилэри ыксаан хаалан сатаан аспакка булумахтана турдаҕына, Лэкиэс күрүөҕэ сыстан хапсаҕай үлүгэрдик Туоһахта көхсүгэр хатана түһээтин кытары, аҕата туомтуу бааллыбыт кэлгиир быаны төлө тардан кэбиспитэ.

Туоһахта көхсүгэр сүгэһэр буолбут, агдатын кытаанахтык кыпчыйбыт харамай, үүн тимир уостуганынан икки дьабадьытыттан ыарыылаахтык эҥил баһын хантаччы тардыбыта. Өрө холоруктуу сылдьар Туоһахтаттан куттанан аан аһааччы үөһээ сиэрдийэтин ситэ субуйбакка туора ыстаммыта. Лэкиэс тула холоруктата сылдьан хааччах аанын диэки салайа тардаат, Туоһахтаны ыарыылаахтык тимир иҥэһэтинэн быттыкка тэбэн кибилиннэрбитэ. Ону сэргэ үүнүн ыытан кэбиспитэ. Туоһахта барахсан үс үүт сиэрдийэ үрдүнэн көтөн күдээриппитэ. Уорҕатыгар кытаанахтык хатаммыт харамайы быраҕаары араастаан иннинэн-кэннинэн мөҕөн көрбүтэ да, били баҕайыта агдакатын өссө күүскэ кыпчыйбыта. Туоһахта тыынын тууйар быаттан төлөрүйэн, сүһүөхтэрэ кычыгыланан икки атаҕар өрө тураат, икки инники туйахтарынан күһүҥҥү чэлгиэн салгыны хайыта табыйбахтаан эрдэҕинэ, быттыктарын тимир иҥэһэ ыарыылаахтык тэппитэ. Онтон соһуйан, Туоһахта ньохчос гынаат, эт-этэ барыта күүрэ түһээт, иннин диэки түһүнэн кэбиспитэ. Кини өйүгэр эмиэ да кэлгиллэн турбут хааччаҕыттан көҥүлгэ көтүү үөрүүтэ, эмиэ да көхсүгэр миинэн иһэр харамай кулгааҕын аттыгар сатарыччы күлэр саҥата, сылаас ытыһынан күндүл күөкэгэр моонньуттан таптайар эрчимнээх ытыстара барыта үлтү ытыллан хаалбыта. Аны дьабадьытын уҥа-хаҥас тардыалаан салайан, баҕарбытын хоту ойуолаабатын өйдөөбүтэ.

Оо, Лэкиэс барахсан, Туоһахта өтөрүнэн сэллэммэтэх сиэр сиэлэ сирэйин быһыта сынньарын аахсыбакка, Манчаары мохсоҕол, күндүл айаас күөх көҕөччөр соноҕоһунан, Улуу добдурҕаны силлиэлээхтик силэйэн, Күөх Кэтириинэтигэр көтүтэн эрэрин санатан, хаар иһэхтэринэн тамнааттанан, үрүҥ күн диэки ойута турбута. Оо, икки атах барахсан уонна сүүһүгэр күн суһума күлүмүрдүү чаҕыллар Дьөһөгөй оҕото Туоһахта бу добдурҕа дьыбардаах киэһэ олохторун маҥнайгы кэрдиис кэмнэрин харалҕаннаах сүүрээнэ эдэркээн сүрэхтэрин уйуһута тиҥиргэппитэ…

Дьэ ити курдук Туоһахта өтөрүнэн уһуллубат бас быатын сулары кэтэн, көҥүлэ күөмчүлэнэн, айааһанан Лэкиэс илиитигэр киирбитэ.

