Ҳаёт қайиғи (1 китоб)

Орадан ойлар ўтиб, бу ном ҳам ўзимга эриш туюлди. Кўпгина адабиётларда “ҳаёт уммони” деган иборани учратамиз. Одам гўё ўз қайиғида уммон бўйлаб сузади. Кимдир қирғоққа етади, кимнидир ярим йўлда довул ғарқ этади. Шуларни ўйлаганимда, “Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи” деган номда чуқур маъно яширингандай туюлди. Бу ном муҳтарам мухлисларимизга маъқул келар деб умид қилган эдим. Ортиқча танбеҳ эшитмадим, лекин ном ўзимга ҳам чўзилгандай туюлиб, иккинчи нашрни қисқа тарзда “Ҳаёт қайиғи” деб қўйдим.

Киши ҳаёти давомида яхши-ёмон одамларни кўп учратади. Ёмонларнинг ёмонлигидан азият чекади. Бировлар ўша ёмонга нисбатан кек сақлаб яшайди. Бировлар унутади. Мен кек сақламайман. Бу ҳикматга амал қилиб яшашга интиламан:

Донишманд шайхнинг ҳузурига бир мўйсафид келиб: “Шайх ҳазратлари, энди мен қариб қолдим, кун ўтказишим ҳам машаққатга айланяпти. Менга панд-насиҳат қилинг, шояд Аллоҳ ишларимни яхши йўлга бошласа”, – дебди.

Шунда шайх мўйсафидга хитобан дебдики:

– Биродарим, агар сен эсда тутувчи бўлсанг ҳам, хотиранг юқори мақомда бўлса ҳам, икки нарсани эсдан чиқаргин: аввали – халқ учун қилган яхшилигингни, кейини – бировнинг сенга қилган ёмонлигини.

– Мардлик ва одамийлик ҳақида ҳам сўз айтинг.

– Миннат юкига бардош бермоқлик – одамийлик нишонасидир. Қўлидан келадиган ишни ўзгадан дариғ тутмаслик эса мардликдир.

– Ҳамиша мўъмин ва мусулмон бўлиб юрмоқлик ҳақида ҳам айтинг, шайхим.

– Кишининг айбини қидирмаслик – мусулмонликдандир. Ёмон сўзларни айтмаслик мўъминликдандир, – деб шайх насиҳатига якун ясаган экан.

Ҳикматга амал қилиш шарт бўлса-да, бошқаларга ўрнак бўлсин учун ёмонларнинг ёмонлигини ҳам эслашга тўғри келади. Уларнинг айримлари вафот этган, марҳумлар ҳақида нолойиқ сўзлар айтиш яхши эмаслигини биламан. Уларнинг фарзандлари ўқиса ё ўқиганлардан эшитса, кўнгиллари оғришини ҳам ҳис қиламан. Шу сабабли ёмонлик қилган одамларнинг исмларини ўзгартириб баён қиламан. Ўзгартирилган исмлар бошқача ҳарфда ёзилади. Шунинг баробаринда айрим идораларнинг номлари ҳам ўзгартирилади.

Кўнглим сезиб турибди, бу асарни ёзиш осон бўлмайди. Чунки каминанинг хотираси ҳавас қиларли даражада эмас. Кўп воқеаларни унутганлигим шубҳасиз. Йилларни, ойларни беришда, исмларни эслашда қийналсам керак. Исмларни ёшлигимда ҳам адаштирардим. Ҳатто асар қаҳрамонларининг исми ҳам чалкашиб қоларди. Бу камчиликдан қутулиш учун қаҳрамонларнинг исми ёзилган рўйхат столим устида турарди. Бир куни дўстимнинг кўзи бу рўйхатга тушиб, “Булар кимлар, туғиладиган ўғилларингнинг исмими?” деб ҳазиллашган эди. Яна бир дўстим келиб, “Янги китобинг чиқибди, дастхат ёзиб бер”, деди. Мен китобга “Қадрдоним Ҳикматжонга…” деб ёзиб узатдим. У дастхатни ўқиди-да, кулиб: “Бўпти, мен бу китобни Ҳикматга бериб қўяман, энди ўзимга ёзиб бер”, деди. Бу дўстимнинг исми “Асадулла” эканини эслаб, хотирамнинг айби билан яна битта китобга тушган эдим. “Бир кўрган таниш, икки кўрган билиш”, деган мақол бор. Лекин мен янги танишни ўн марта кўрсам ҳам, ўн биринчи марта рўпара келганимда “қаерда учратган эканман?” деб тураман. Ўғлим билан бозорда эдик, кўриниши таниш одам яқинлашиб келиб, саломлашди. Ўғлим сал нарида савдолашаётган эди. У киши хайрлашиб кетгач, ўғлим келиб:

– Ада, нега яхшироқ сўрашмадингиз? – деди.

