Ишққа оид 40 қоида

Ҳаммаси ўзгариб кетиши мумкин.

– Бу тушкунлик қаёқдан келди? – Қози бош чайқади ва бошқа идишдаги хурмога қўл чўзди.

– Аббосийлар ҳукмдорлиги абадий қолади ва биз ҳамиша гуллаб-яшнаймиз. Агар хоин ва бузғунчилар ўрнатилган тартиботни бузишга ҳаракат қилишмаса, албатта.

Ўзларини мусулмон деб атайдиган, аммо кофирлардан ҳам бадтар хавфли кимсалар бор. Зеро, динимизни нотўғри талқин этишдан кўра хавфлироқ ҳеч нима йўқ.

Мен унга жавоб бермасликни лозим топдим. Қози исломни сўфиёна ва қисман индивидуалистик талқин этганларни бузғунчилар деб ҳисоблаши маълум эди. У бизни дин Қонунлари (Ақидалар)га ва маросимларга беписандликда ва шунинг туфайли, ўзи каби ҳокимиятнинг бошқа вакилларини ҳам ҳурмат қилмасликда айблар эди. Гоҳо менга у барча сўфийларни Бағдоддан ҳайдаб чиқаришга тайёр тургандай туюларди.

– Сизнинг биродарларингиз безарардирлар ва лекин барча сўфийлар Қонунга қатъий бўйсунадилар деб бўладими? – сўради қози соқолини силаркан.

Унга қандай жавоб бериш мумкин? Худога шукурки, айни шу пайт эшик тақиллаб қолди. Малласоч хизматчи ёнимга келиб қулоғимга бир дарбадар дарвиш меҳмон бўлиб келганини, у мен билан, албатта, боғланиши кераклигини ва бошқа ҳеч ким билан гаплашмоқчи эмаслигини таъкидлаётганини айтди.

Бундай ҳолларда мен одатда меҳмон кутиб туришини ва токи келган одамларни кузатмагунимча уни холи бир хонага олиб киришларини ва овқатлантиришларини сўраган бўлар эдим. Лекин ҳозир қози мени ноқулай аҳволга солиб қўйгани учун, бу дарбадар дарвишни ёнимизга таклиф этсам ёмон бўлмаса керак: балки у турли мамлакатларда кўрган-кечирганларини ҳикоя қилиб, вазиятдаги тарангликни юмшатар, деб ўйлаб қолдим. Шу ўй билан меҳмонни ёнимизга таклиф этишларини сўрадим.

Бир неча дақиқадан сўнг эшик яна очилиб, бошдан-оёқ қора кийим кийган одам кириб келди. Озғин, ҳолдан тойган, ёши нечадалигини билиб бўлмайдиган бу одам дарҳол диққатимни ўзига тортди. Қирра бурунли, ичкарироқ ботган қора кўзли ва қора қошли, пешонасига қалин жингалак сочлари тушиб турарди.

Қайтарма ёқасига қалпоқ қўшиб тикилган узун плащ ва қўй терисидан тикилган этик кийган эди. Бўйнида бир неча тумор осилиб турарди. Қўлида ёғоч косасини – дарбадар дарвишларнинг хайр-эҳсон солинадиган идишини ушлаб турарди – бу иззатпарастлик ва кибрнинг енгиб ўтилганлиги мажози эди. Менга унинг қози ва унинг ҳамроҳларига унча эътибор бермагани дарҳол равшан бўлди. Унинг ўзини дайди ёки гадой сифатида қабул қилишлари мумкинлигининг ҳам унга фарқи йўқдай эди.

Мен кириш ва ўзини танитиш учун рухсат беришларини кутиб, эшик олдида турганини кўрганимдаёқ унинг бошқа дарвишларга ўхшамаслигини дарров илғадим. Бу унинг кўзларида, хатти-ҳаракатларида, бутун қиёфасида кўриниб турарди. У кичкина ва заиф бир зарра бўлиб кўрингани билан, бамисоли қудратли эман дарахти уруғини ўз ичига олган меваси каби эди.

– Хуш келибсан, дарвиш, – дедим мен ва қўлим билан рўпарамдаги кўрпачадан жой кўрсатдим.

Дарвиш ҳамма билан саломлашиб, атрофдаги барча одамларга эътибор билан ва ҳеч нарсани назаридан четда қолдирмаган ҳолда ўтирди. Кейин унинг нигоҳи қозида тўхтади. Назаримда, улар бир дақиқадан кам бўлмаган вақт мобайнида бирон бир сўз айтмаган ҳолда, бир-бирларидан кўз узмай қолишди. Улар – ижтимоий пиллапоянинг буткул қарама-қарши томонларида турган бу кишилар – бир-бирлари ҳақларида нималарни ўйлаётганлари мен учун жуда қизиқ эди.

Мен дарвишни илиқ эчки сутидан ичишга, ширин анжир ва хурмодан тановул қилишга таклиф этдим, лекин у буларни одоб билан рад этди. Исмини сўраганимда исми Шамс Табризий эканини ва у Худо излаб кезган дарбадар дарвиш эканини айтди.