* * *

Лэкиэс сааһа ситэн, Сэгэйик диэн таптал ааттаах бииргэ үөрэнэр кыыһын кытары бодоруһан, хам-түм атын оҕолор көрбөттөрүнэ, истиҥник мичээрдэһэн аасыһар буолбуттара. Сэгэйик ааттаах уус оҥорбут дьикти кэрэтик эҥсиллэ дьүрүһүйэр хомустааҕа. Лэкиэс бастаан ол хомус тыаһын истээт, олус соһуйбута. Оҕо эрдэҕинэ, эбэтэ тардарын истэрэ. Биирдэ оскуолаҕа Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин сүүрбэ үс сылын көрсө кэнсиэр көрдөрөөрү бэлэмнэнии буолбута. Лэкиэскэ: «Үс ыстыык үөһүгэр» диэн хоһоону үөрэт», – диэн учуутала сорудахтаабыта. Үс ыстыык хараҥаттан үөмэр тымныы дьэбир уһуктарын санаан, оҕону аһыммыта. Көрүдүөргэ хоһоонун үөрэтэн, добдугураччы ааҕа-ааҕа, төттөрү-таары, үлүгүнэйэ-үлүгүнэйэ хаамыталыы сылдьыбыта. Арай кылаас аһаҕас аанынан бэрт дьикти, кэрэ дьүрүскэн бастаан симиктик, онтон сыыйа улаатан, кэрэттэн кэрэ дорҕооннор дьүрүһүйэн, күөрэгэй ырыатын санаппыттара. Лэкиэс этин сааһа дьырылаан аһылларга дылы гынан, сүрэҕэ битийэн ылбыта. Ким ити дорҕооннору олус кэрэтик тыаһатарын билээри, кылаас сэгэйэн турар ааныгар оргууй хааман тиийэн, быыһынан көрбүтэ, Сэгэйик оонньуу турара. Ол хомус тыаһын истэн, Лэкиэс олус сөхпүтэ. Өссө дьиктитэ, кыысчаан икки аҥыы кичэйэн өрүммүт баттаҕа, кылдьыылаах киэҥ харахтара, толлойбут уоһа олус кэрэтийэн көстүбүттэрэ. Күн аайы Сэгэйик аттыгар сылдьан, хайдах маннык тупса улааппытын өйдөөн көрбөккө сылдьарыттан бэйэтиттэн бэйэтэ сөхпүтэ. Өссө түөһэ томтойон тахсыбытын соһуйа көрбүтэ. Оо, кэбис, аны ити санаабын ким эрэ сэрэйиэ диэбиттии, тула өттүн көрүммүтэ, итийэн кытарбыт иэдэһин кистиирдии, тэйэ хаампыта. Хоһоон эрэ, туох эрэ, кулгааҕар – дьикти дьүрүскэн, хараҕар – хомустуу турар кэрэ куо. Лэкиэс төбөтүгэр урут Туоһахта эрэ баар буоллаҕына, билигин аны Сэгэйик мичээринэн сэгэйэн, ыйытыга суох уйаламмыта. Дьэ, ити күнү олох умнубат.

Сэгэйик кыыс көстөр дьүһүнүнэн, кырдьык да, ис киирбэх мөссүөнэ, арылыччы көрбүт хараҕа, истиҥ мичээр саспыт обуйук уоһа хайа да уолан сүрэҕин долгутар буола, ситэн-хотон испитэ. Саха кыыһа симик эбит буоллаҕына, Сэгэйик оннук буолбатах этэ. Комсомуолга киирэн, аныгы ыччат бэрэстэбиитэлэ буолан, сытыы-хотуу этэ. Сороҕор хоһоон суруйарга холоноро. Лэкиэс Туоһахтанан сүүрдэрин астына көрөрө. Ол иһин аҕатын сымнаҕас атыгар мииннэрэргэ үөрэттэрбитэ. Ийэтэ барахсан намыын куолаһынан:

– Бу кыыс даҕаны, акка дэҥнэнээри, тугун эмиэ акаары быһыытай, – диэтэҕинэ: – Ийээ, аныгы киһи барыны-бары сатыыр, кыайар буолуохтаах, – диэн чаҕаарара. Инньэ гынан, убайын ыстаанын уларсан, уоллуу таҥнара. Аттара сымнаҕас буолан, сатаан ыҥыырдыырга үөрэттэрбитэ. Бастаан чугастааҕы чөҥөчөккө атын сиэтэн илдьэн миинэр идэлэммитэ. Оннук кыра-кыралаан миинэн хаамтара үөрэммитэ.

* * *

Туоһахта хааччахха хаайыллан, көҥүл сүүрбүтүн-көппүтүн суохтаан, бастаан туоххаһыйар этэ. Кэлин сыыйа Лэкиэскэ үөрэнэн, иччи оҥостон күүтэр буолла. Лэкиэс кэлэн моонньуттан таптайа-таптайа тугу эрэ саҥарара да, ону Туоһахта өйдөөбөт этэ. Аччыктата-аччыктата, кыра-кыралаан аһатан, дэлби хатарбыттара. Күҥҥэ хаста да хаамтараллара. Онтон эмиэ да сиэллэрэллэрэ. Сороҕор сүһүөҕэ дэлби кычыгыланан, күүскэ түһүнүөн баҕарара да, Лэкиэһэ тэһиинин кытаанахтык тутан бохсоро. Ол быыһыгар дьэ баҕата ханыар диэри тыынын-уоҕун, харалҕанын таһааран сүүрдэллэрэ. Оччоҕо Туоһахта Лэкиэс киксэрэн биэрэрин истэ-истэ, өссө эрчимирэн биэрэрэ. Бастаан били туталларыгар быатын быһа түһэн күрүөнү үрдүнэн көтөн күдээритэн, быыппаста да ойуолаабыта ээ. Сотору аҕылаан көлөһүнэ сарт түһэн, эстэн хаалаахтаабыта. Онно холоотоххо, билигин олох атын туруктаммытыттан Туоһахта хайдах эрэ астынар буолбута. Төбөтүн күөрэччи өрө көтөҕөн, күөкэгэр моойун токурутан, уу дьоруонан сиэлэн иһэрэ олоҥхо бухатыырын атын санатара.