– Нега яхшироқ сўрашишим керак эди, мен уни танигандай бўлдим-у, қаерда учратганимни эслолмадим, – дедим.

– У киши қайнотам-ку?

– Қайнотанг бўлса, яхшироқ сўрашишим шартмиди?

Шундай деб гапни ҳазилга буришдан ўзга чорам йўқ эди.

Бир куни қайин эгачим келиб, суҳбат чоғида ўттиз йил аввалги воқеадан гап очиб, “Фалончининг гапи эсингиздами?”, “Пистончи бизникида келганда кўришган эдингиз” дедилар. Шубҳасизки, у воқеалар, гаплар ёдимда йўқ эди, бунақа ҳолларда мени ҳазил қутқаради. Дедимки:

– Опа, синглингиз сизникига бориб, уч кун туриб қайтиб келса, “Бу хотинни қаерда кўрган эканман”, деб танимай тураман. Сиз мендан ўттиз йиллик гапни сўраяпсиз.

Бу ҳазилнинг асоси бор эди: Мадинаи мунавварада эканимизда Масжидул набавияга кира туриб, аҳли аёлимга “Намоздан кейин соат иккида шу майдонда учрашамиз”, деб тайинладим. Мен айтилган вақтда чиқиб, атрофдаги қурилишларни томоша қилиб турдим. Бир маҳал қарасам, каминадан эллик қадамча нарида бир аёл менга қараб турибди. Бегона аёл хижолат бўлмасин, деб ундан нигоҳимни узиб, яна қурилишга боқдим. Салдан сўнг кўзим яна ўша томон тушди. Оппоқ либосли аёл мен томонга тикилиб турибди. “Тоҳир Маликни танийдиган аёл Мадинада ҳам бор экан-да”, деб ўйлаб, ғурурланиб қўйдим. Кейин яхшироқ тикилиб қарасам, ўзимнинг аҳли аёлим экан.

– Нега бир жойда қотиб турибсан? – дедим унга яқинлашиб.

– Шу ерда кутгин, деб тайинладингиз-ку? – деди у соддалик билан.

Менинг бу одатимни (“камчилик” десам, хотиранинг бундай заифлиги ўзимга боғлиқ эмас) билганлар ҳазил-ҳузул қилиб юришади, билмайдиганлар “Бу ёзувчи керилиб, одам танимайдиган бўлиб кетибди”, деб ранжишади.

Ғоят узун тушунтиришлардан сўнг Аллоҳнинг мададига ва сиз азизларнинг дуоларингизга умид қилиб, дастлабки ҳикоямни бошлайман.

Биринчи бўлим

АЖДОДЛАР ДУНЁСИ

Дуо қилдилар:“Бошинг тошдан бўлсин”.Қалбинг тош бўлмаса бас.

Ўтмиш донолари дедиларки:

– Сиз ўтган умрингизга қараб: “Тўғри яшай олдимми?” – деб ўз-ўзингизга савол берганмисиз? Агар ишонч билан “ҳа!” деб жавоб қайтара олсангиз, буюк ишлар қилибсиз экан. Кишининг оқилона китоблар битиши шарт эмас, аммо ҳаётда ўзини оқилона тута билиши мутлақо зарур! Зеро, Одам боласининг энг улуғ ижоди –оқиллик билан умр кечирмоқликдир. Қолганлари: мансаб йўлида сарсари кезиш, бойлик орттириш, шоҳона қасрлар қуриш каби ишлар ўз кўнглини тўйдиришга уринишдан бошқа нарса эмас. Қани эди, кўнгил қурғур тўя қолса…

Азизлар, баён этилажак сатрларни охиригача сабр билан ўқиб чиққанингиздан сўнг “Тоҳир Малик тўғри яшай олдими?” деган саволга биргаликда жавоб топамиз. Албатта, жавобнинг энг тўғриси, адолатлиси сизники бўлади. Агар манманликни, худбинликни, шахсиятпарастлик ва шу каби қатор иллатларни енга олган бўлсам, менинг жавобим ҳам ҳақиқатга яқинроқ туради, инша Аллоҳ!

“Ўзингни ўзинг англаб ет!” дейишади. Хўш, қандай англамоқ мумкин? Бунинг учун киши ўзига қараши, ўзини ўзи идора этмоғи лозимми? Ўз-ўзини англамоқ учун бу кифоя эмас. Бунинг биринчи шарти: одам атрофидагиларни зийраклик билан кузатмоғи шарт: яъни ўз кучини, зеҳнини, идрокини бошқаларники билан таққосласин, манфаатларини ўзгалар манфаатига солиштирсин-да, уларнинг назарида ўзининг қандай кўринишда эканини тасаввур этсин. “Менда бошқаларни қойил қолдирувчи ҳеч афзаллик йўқ”, демоққа куч топсагина, ўзини англашни бошлайди.