– Хўш, топдингми Уни? – сўрадим мен.

Дарвишнинг юзига соя тушгандай бўлди; у бош ирғитди.

– Албатта, У ҳамиша ва ҳамма ёқда мен билан бирга.

Қози одоб сақлашни хаёлига ҳам келтирмасдан, ҳингиллаб кулди:

– Нима учун сиз дарвишлар ўз ҳаётингизни бу қадар мураккаблаштириб юборасиз, шуни ҳеч қачон тушунмаганман. Ҳамон Худо ҳамиша ва ҳамма ёқда сен

билан бирга экан, нима учун дунё кезиб Уни излаб юрасан?

Шамс бир зум бошини қуйи солди ва бир неча дақиқа жавоб қилмади. Кейин бошини кўтарди. Унинг чеҳраси сокин, овози бир текис эди:

– Чунки Уни фақат излаганлар топа оладилар.

– Бу сўз ўйини, – масхараомуз кулди қози.

– Сен бизни бир умр бир ерда яшаб келаётганимиз учун Худони топа олмайсизлар, демоқчимисан? Бўлмаган гап.

Ҳамма сенга ўхшаб жулдур кийимлар кийиб, дарбадар юриши шарт эканда.

Кулгу овозлари келди: одамлар шу зайл ўзларининг қози билан ҳамфикр эканликларини билдирардилар. Бу бахтсиз, заиф, ҳукмронлик лавозимидаги одамларга ёқишни истайдиган кишилар кулгуси эди.

Мен алланечук бўлиб кетдим. Қози билан дарвишни бирга учраштириб, хато қилиб қўйганим равшан эди.

Шамс қозига дейди:

– Назаримда, сиз мени тўғри тушунмадингиз. Мен инсон туғилган шаҳрида Худони топа олмайди, деганим йўқ. Худони қаерда бўлманг, ўша ерда топиш мумкин, – давом этди дарвиш.

– Бирон марта ҳам ўз уйидан кетмаган, шунга қарамай, Худони топган инсонлар ҳам бор.

– Тўғри! – қувонч билан хитоб қилди қози, лекин унинг хурсандлиги узоққа бормади.

Дарвиш гапида давом этди:

– Мен ҳозир сиз кийиб юрганингиздек, кимхоб ва ипак матолардан тикилган либослар кийиш ва қимматбаҳо тақинчоқлар тақиш билан киши Худони топа олмаслигини назарда тутган эдим, қозикалон.

Хонага оғир сукунат чўкди. Ҳамманинг нафаси ичида эди.

– Сени дарвиш десам, тилинг ҳаддан зиёд ўткир-ку, – деди ниҳоят қози.

– Агар бурч тақозо этса, бутун дунё ҳиқилдоғимдан олиб, жим бўлишга мажбур этмоқчи бўлса ҳам, айтишим керак бўлган нарсани айтаман.

Қози қовоғини уйди, кейин худди муросага келган каби елкаларини қисди.

– Борингки, – шундай бўла қолсин, – деди у.

– Майли, бизга сен кабилар ҳам керак. Сен келишингдан салгина олдин биз айнан шаҳримизнинг нақадар гўзаллиги ҳақида гаплашаётгандик. Сен кўп жойларни кўрган бўлсанг керак. Айт-чи, дунёда Бағдоддан гўзалроқ шаҳар борми?

Ўтирганларга бир-бир қараб чиқаркан, Шамс овозини баландлатмай деди:

– Сўзсиз, Бағдод – буюк шаҳар, лекин дунёвий гўзалликнинг умри қисқа бўлади. Шаҳарлар унда яшовчи

инсонларнинг қалблари туфайли равнақ топади. Агар бу қалбларда Ҳаққа ишонч йўқолган бўлса, шаҳарлар ҳам таназзулга учрайди. Ҳамиша шундай бўлади.

Мен ўзимни тута олмай бош ирғидим. Шамс Табризий менга ўгирилди ва мен унинг кўзларида дўстона ҳамфикрликни кўрдим. У менга қараб тураркан, назаримда, қуёшнинг илиқ нурлари теккандай бўлди. Шунда мен унинг исми жисмига монанд эканини англадим.

Бу инсондан ҳаётий қувват таралиб турарди. У чиндан ҳам Шамс – «қуёш» эди.

Лекин қози бундай фикрда эмас эди:

– Сиз, сўфийлар, ҳамма нарсани ҳаддан зиёд мураккаблаштирасиз. Худди шоирлар ва файласуфлар каби.

Шунча гапнинг нима кераги бор? Одамларнинг эҳтиёжлари жуда оддий. Йўлбошчилар уларнинг шу оддий эҳтиёжлари қондирилишини ва ҳеч ким тўғри йўлдан оғмаслигини назорат қилиб турсалар бўлди. Бунинг учун эса улар қонунлар (шариат)га оғишмай амал қилишлари етарли.