Биирдэ атын үөрдэртэн икки соноҕоһу эбии аҕалан, эмиэ баайан барбыттара. Анараа соноҕостор чырбалдьыһан түһэн сүрдээхтэрэ. Саастарынан киниттэн аҕалар этэ, ол иһин хайдах эрэ кинини сэнээбиттии көрөллөрө-истэллэрэ. Кини да хааныгар аҕатын Харачаас хаҥыл хаана хайҕахтаах тойон сүрэҕин түллэҥниир ньиргиэригэр тиҥиргэччи тыгыахтыыра. Түөрт түөрэм үктэл туйахтарыгар сааскы күн чаҕылыйа оонньуура. Күөнэ кэтитэ, арҕаһа үрдүгэ, саала халыҥа, быакаҕар быһыылааҕа, тупсаҕай тууралааҕа. Атахтарын сүүрүккэ холоонноох быччыҥнара бөлтөрүһэ оонньууллара.

Биирдэ үһүөннэрин биир киэҥ соҕус хааччахха киллэрэн баран, Лэкиэс, тус-туспа солуур аҥаардыытынан өлүү-өлүү эбиэс кутуталаан биэрбитэ. Анараалара үлүмнэһэн урут тиийэн өлүүлэрин кимигирэтэн барбыттара. Туоһахтаҕа Лэкиэһэ лэппиэскэ тооромоһо кэһиилээх кэлбит этэ. Туоһахта бу минньигэс сыттаах кыра лэппиэскэни, имигэс сылаас уостарынан бигээн ылан, сиэн кэбиспитэ. Лэкиэс, Туоһахта хараҕар атын бэйэлээхтик мичээрдээн ньолбойбут сэбэрэтин көрүнэн, күлэн ылбыта уонна Туоһахтатын хоҥоруутун имэрийэн, моонньутун таптайбахтаабыта. Кинилэр эдэр эт саастыы доҕордуулар курдук сыһыаннара дириҥээн испитэ. Лэкиэс Туоһахтатын иннигэр эбиэһин кутан баран хааччахтан тахсан, кыбыыга от тарда барбыта. Туоһахта эбиэһин астына-астына саҥа кимигирэтэн эрдэҕинэ, арай биир соноҕос кулгааҕын ньылатан кини диэки хааман эрэрэ баара да, кулгааҕын сиирэ-халты хабан, сытыы тиистэрдээх, дьаардаах айах тыаһа «лас» гыммыта. Туоһахта соһуйан туора ыстаммыта. Били соноҕостортон улахана кини бурдугун сиэн кимигирэтэн киирэн барбыта. Туоһахта бу сиэргэ баппат быһыыттан көхсүн хаана хойдо түспүтэ да, эргиллэ биэрээт, икки кэлиҥҥи атаҕынан күүс өттүнэн күөмчүлүүргэ санаммыт соноҕоһу ойоҕоско тэбэн кибилиннэрбитэ. Анараа баҕайы халбарыс гынаат, икки атаҕар туран, сиэлэ бурал гыммыта. Туоһахта аҕата Харачаас атын атыырдары кытары охсуһарын хаста да көрбүт буолан, хаһыҥырыы түһээт, атаҕар өрө тураат, икки инники туйахтарынан табыйсан, сытыы дьыраал аһыытынан хадьырыйсан барбыта. Анараа соноҕос маннык күлүмэх күөн көрсүүнү күүппэтэх буолан, дубук туттан биэрбитэ. Икки бэртэр хабарҕаларын муҥунан кистээн ыла-ыла, күөн-күөннэринэн түсүһэн, тиис-тиистэринэн тиниктэһэн, өй-мэйдээх тулуйбат үлүгэрин түһэрбиттэрэ. Лэкиэс отун тарда сылдьан ону олус соһуйа истибитэ. Онтон өй ылан сүүрэн кэлиэр диэри, туйахтар табыйсан битигирэспиттэрэ, тиистэр сиирэ-халты хадьырыйсан лаһырҕаспыттара. Лэкиэс хааччахха, хаһыырбытынан, ойон киирээт, ураҕаһынан анараа соноҕоһу сискэ мииннэрбитигэр соһуйан, үрүө-тараа ыстаммыттара. Дьэ ити күнтэн ыла анараа соноҕостор Туоһахтаттан саллан чугаһаабат буолбуттара. «Сэнээбититтэн сэттэтин ыллаҕа» диэн итинниги этэн эрдэхтэрэ.