Азизлар, ўқиш жараёнида диққат қилинг-а, мен шундай куч топганмикинман?

Ҳикмат аҳлидан бири: “Кунлар ўқ, инсонлар эса нишондир. Эй инсон, замон, ҳар кун сени ўқлар билан ўқлаётир ва бутун вужудингни ҳар бир ҳужайрасигача илма-тешик қилиб кечаю кундуз илгакли игнаси билан тўрлаётир. Кундузлар ҳам, кечалар ҳам бир зумдай ўтиб кетади. Бу аҳволда сенинг вужудинг қандай қилиб соғ-саломат сақланиб қолсин? Агар кунларнинг сенга етказаётган нуқсонлари кўз ўнгингда кўргазма қилиб ёйиб қўйилган бўлсайди, ҳеч шубҳасиз, келиб кетган у кунлардан ўтаканг ёрилар, сўнг эса югуриб кетардинг. Тез келиб кетган соатларинг нималарга сарфланганини кўриб, жирканардинг. Лекин Аллоҳнинг тадбири тадбирларнинг аълосидир. Дунё ташвишларидан узоқ бўлинганда ҳаёт тотли кўринади, албатта, лекин аслида сен завқ деб ўйлаган нарсалар, кимёгарнинг ханталдан олган аччиғидан ҳам аччиқдир. Ҳавойи нафсга берилиб яшалган дунё ҳаётининг иснодлари шу қадар кўпдирки, буни тушунтирмоқчи бўлганлар гапира-гапира чарчайдилар. Аллоҳим, сен бизни тўғри йўлга сол!”

“Иҳдинас сиротал мустақийм” – “Эй Парвардигоро, бизни тўғри йўлга солгил”, шу муножот билан яшадим. Оқибатини билгувчи Аллоҳнинг ўзидир.

Ҳикмат аҳлининг бири бўлмиш мўътабар донишмандга мурожаат қилиб, дунё ҳаётини тавсифлашни сўрашганида у зот мазкур жавобни берган эканлар:

“Дунё ҳаёти – сен ичида бўлган ОНдан иборатдир. Чунки ўтган ўтмиш бўлиб қолади. Ортиқ ҳеч нарсалик бўлолмайсан. Келажагинг эса қандай бўлишини билмайсан. Вақт шундай нарсаки, тун кундузнинг ўлимидан хабар беради. Туннинг бошланиши у куннинг завол топганини билдирувчи бир ишоратдир. Тинимсиз келиб кетган ҳодисалар инсонларни ўзгартиради, эскитади, қаритади. Вақтнинг вазифаси жамоаларни сочиб ташламоқ, сараламоқ ва неъматларни йўқотмоқдан иборатдир. Амал узун, умр қисқа, ҳар нарса эса ёлғиз Аллоҳга қайтади…”

Унга қадар ўзимизга ўзимиз ҳисоб берайлик-чи… Донишманд дер эканки: мен кунда уч марта ўзимни ўзим тергайман: одамлар учун ҳалол ва холис хизмат қиляпманми, дўстлар билан суҳбатда риё йўқми менда, муносабатим самимийми, устозлар таълимини такрорлаб турибманми?

“Қазисан, қартасан,ўз аслингга тортасан”.Наслинг ўзи ким?

Энди муддаога ўтайин:

Аллоҳ таолонинг улуғ инояти билан тарих минг тўққиз юз қирқ олтинчи йилнинг охирги ҳафтасида, тизза бўйи қор ёққан кунда туғилган эканман. Ўтмишдаги одат бўйича ифода этилса, насабим бундай кўринадир: Тоҳир ибн Абдумалик ибн Ҳобил ибн Мирсоли. Ҳужжатларда “Хабилов” шаклида ёзилганким, кўпчиликни таажжубга соладир. “Тоҳир” ўрнига “Тахир” ёзилганига кўпам эътибор беришмайди (тилимдан тахир сўзларнинг кўп учиши балки шундандир). Ҳужжатлаштириш идораларида ўзбекчадан бехабар ё рус ё татар ходимлар хизмат қилганлари учун кўплаб насаблар русча талаффузга мосланиб ёзилгани ҳаммага маълум. “Ходжаев”, “Кариев”, “Кадиров”, “Таджиев”, “Магомедов”… каби ёзувлар ҳали ҳануз ўзгартирилгани йўқким, бу янада афсусли ҳолдир. Бир синглимизнинг насаблари “Борисовна” деб ёзилибди, билсак, аслида “Боисовна” экан. Фақат тилини эмас, ақлини ҳам қарға чўқиган ходима бу синглимизнинг отасини бира-тўла рус қилиб қўя қолибди. Шунга ўхшаш бизнинг насабимиз “Ҳобилов” ўрнига бир опамда “Кабилова”, яна бирида “Кабулова”, бизда эса “Хабилов” бўлиб қолган. Таассуфки, Одам Ато ва Момо Ҳаввонинг ўғиллари Қобил ва Ҳобил воқеасини баъзилар билмайдилар. Қобил укаси Ҳобилни ўлдирган. Бизда нечундир ана шу “Қобил” исми кенг тарқалган. Яхши одамлар исмларини қўйиш одатига кўра, “Ҳобил” кўпроқ бўлиши керак эди. “Муса(о)” исмлари кўп, лекин ҳеч ким “Фиръавн” деб қўймайди-ку?

Ўзим Тошкентда туғилган бўлсам-да, ота шаҳрим Марғилон ҳисобланур, нединким, раҳматли дадажоним Марғилонда ҳунарманд оиласида таваллуд топганлар. Раҳматли опоқдадамиз Мирсоли шаҳар ҳунармандларининг оқсоқоли бўлган эканлар. Атлас каби матолари билан машҳур Марғилон қадим шаҳарлардан. Бу хусусда Мирзо Бобур тарих китобларида ёзмишларки: “Қасабалардин яна бири Марғинондур. Андижоннинг ғарбидадур, Андижондин етти йиғоч йўлдур. Яхши қасаба воқе бўлубтур, пур неъмат; анори ва ўруги асру кўп ва хўб бўлур. Бир жинс анор бўлур, “дона калон” дерлар, чучуклигида зардолу майхушлиғидин андак чошни бор. Самнон анорлариға таржеҳ қилса бўлур. Яна бир жинс ўрук бўлурким, донасини олиб, ичига мағз солиб қурутурлар, “субҳоний” дерлар, бисёр лазиздур. Ови қуши яхшидур, оқ кийик ёвуқта бўлур. Эли сорттур ва муштзан ва пуршару шўр элдур. Жангаралиқ расми Мовароуннаҳрда шоеъдур, Самарқанд ва Бухорода номдор жангаралар аксар Марғинонийдур. Соҳиби “Ҳидоя” Марғиноннинг Рушдон отлиқ кентидиндур”.

Ота томондан қариндошларимиз асосан Марғилонда истиқомат қилишади. Ҳобил опоқдадамизнинг биргина акалари бўлгани, ул киши Шаҳартепада деҳқончилик қилганларини эшитганман, бошқа маълумот йўқ. Шаҳар аҳли томонидан “Отинча хола”, деб эъзозланган бувижонимиз Тожинисо отин мен туғилмасимдан олдин, дадажоним ҳарбийдалик пайтларида 1942 йилда вафот этган эканлар, Аллоҳ мағфират этсин. Бувижонимизнинг София исмлиқ опалари бўлиб, зурриётлари билан қариндошлик ришталари ҳозиргача сақланиб қолган. Дадажонимизнинг Буважон ва Шокиржон исмли тоғалари ҳам бўлган. Кичик тоғаларининг зурриётлари ҳозир Янгийўлда истиқомат қилишади. Дадажонимнинг акалари Тошматжон ака ҳам тўқувчи бўлган эканлар. Урушда фронт орти батальонига хизматга олиниб, Урал томонлардаги оғир шароитларда худди қул мисол ишлатилганлар, ўша ерда хасталанганлари туфайли 1944 йилда Марғилонга қайтиб, вафот этган эканлар. Ўзим кўрмаган амакимнинг Шаҳодат исмли қизлари бор эди. Акаларининг вафотидан кейин дадажонимиз жиянларини Тошкентга олиб келиб, кейин қовунчилик (Янгийўл илгари шундай аталган) йигитга турмушга узатганлар. Биз Шаҳодат опани ўз туғишган опамиз каби билардик, ўзаро меҳр ҳам шу даражада эди. Дадажонимнинг тоғаваччаларини “опоқ дада”, холаваччаларини “амма”, деб улғайганмиз. Аяжонимнинг ўгай оналарини ҳам “катта буви”, ҳатто у кишининг кейинги эрларини “опоқ дада” дердик. Бизни шундай тарбия қилишган ва опоқ дадалар, аммалару бувилар бизларни ўз набираларидай севишарди.