Ол киэһэ холкуос сылгыларын дэҥнэһиигэ тиэрдэ сыспытын иһин Лэкиэс аҕатыттан улаханнык мөҕүллүбүтэ. Ол да буоллар кини Туоһахтата харса-хабыра суоҕун көрөн астыммыта. Харачаас туйаҕын хатарыа диэн билгэлээбитэ оруннаах буолбутуттан Лэгиэн да Туоһахтаны иһигэр хайҕыы санаабыта. Кэлин ситтэҕинэ-хоттоҕуна үөрүн көмүскээн, кыылы да кытары охсуһар туруктааҕыттан дуоһуйбута. Оттон Лэкиэс Туоһахтатын бэйэтигэр ханыылыы көрбүтэ.

Лэкиэс аһылык кэнниттэн сиэбигэр лэппиэскэ тооромосторун уктан, Туоһахтатын муннугар үҥүлүтэн күндүлүүр буолбута. Хааччахха чугаһаан иһэн кыратык иһиирэн Туоһахтатын ыҥырдаҕына, иҥэрсийэ-иҥэрсийэ сиэлэн кэлэрэ. Ити курдук Туоһахта Лэкиэһи иччи оҥостон, бэл, сорох соноҕостору кытары бодьуустастаҕына, сөбүлээбэккэ сири табыйбахтаан ылара. Кинилэр икки ардыларыгар көстүбэт туох эрэ дьикти, сырдык ситим үөскээбитэ.

Лэкиэс оскуолатыгар үөрэнэрин быыһыгар аҕатыгар көмөлөһөрө. Күн-дьыл, элэмэс биэ кулунун батыһыннаран элэс гынан ааһарыныы, баран испитэ. Оҕо аймах тоҕуоруйбут, эдэр саас эргийэр киинэ – оскуола олоҕо күөстүү оргуйара. Кэлиҥҥи кэмҥэ Сэгэйиги биир үрдүкү кылаас уола сүгүн хаамтарбакка хаадьылаан тахсар идэлэммитэ. Оччолорго сорох оҕолор оскуолаҕа хойутаан киирэн эбэтэр кылаастарыгар дэлби хаалан, саастарын ситэн, сорохторо, бэл, эдэр учуутал кыргыттары одуулаһар буолаллара. Биирдэ Сэгэйик дьүөгэлэриниин сынньалаҥ кэмигэр хомустарын таһааран оонньуу олордохторуна, ол уол киирэн кэлээт, Сэгэйик хомуһун былдьаан ылбыта уонна биэрбэккэ эрэйдээбитэ. Сэгэйик да харса суох буолан, хомуһун былдьаһан турбута. Онуоха ол уол Сэгэйиги түҥнэри садьыйан кэбиспитэ. Лэкиэс ол түгэҥҥэ түбэһэ киирэн кэлбитэ. Кини Сэгэйик хомойон ууламмыт хараҕын көрөөт, хаана оргуйа түспүтэ. Били киһийдэх киниттэн лаппа аҕа, модьу-таҕа да буоллар, ону аахсыбакка, ыстанан тиийээт, сыҥаахха хабылыннарбыта. Онто хараҕын өҥүргэһинэн көрөн тиэрэ таһылла түспүтэ. Лэкиэс сиргэ төлө түһэн эрэр хомуһу сүр хапсаҕайдык «лып» гыннаран хабан ылбыта уонна оргууй хааман тиийэн хомуһу кыыска ууммута. Сэгэйик барахсан ууламмыт харахтарыгар махтал сыдьаайа көстөн ааспыта. Ол кэмтэн ыла били уол Сэгэйиккэ сыстаҥнаабат буолбута, оттон Лэкиэс Сэгэйигиниин, бэл, ардыгар аргыстаһар буолбуттара. Сыһыаннара өссө иһирэхсийэн, сүрэхтиин-быардыын бэйэ-бэйэлэригэр курдары тардыһан, оҕо туҥуй саастара харалдьыкка үүммүт кэрэ ньургуһуннары санаталлара.