Аяжонимиз – Санобархон бинти Исмоилхўжа Андижонда, айрим гапларга кўра, Ўшда таваллуд топганлар. Бу мавҳумликка сабаб, катта опоқдадамиз Муҳаммадалихўжа ҳожининг бу икки шаҳарда уйлари, Булоқбошида ерлари бўлган экан. Аяжоним бу уйларнинг қай бирида, қайси йили туғилганлар, ўзлари ҳам билмасликлари табиий ҳолдир. Демак, Андижон ва Ўшни “она шаҳрим” десам янглишмайманким, тарих китобларида Мирзо Бобур ҳазратлари ажиб меҳр ила тасвир этмишлар (Тушунишингиз осон бўлсин учун бугунги адабий тилдаги баёни):

“Жанубий тарафидаги қасабалар(шаҳар)ларидан бири Андижондурким, ўртада жойлашган. Фарғона вилоятининг пойтахтидур. Ғалласи мўл, меваси фаровон, қовун ва узуми яхши бўлур. Қовун пишиғида полиз бошида қовун сотмоқ расм эмас. Андижоннинг ношвотисидин яхшироқ ношвоти (нок) бўлмас. Мовароуннаҳрда Самарқанд ва Кеш (Шаҳрисабз) қўрғонидин сўнгра мундин улуғроқ қўрғон йўқтур. Уч дарвозаси бор. Арки (подшоҳ саройи) жануб тарафида жойлашган. Тўққуз тарнов сув кирар. Бу ажабтурким, бир ердин ҳам ташқарига чиқмас. Қалъанинг гирдо-гирди хандақнинг тош ёни тош тўкилган катта кўчадир. Қалъанинг гирдо-гирди (атроф-айланаси) маҳаллалар билан қуршалган. Бу маҳаллалар билан қалъа оралиғи хандақ ёқасидаги катта кўчадир. Ов қушлари ҳам кўп бўлур, қирғовули беҳад семиз бўлур. Андақ ривоят қилдиларким, бир қирғовул гўштини тўрт киши еб тугата олмайдур. Эли туркдур (ўзбекдур). Шаҳр ва бозорисида турки билмас киши йўқтур. Элининг тили адабий тилга мувофиқ. Шунинг учун ҳам Мир Алишер Навоийнинг асарлари гарчанд Ҳирийда (Ҳиротда) шуҳрат қозонган бўлса-да, бу тил билан ёзилган. Элининг орасида санъаткорлари кўп. Юсуф Хожаким, мусиқида машҳурдир, Андижонийдур. Ҳавосининг рутубати бор. Куз кунлари халқ кўп безгакка чалинади.

Яна бир Ўш қасабасидур. Андижоннинг шарқи-жанубий тарафидур, шарққа мойил, Андижондин тўрт йиғоч йўлдур. Ҳавоси хўб ва оқар суйи фаровондур. Баҳори бисёр яхши бўлур. Ўшнинг фазилати ҳақида кўп овозалар бор. Қўрғонининг шарқи жанубида бир кўркам тоғ ростлаган, Барокўҳ деб номланади. Бу тоғнинг чўққисида Султон Маҳмудхон бир ҳужра солибтур, ул ҳужрадин қуйироқ ушбу тоғнинг тумшуғида тарих тўққуз юз иккида (1497) мен бир айвонлиқ ҳужра солдирдим. Агарчи ул ҳужра мундин юксакроқда бўлса-да, вале бу ҳужра бисёр яхшироқ воқе бўлубтур: бутун шаҳар ва маҳаллалар кафтдагидай кўриниб туради. Андижон сойи Ўш маҳаллалари ичи била ўтуб, Андижонға борур. Бу сойнинг ҳар икки томони ҳам боғлар билан обод. Боғлар шундайгина сойга туташиб кетган, бинафшаси бисёр латиф бўлур. Оқар сувлари бор, баҳори бисёр яхши бўлур, қалин лола ва гуллар очилур. Барокўҳ тоғи доманасида шаҳр била тоғнинг орасида бир масжид тушуптур, масжиди Жавзо отлиқ, Тоғ тарафидин бир улуғ шаҳжўй (ариқ) оқар. Ушбу масжиднинг ташқари саҳни нишаброқ, себаргалик, пурсоя, сафолиқ майдондир. Ҳар мусофир ва раҳгузар (ўткинчи) келса, анда истироҳат қилур. Ўш авбошининг зарафоти (бебошларининг қалтиқ ҳазили) будурким, ҳар ким анда уйқуласа, ул шаҳжўйдин сув қуярлар. Умаршайх мирзонинг охир замонларида қизил била оқ мавжлиқ тош ушбу тоғда пайдо бўлди (топилди): пичоқ дастаси ва такбанд ва баъзи нималар қилурлар, хейли яхши тошдур. Фарғона вилоятида сафо ва ҳавода Ўш чоғлиқ қасаба йўқтур”.

Ҳужрага доир сатрларни ажратиб ёзганим бежиз эмас. Болалик кезларимда Бобурнинг ҳужраси ҳақида кўп ҳикоялар эшитганман. Аяжоним Ўшга ҳар борганларида бу жойларни зиёрат қилар эканлар. Сулаймонтоғдаги “қил кўприк” деб ном берилган қияликдан ўтмоқчи бўлган кишининг гуноҳи кўп бўлса – пастга йиқиларкан, гуноҳсиз бўлса – ўтиб оларкан. Бу албатта, бир афсона, чунки неча минглаб гуноҳкорлар “қил кўприкдан” осонгина ўтиб олгач, гуноҳли ишларини бемалол давом эттираверганлар. Одамзод Қиёматдаги ҳақиқий қил кўприкдан ўтиш учун бу дунёда ёмонликлардан тийилиб яшаши керак. Мирзо Бобур ҳужрасини олтмишинчи йилларнинг аввалида бузиб ташлашга фармон берганлар тоғдаги “қил кўприк”дан ўтганларми ё йўқми, билмайман, Қиёматдаги қил кўприкдан ўтишда бу кабира гуноҳлари оқибатини кўрармикинлар, бу ҳам бандага номаълум. Лекин бу дунёда халқнинг лаънатига қолганлари аниқ. Аяжонимнинг ҳикояларидан завқланган қўшни аёллар биргалашиб, Ўш зиёратига бориб келишгач, ҳужранинг бузиб ташланганидан афсуслана-афсуслана бу ишга қўл урганларни роса қарғашган эди. Гуноҳкорларнинг бошига неча юз минг қарғиш ёғилган экан, Худо билади. Ҳужранинг нимаси коммунистларга ёқмаган экан, мен ҳануз тушунмайман. Бу аҳмоқона иш шунчаки оғзаки фармон билан эмас, партия раҳбарларининг қарорига асосан амалга оширилган. Бу бадбахтларнинг айёрлигини қаранг: вилоят ва шаҳар партия қўмиталари раҳбарлари асосан қирғиз ва рус коммунистлари бўлгани ҳолда, қарорга фақат ўзбек амалдорларига имзо чектиришган. Ташаббус кимдан чиққану, ким имзо чеккан?! Бу айёрлар кимнидир йўқ қилишни истасалар, гулханга ўтин тўплайдилар, бир бечорани занжирбанд қиладилар, аммо ўзлари олов ёқмайдилар, гугуртни қайсидир овсарнинг қўлига берадилар. Ҳужранинг бузилиш тарихи худди шундай. Етмишинчи йилларнинг ўрталарида халқ бу ҳужрани тиклади. Ёшлар пастдан то тоғ тепасига қадар турнақатор бўлиб, қўлма-қўл ғишт узатдилар. Ҳужранинг тиклангани қувонарли ҳол, аммо у аслининг ўрнини боса олмайди. Ўзбеклар учун зиёратгоҳ бўлган бу ҳужраларнинг бузиб ташланганидан юраги зардобга тўлган шоир Шавкат Раҳмон алам ва армон билан бу сатрларни битган эди:

…Ўйладимюксакка чиққан чоғимдаўз зотин, ўз отин унутганларни,қадимий булоқлар кўзини кўмиб,азим дарёларни қуритганларни.Ўлсам-да ёдимдан чиқмайди бири:кибру ҳаво билан пастни кузатиб,буздириб ташлади ярим кечаситўрт юзу олтмиш йил турган ҳужрани.Тўрт юз олтмиш йилликқуёш ҳам, сув ҳам,энг қаттол душман ҳам қилмаган ишнитўнғизфеъл бир нокас бажариб кетди,авлод-аждодига олиб қарғишни.Бундайлар ким ўзи –Абадиятнингнурли изларини йўқотаётганлар,элнинг қалбин бузиб,ёдини бузиб,қарғишу лаънатга ботиб ётганлар?!Юксакда бўлса-дабошим эгилган,юрагим йиғлайди, Барокўҳ тоғим.Кўриб бўлармикан бу нокасларнингқора курсиларга ўтирар чоғин?Аммо тўлармикин кўнгил шу билан,шу билан кетарми хотирдан ғашлик,юраклар куларми,куларми буткулшу билан юксакда ўсган пасткашлик?Агар мен бақирсам, ёрилар осмон –ҳар дамим оламнинг дамин тўзитар.Аммо Барокўҳда бошим эгилди,қарашга ор қилдимэлнинг кўзига.Эй Мирзо,Бошимни қандоқ кўтарай?!Эй Мирзо,эгикдир мирзолар боши –кўтариб бўлмайди, оёқ тагидабўлса-да баҳайбат тоғларнинг тоши.