* * *

Ити хааччахха буолбут хабырыйсыы кэнниттэн ойоҕоһун тэптэрбит соноҕос, икки-хас хонук ыарыыланан баран, хата, чөлүгэр түспүтэ. Дьэ хатарыллан-баайыллан, чырбалдьыһан, соноҕостор сүүрэр кэмнэрэ тиийэн кэлбитэ.

Лэгиэннээх Уһун Эбэлэриттэн үс соноҕоһу сэтиилэнэн, күһүҥҥү добдурҕа саҕана улуустарын киинигэр, Майаҕа, аттаммыттара. Күһүҥҥү күн тиит төргүү мутугар ыйаныыта, аллаах аттар туйахтарын тыаһа чигдигэ сытыытык чыбырҕаһан кэлэн, Майа үрдүгэр тохтообуттара. Лэгиэн сыыр үрдүттэн Майа алааһын таҥнары өҥөйөн, атыгар сөҥөн олоро түспүтэ. Ким билиэй кини бу түгэҥҥэ тугу саныырын? Баҕар, Манчаары хам аччык оҕо сылдьан салааскатын соһон, абаҕатыгар Чоочоҕо от көрдөһө баран иһэн тохтоон ааспытын дуу эбэтэр түһээн түҥкүлүйбүт иччилээх түүлүгэр аан ийэ дойду уот кутаанан умайан эрэрин, Лэкиэһин хаан буолбут сымыһаҕын, «аҕаа» диэн ыҥырарын? Туох билиэ баарай…

Майаҕа тиийэннэр билэр ыалларыгар хонук сирдэрин булбуттара. Аттарын баайталаан, сыбыдахтаталаан, уоскутан сойуппуттара. Сарсыарда ааттаах эрдэ туран, аттарын сүүрдүөхтээх сирдэригэр, Хараттан чугас Куоҥ Харахха, хаамтарбыттара. Туоһахта курбалдьыйан кырыытынан дугуйан, бэрт чэпчэкитик туйахтарын өрүтэ тардыалаан, моонньутун үрдүктүк токутан, сиэлии, хаамыы былаастаан дьоруолуура. Атын икки соноҕостор да, Лэгиэҥҥэ сатабыллаахтык баайыллан, бу ыстанаары тэпсэҥэлэһэллэрэ.

Оччолорго «Живконтора» диэн тэрилтэ саҥа тэриллэн үлэтин саҕалаан эрэрэ. Инньэ гынан, ат сүүрдүүтүн тэрээһинин сөргүтүү үлэтэ барара. Ат сүүрдүүтэ өбүгэ саҕаттан урууларга эбэтэр ыһыах ыстахтарына, былыргы баайдар быһый аттары сүүрдэн, дьоҥҥо-сэргэҕэ ааттарын ааттаталлара. Ол сиэр саҥа былаас олохтонуоҕуттан умнулла быһыытыйбыта. Холкуостааһын күүскэ барбыта, холкуоска ынахтарын, аттарын үчүгэйин хомуйуу буолбута. Онтон аны кулаактааһын ыар тыына сэниэ ыаллар ааннарын хайыта тардан киирэн, хара көлөһүннэрин күүһүнэн мунньуммут баайдарын уоппустаан ууга-уокка түһэрбиттэрэ. Онон ат сүүрдүүтэ холкуостар атахтарыгар турууларын, үлэ, түбүк сүпсүлгэнигэр умнулла быһыытыйбытын улууска саҥа тэриллибит «Живконтора» иилээн-саҕалаан, дьэ бу ат сүүрдүүтэ Улуу Өктөөп бырааһынньыгын көрсө ыытыллар буолбута.