Шоир қарғишу лаънатга кўмилган нокасларнинг қора курсиларга ўтиришини, жазога тортилишини орзу қилган эди. Афсуски, бундай бўлмади. 1990 йилдаги ва орадан роппа-роса йигирма йил ўтгач такрорланган Ўш фожиаларини ана ўша лаънатиларнинг авлодлари қилишди. Эҳтимол, фожиаларни бошлашга уларнинг ўзлари фатво беришгандир? Бу ҳақда кейинроқ алоҳида сўз юритаман.

Баъзи учрашувларда ёки издиҳомларда “асли қаерликсиз?” деб сўраганларида ҳазил тариқасида: “Ота томондан марғилонликман, она томондан андижонликман, хотин томондан тошкентликман”, деб жавоб бераман. Йигирма йилча муқаддам Андижон адабиёт музейидагилар: “Сиз ҳақингизда алоҳида кўргазма қиламиз”, дейишди. Таклифлари учун миннатдорлик билдириб дедимки: “Музей кўргазмалари Андижонда туғилиб, Андижон учун хизмати сингган ўтмишдаги ва ҳозирдаги ижодкорлар ҳақида ҳикоя қилиш керак. Мен ёшим йигирмадан ошганда Андижонни кўрганман, йилда бир-икки бораман, “андижонлик ёзувчи” деган мартабага лойиқ эмасман”.

Бир куни тоғам – Мирзакалон Исмоилий тошкентликларнинг кўк духоба дўпписини кийиб ўтирган эканлар. “Тоға, тошкентлик бўлиб қолибсиз-ку, нега Андижон дўппи киймайсиз?”, деб ҳазиллашдим. Тоғам мийиғларида кулиб: “Тошкентда ўқидим, уйландим, болаларим туғилди, урушдан кейин ҳам, қамоқдан чиққанимда ҳам Тошкентга интилдим, Тошкентнинг сувини ичяпман, ҳавосида нафас оляпман, нонини еяпман, менам Тошкентликман-да”, деган эдилар.

Ҳар турли давраларда одамлар бир-бирлари билан танишиш пайтида “қаерликсиз?” деб сўрашади. Мен шу саволни ёқтирмайман. Чунки бу менга маҳаллийчиликнинг аввал боши бўлиб туюлади.

Ҳарфлар жамланса, бир сўз бўлади,сўзлар бирлашганда англатар маъно –қачон жумла бўлажакмиз биз?

– Қаерликсиз?

– Қашқадарёликман.

– Ие, менам қашқадарёликман, қайси туманидансиз?

– Чироқчидан.

– Бахтимдан ўргилай, менам чироқчиликман, қайси қишлоқдансиз…

Бунақа савол-жавобларга кўп гувоҳ бўламиз. Бир-бирини билиб қўйиш зарарли эмас. Лекин шундан сўнг маҳаллийчилик бошланса, ёмон.

Ўтмишдаги ноиттифоқлик хасталигидан қалам аҳлининг қалби зир-зир титраган ва дардларини, ҳасратларини йиғлаб-йиғлаб қоғозга туширган. Сиёҳ билан эмас, юрак қони билан ёзилган сатрлар озми? Мумтоз адабиётимизни варақласак, қулоғимиз остида улуғлар оҳу фарёди жаранглайди.

Тор кўнгуллик беклар, ман-ман деманг, кенглик қилинг,Тўқсон икки бовли ўзбек юртидур, тенглик қилинг…

Шоир Турди бу сатрларни уч юз йил илгари эмас, бугун ёзгандай туюлмаяптими?

Маҳаллийчилик миллатчиликдан ҳам баттар. Биз “миллатчилик” атамасини салбий маънода ишлатишга ўрганиб қолганмиз. Аслида бу атама ижобий маънони англатади. Яъни, миллатчи – бошқа миллатга нафрат кўзи билан қараб ўз миллатини кўкларга кўтариб мақтовчи эмас, балки миллати учун хизмат қиладиган, миллати учун жонини фидо қилишга тайёр шахс. Ўзга миллатга душманлик назари билан қаровчи одам нодондир, бадбахтдир. Чунки одам боласи, миллатидан, тилидан қатъи назар – Аллоҳнинг бандаси. Ҳар миллатда яхши одам бор, ёмони бор. Битта-иккита ёмонига қараб ҳаммасини ёмонга чиқариш ақлсизликдир. Чунки бошқа миллат вакили биздаги ёмонларга қараб, барчамизга нотўғри баҳо берса, қандай бўлади?

Бу масалаларни ҳал этиш фақат сиётсатчиларнинг вазифаси эмас. Бадиий адабиёт зиммасида ҳам улуғ вазифалар бор. Рауф Парфи ёзганларки: “Адабиёт инсониятга миллий асосда туриб, умуминсоний қадриятларни улуғлаш, дунёдаги барча миллатлар тенг, барча миллатлар бир хил мавқега эга, барча халқлар учун имтиёз бир хил берилишини таъкидлаш учун керак”.

Шаклланган миллат руҳи нималарда кўринади? Биринчи галда аҳилликда, бир-бирига бўлган меҳр-оқибатда. Бир-бирининг тақдирига лоқайд қарамасликда. Аслида дунёда яшаётган ҳар бир одам миллати, ирқидан қатъи назар, бир-бирига меҳрибон бўлиши шарт. Не афсуски, битта Ер юзида туғилиб, яшасалар-да, турли мамлакатларга бўлиниб олиб, ораларига чегаралар тортиб, таъбир жоиз бўлса, Аллоҳнинг мулкини ўзларича бўлиб-бўлиб олганлар. Бу ҳолатдан кўнглимиз оғригани билан, ожиз бандамиз, бирлаштириш қўлимиздан келмайди. Агар Аллоҳ ихтиёр этса, бир кунмас бир кун барча бандаларини меҳр-муҳаббат занжирлари билан бирлаштириб қўяр…

Унгача эса… Дунёга назар солсак, турли мамлакатлардаги миллат руҳи ўзига яраша – бир жойда шаклланган, бошқа жойда одамлар бир-бирини қириб ётибди. 2010 йилда дунё аҳли Чили мамлакатидаги шахтада қамалиб қолган шахтёрларни қутқариб олиш жараёнини қизиқиб кузатди. Икки ойдан ортиқроқ вақт мобайнида дунё ахборот воситалари диққати шу жараёнга қаратилди. Бир неча минг метр чуқурликка йўл очилиб, ишчиларни бирма бир ер юзасига чиқариш бошланганда Чили халқи уйда ўтиролмади. Кечасию кундузи Худога нола қилиб, бечораларни қутқаришни сўради. Мамлакат раҳбарияти ҳам қутқариш жараёни бошланган жойга етиб келиб, сўнгги ишчи қутқариб олинмагунча жойидан жилмади. Ҳар бир ишчини ўз жигаридай қаршилаб қучоқлади. Мамлакатнинг миллионлаб аҳолиси бу ишчиларни танимасди. Лекин миллатни бир-бирига боғлаб турувчи қалб меҳри ватандошлари тақдирига лоқайд қарашга йўл қўймади. Бу жонларнинг қутқарилиши миллат байрамига айланди. Камина бу жараёнларни телеэкранда кўриб, оддий байрам қувончига эмас, балки шаклланган миллат руҳи тантанасига гувоҳ бўлдим.

2012 йилда Мисрда Ҳусни Муборак раҳбарлигига қарши ғалаёнлар бошланди. Одамлар жонларини хатарга қўйиб, сиёсий талаблар билан майдонга чиқдилар. Бунақа ҳодисалар дунёда тез-тез учраб туради. Сиёсий жараёндан фойдаланиб, дўконларга ҳужум қилаётган, талончилик қилаётган муттаҳамларни ҳам телеэкранларда кўрганмиз. Мисрда ҳам шундай бўлди. Ҳатто миллат руҳини акс эттирувчи, муқаддас ҳисобланган масканларга даф қилувчилар ҳам топилди. Қоҳирадаги Тарих музейи дунёдаги энг бой масканлардан ҳисобланади. Ғалаёнчилар музей ёнида жойлашган партия қароргоҳига ўт қўйишганда, одамлар музей ҳимоясига ташланишди. Аскарлар етиб келгунларига қадар қўлни қўлга бериб, тирик девор ҳосил қилиб, музейнинг таланишига йўл қўймадилар. Шунда ўрта ёшлардаги бир араб мухбирнинг саволига кўзда ёш билан жавоб қайтарди: “Биз мисрликмиз! Бу жойда миллатимизнинг руҳи жойлашган. Бу ерни таламоқчи бўлганлар олдин бизнинг жонимизни суғуриб олишсин!” Шу манзарани кўра туриб “Миллат руҳи учун жон куйдирувчилар бор экан, бундай миллат ўлмайди”, деган фикр хаёлимга келган эди. Ҳусни Муборак тахтдан тушиб, ўрнига “Мусулмон биродарлар” фирқасининг вакили ўтиргач, миллат парчаланди. Бир-бирларини қириш пайига тушдилар. Мисрликларга бўлган аввалги фикрим ўзгарди. Улар ҳали миллат сифатида шаклланмаган эканлар. Уларнинг келажаги не бўлар экан, Худо билади!