Айаннаан иһэн биир соноҕос атаҕынан доҕолоҥноон хаалбыта. Онон Туоһахта уонна хабырыйсыбыт соноҕос сүүрэр буолбуттара. Аҕыйах холкуос кытта кэлбит этэ. Бука, холкуостар күһүҥҥү түбүктэригэр ыктардахтара буолуо. Көрөөччү, ыалдьааччы уонна кистээн уксааччылар да муста сатаабыттар этэ. Аттары Лэкиэс сүүрдэргэ бэлэмнэммитэ. Маҥнайгы сүүрүүгэ атын соноҕоһу сүүрдүбүтэ. Алта ат түспүтүттэн биир ат туораан хаалбыта. Икки эргиири маҥнайгы сүүрдээччини кытары илин-кэлин тардыһан испиттэрэ. Биэтэк чугаһаабытыгар Лэкиэс көнтөһүн ыытан соноҕоһун тиэтэтэн, киксэрэн ойоҕолуу ситэн эрдэҕинэ, инники көтүтэн иһэр уол кымньыытынан Лэкиэс соноҕоһун хоҥоруутун охсубута. Онуоха соноҕоһо хантас гынан сүүрэр тэтимин сүтэрэн, бэрт кыранан бүдүрүйэн умса хойуоста сыспыттара. Инньэ гынан, биэтэккэ үһүс тахсыбыттара. Лэкиэс кыһыйдар да, хайыыр да кыаҕа суоҕа. Аны Туоһахтаны мииммитэ. Хас да сүүрдээччилэр аттара бас быаларыттан ыйааста сылдьар ат тутааччыларын истимээри, өрө холоруктуу сылдьыбыттара. Оттон Туоһахта дуоспуруннаахтык туттара, барбах эрэ кырыытынан, сытыы туйахтарын үрдүгэр дугуйара. «Чэй!» диэн хаһыыны кытары аттар түһүнэн кэбиспиттэрэ. Лэгиэн уолугар Лэкиэскэ уонна Туоһахтаҕа туһаайан: «Соргуо! Соргуо! Соргу дугуй!» – диэн алгыы хаалбыта. Туоһахта хара маҥнайгыттан инники уһулу ойон тахсыбыта. Лэкиэс Туоһахтата аһара уйуһуйан сэниэтин эһиэ диэн, үүнүн тарда соҕус олорон сүүрдүбүтэ. Туоһахта иннин хоту бэрт чэпчэкитик ойуолаан, сабыдыал кутуруга сундулуҥнаан, сиэлэ иччитин сирэйин сабыы испитэ. Туоһахта урут маҥнай тутулларыгар дуона да суох сири батыччахтаат, тот ханна өрөһөтүн ыга анньан аҕылаан барбытын күлүм санаан ааспыта. Оччолорго холоотоххо билигин чыҥха атын эбит. Кэннигэр битигирэйэр туйахтар тыастарын сэргэх кулгаахтара иһиллии истилэр. Чугаһаары гыннахтарына, өссө быыппастан эбэн биэрэр. Иччитин киксэрэр саҥата кулгааҕар иһиллэн ааһара. Туоһахта ол курдук аттар атан, түөрэм түөрт туйахтара сиргэ дугунар-дугуммат элэҥнээн, иннин диэки кыырайа турбута. Кэннигэр иһэхтэр үрүҥ туллук курдук кылбаҥнаһа ыраах көтөллөрө. Инньэ гынан, икки аҥаар эргиири өр гыммакка, эргийэ көтүтэн, биэтэккэ маҥнайгынан тахсыбыттара. Көрөөччүлэр хаһыы-ыһыы бөҕөтүн түһэрбиттэрэ. Лэкиэс үүнүн нэһиилэ тардан, Туоһахтатын тохтоппута. Туоһахта өссө да кыахтаахпын ээ, тоҕо ыыппаккын диэбиттии, үүнүн уостуганын хам ытыран, уйуһуйан өрө холоруктуу сылдьыбыта. Лэкиэс атыттан ыстанан түһэн, Туоһахтатын уоскутан, моонньуттан таптайталаан ылбыта. Туоһахта үҥкүүлээмэхтэтэлээн баран сыыйа уоскуйбута. Лэгиэн уолугар хааман кэлэн, илиитин ыга туппута. Туоһахтаны моонньуттан таптайа-таптайа: «Дьэ, нохоо, аҕаҥ Харачаас туйаҕын хатардыҥ!» – дии-дии мичээрдээбитэ. Лэкиэс эмиэ соргута тосхойон, муҥура суох үөрүү түөһүн толорбута. Оттон Туоһахта өссө сүүрэр баҕата батарбакка, чэпчэкитик дугунан үҥкүүлээмэхтээн ылара. Бу салгын сиэн хараара килэйбит сирэйдээх Лэгиэн, имэ тыалтан тэтэрбит Лэкиэс уонна кырыытынан буола үҥкүүлээмэхтээн ылар Туоһахта Куоҥ Харах төргүү мутугар ыйаммыт күн уотугар өссө кэрэтийэн көстөллөрө.

Кыайыы-хотуу көтөллөнөн, сарсыныгар өтөхтөрүн быспыттара. Аллаах аттар барахсаттар сэттэ көһү киһилиэхтэрэ дуо, түөртүүр ыам саҕана тиийэн кэлбиттэрэ. Сэгэйик Лэкиэстээҕэ ситиһиилээх эргиллибиттэрин истэн, долгуйан сүрэҕэ битийэ тэппитэ. Кини бэйэтэ да билбэтинэн, кутун эмиэ Туоһахтаҕа туттарбыта. Онно баҕар, Лэкиэс сабыдыаллаабыта эбитэ дуу? Суох, кини ити чэбэр, сүүһүн ортотугар туоһахталаах соноҕоһу көрөөт, сөбүлээбитэ. Ордук Лэкиэһэ Туоһахтатын миинэн, ойутан эрэрин көрдөҕүнэ, сүрэҕэ доҕуурга иҥнибит туллук курдук, тахсан барыахтыы, толугураччы мөхсөрө. Оннук кэрэ көстүү этэ, бу икки эдэр саас уонна уолан уох тулхадыйбат доҕордоһуулара.

* * *

Лэгиэннээх Туоһахтаҕа анаан Харачаас үөрүттэн ураты, атын үөрдэртэн биир-биир сыымайдаан хомуйан, сэттэ кытыты быһа анньан, хааччахха аҕалан хаайталаабыттара. Туоһахта, хас биэ аҕаллахтарын аайы, барыларын үтэн-анньан көрөрө. Сүргэтэ сүрдээҕин көтөҕүллүбүтэ. Оо, барахсаттар, сыттыын туох эрэ олус умсугутуулаах турук кини сүрэҕин долгуппута. Бэл, сүһүөҕэ мөҕүтэлээн ылара. Сорох биэлэртэн кэлэр дьикти сыт таныытыгар минньигэстик дыргыйара. Айылҕалатан, атыырҕаан сүүлэ киирэн, били тэрилэ дэлби тыҥыыра, өрүтэ хороҥноон өрөҕөтүгэр охсуоланара. Оччоҕуна били дьикти сыттаах биэлэргэ чугаһаары гыннаҕына, анарааҥҥылара кулгаахтарын ньылатан, тиистэрин килэтэн атыннык суоһурҕанан ылаллара. Инньэ гыналларыттан кыйыттан Туоһахта бэйэлэрин үчүгэй аҕайдык сиирэ-халты хадьырыйталаан, хабыталаан лаһырҕатара. Аҕатын Харачаас хаана көхсүгэр көймөстөн, хааннааҕынан көрүтэлээтэҕинэ, анараалара тэйэ хаамсаллара.

Арай биир киэһэ күһүҥҥү буһурук туманын быыһынан ыраах олус кэрэтик, дьикти дьүрүскэн буолан, биэ кистиирэ иһиллибитэ. Бары ол диэки чөрбөс гына түспүттэрэ. Туоһахта сэлбиллибэтэх көҕүлүн быыһынан сытыытык чолбоодуспут харахтарыгар, туус маҥан сиэлэ үрэллэҥнээн, кытыылыыр биэ кырыытынан тыкаарыйа сиэлэн, Лэгиэннээх Лэкиэс аттарыгар күөйүллэн иһэрэ көстүбүтэ. Оо, кэрэ да көстүү. Туоһахта хайдах эрэ сүһүөхтэрэ мөҥөн ылбыттара. Аҕатын Харачаас курдук моонньун үрдүктүк токутан, сүүһүн ортотугар кылбайар туоһахталаах эҥил баһын илгистэн ылаат, көҕөччөр сиэлинэн үрэллэҥнии оонньоон, иччилээх баҕайытык ис-иһиттэн эҥсэн кистээн дьириһиппитэ. Онтон соһуйан атын биэлэр чөрбөҥнөһө түспүттэрэ. Оттон бурдук, эбиэс тобоҕор-ибэҕэр кыттыһан, Омоллоон оҕонньор олоҕор олорсубут барабыайдар, татыйыктар соһуйан, бурал гынан көтөн тахсыыларыгар сорохтор ыһыктан кэбиспит хойуулара биэлэр үрдүлэригэр саккыраабыта. Туоһахта тоҥ күөнүнэн хааччах суон сиэрдийэтэ хаачыгырыы түһүөр диэри сааллыталаабыта. Били туус маҥан биэ аана аһаҕас аттынааҕы хааччахха күөйүллэн киирэн иһэн, эмиэ дьикти кэрэтик, Туоһахта сүрэҕин ортотунан дьириһийэн киирэр кэрэ дьүрүскэнинэн кистээн дьырылаппыта. Туоһахта бэйэтэ да билбэтинэн ити үүт кэрэ кытыылыыр биэ кылдьыылаах хараҕын, быакагар биилин, курбалдьыйбыт таһаатын олус астына, сөҕө, умсугуйа көрбүтэ. Биэ, ханна-ханна кэллим диэбиттии, тулатын сытырҕалаабыта, уйуһуйбут хараҕынан Туоһахта диэки көрүтэлээбитэ. Кулгаахтара, икки үргээри өндөҥнөһөр туллуктар курдук, эргичиҥнээбиттэрэ. Хаайыллыбыт хааччаҕыттан тахсар сир көрдөөн кыйа, төгүрүччү сиэлэн тамайбыта. Туоһахта уоскутардыы иҥэрсийэн ылбытыгар тохтоон, чуҥнуурдуу көрөн турбута. Аргыый хааман кэлэн, күрүө быыһынан төбөтүн уган сытырҕалаан көрбүтэ. Ити курдук маҥнайгы билсиһиилэрэ саҕаламмыта. Күн-дьыл ааһан испитэ. Туоһахтаны биэлэри барыларын кытары биир хааччахха хаайан аһаппыттара. Онон үөр баһылыгын Туоһахтаны кытары бодоруһан барбыта. Туоһахта хара ааныттан били кэлин аҕалбыт үүт кэрэ биэни тула көппүтэ, биэтэ да бу сүүһүн ортотугар туоһахталаах хара көҕүлүн быыһыттан кимиэллээхтик эриличчи көрбүт тураҕас, эдэр атыыры дуоһуйа көрөн сыһыарбыта. Биир үтүө сарсыарда тыҥ хатыыта, хааччахтан таһааран чугастааҕы алааска күөйэн илдьибиттэрэ. Туоһахта саҥа үөрүн иннигэр күөйэн сиэлэ турбута. Сорох биэлэр халыйаары гыннахтарына, самыыларын сиирэ-халты хабыалаан лаһырҕатан боччуйталаан биэртэлээбитэ. Кини биэлэрин сыттарын барыларын ааҕа билэрэ. Оттон били сөбүлүү көрбүт биэтин бэйэтин аттыгар туппута. Бастыҥ хаһыыларга илдьэрэ. Ити курдук Лэгиэннээх Лэкиэс Туоһахта үөрүн бэркэ көрөрүн итэҕэйэн, ыраах бастыҥ хаһыылаах үрэх баһыгар үүрэн, кыстык сирдэрин булларбыттара.

Лэкиэс оскуолатын бүтэрэр түмүк сылыгар Сэгэйик биир кылааһынан аллара үөрэнэрэ. Онон чугас-чугас ыаллыы да олороллорун быһыытынан, бииргэ аргыстаһан, сэргэстэһэ үөрэнэ сылдьыбыттара. Ол саас «ОСОАВИАХИМ» диэн ааттаах оборуонаҕа бэлэмнэнии уопсастыбатыттан, оскуолаларыгар биир байыаннай таҥастаах эдэр киһи кэлэн, улахан кылаас уолаттарын байыаннай дьыалаҕа үөрэппитэ. Устуруойдатара, хаамтарара, сэрии саатын ыһарга, хомуйарга уһуйара. Сыал ытыытыгар, бастыҥ уолаттарга диэн, значок туттарара. Ити үөрэҕи Лэкиэс сонурҕаан, Лэкиэс эрэ буолуо дуо, уолаттар бары умсугуйан туран дьарыктаммыттара. Лэкиэс бары эт-хаан өттүнэн тургутууларга, сүүрүүгэ, кыранаата быраҕыытыгар атыттартан чорбойоро. Сыал ытыытыгар биир бастыҥ ытааччы буолан, ол «Ворошиловский стрелок» значогу маҥнайгынан кэтэн, түөһүн мөтөччү соҕус туттан хаамыталыыра. Сэгэйигэ, атын да кыргыттар Лэкиэһи тула көппүттэрэ. Ити курдук үөрэх чиэппэртэн чиэппэргэ ойуолаан, ылааҥы күннэр тиийэн кэлбиттэрэ. Лэкиэс оскуолатын бүтэрэн, Сэгэйик өссө биир сыла хаалан, үөрэх дьылын түмүктээн, үөрүүлэрэ үрдэ суох буолбута. Иккиэн да ситэн, Лэкиэс кэтит дараҕар сарыннаах, биэкэгэр бииллээх, дьороҕор сотолоох уола хаан буола, оттон Сэгэйик иирэ талах курдук чочуонай таһаалаах, долгуйдьуйбут хара суһуохтаах, кылдьыылаах харахтаах кэрэ куоҕа кубулуйбута. Саас, оо, сандал саас, эдэр саас, дьикти кэрэ саас. Сир-дойду эмиэ силигилии ситэн барбыта.