– Қонун, мисоли шам, – жавоб қилди Шамс Табризий, – у ёритади. Лекин биз қоронғуда шам ёруғида фақат бир ердан бошқа ерга ўтишимиз мумкинлигини

ҳам унутмаслигимиз керак. Агар биз бор эътиборимизни фақат шамга қаратиб, аслида қаёққа кетаётганимизни (йўлни) унутсак, яхши бўладими?

Қозининг башараси буришиб кетди. Қиёфаси тунд эди. Мен қўрқиб кетдим. Иши одамларни сўроқ қилиш ва жазолаш бўлган қози билан Ақоид борасида бундай гап талашиш дарё оқимининг хавфли жойига бориб қолишидай гап эди. Шамс буни билармикин?

Дарвишни бу ердан олиб чиқиб кетиш учун баҳона излар эканман, унинг овозини эшитдим:

– Ҳамма учун умумий бўлган бир қонун бор.

– Бу қандай қонун? – гумонсираб сўради қози.

Шамс гавдасини тик қилди, нигоҳини кўринмас бир китобга қаратгандай эди ва деди:

– Ҳар бир инсон Муқаддас Қуръонни ўз лаёқатида ва моҳиятга кира олиши даражасида тушуна олади.

Бунда тўрт даража бор. Биринчиси, ташқи даража ва кўпчилик шу даража билан қаноатланади. Иккинчиси, ички даража. Учинчиси, ичкининг ичкиси. Тўртинчиси эса шудай чуқурки, уни сўзлар воситаси ила ифодалаб бўлмайди, шунинг учун уни тафсирлаб ҳам бўлмайди, тафсирланмаганича қолади.

Бутун эътиборни шариатга қаратган уламолар, – кўзлари ялтираб давом этди Шамс, – ташқи маъноларни билишади. Сўфийлар ички маъноларини биладилар. Авлиёлар ичкининг ичкисини биладилар. Тўртинчисини эса, фақат Худога яқин турувчи пайғамбарлар биладилар.

– Сен оддий сўфий Қуръонни илоҳиётчи олимдан чуқурроқ тушунди, демоқчимисан? – сўради қози бармоқлари билан пиёлани чертар экан.

Дарвишнинг лаблари билинар-билинмас кинояли жилмайишга бурилди ва жавоб қилмади.

– Эҳтиёт бўл, биродар, – деди қози.

– Сен айтган гап билан яширин ширк орасида масофа жуда яқин.

Унинг сўзларида таҳдид бор эди, дарвиш буни илғамаганга солди.

– Очиқ ширк нима ўзи? – савол берди у. Жавоб бўлмагач, оғир хўрсинди.

– Рухсатингиз билан бир ривоятни айтиб берай.

Бир куни Мусо пайғамбар ёлғиз ўзи тоғу тошларда кетаётиб бир чўпонга дуч келипти. Чўпон қўлларини осмонга кўтариб, Худога нола қиларди: «Эй Художон, Сен қаердасан, кел, сочларингни битдан тозалай, қулоқларингни тозалаб қўяй, сенга чориқ тикиб берай ва наинки ўз жоним, балки қўйларим, фарзандларим ҳам сенга қурбон бўлсин. Қаердасан, бориб, дастёринг бўлсам, сут, қаймоқларим билан қорнингни тўйдирсам, бошинг оғриса, силаб-сийпасам, юз-кўзингдан ўпсам.

Оёқларингни уқаласам…»

Буларни эшитган Мусо чўпонни койиб кетипти:

«Эй, гумроҳ, тўхта! Сен нималар деяпсан ўзи? Ахир Худо чориқ ҳам, тўн ҳам киймайди, емайди ҳам, ичмайди ҳам, Уни нега ўзингга ўхшатасан. У Қуёш мисоли, сен эса мисоли бир чивинсин…» Чўпон бу гапларни эшитиб хижолатдан уялиб, қаттиқ хафа бўлганча жим қолипти.

Кейин Мусо унга бир нечта дуони ўргатиб, қайтиб кетипти.

Ўша куни кечаси Мусо овоз эшитипти. Бу Парвардигори оламнинг овози эди.

«Эй Мусо, сен нима қилиб қўйдинг? Сен чўпонни мен учун нақадар қадрли эканини билмасдан уни койидинг. У балки қоидага мувофиқ дуо қила олмагандир ҳам, лекин у оташин сўзлаётган эди. Унинг қалби, ниятлари тоза эди. Балки унинг сўзлари сенинг қулоқларингга шаккоклик бўлиб эшитилгандир, лекин Мен учун улар ширин шаккоклик эди».

Мусо (а.с.) ўзи хато қилиб қўйганини дарҳол тушунди. Эртаси эрта билан туриб, тоққа, чўпон билан учрашган ерига борди. Уни топди. Бу сафар чўпон у айтгандай дуо ўқирди. У эҳтироссизгина қилиб, тушунарсиз жумлаларни валдирарди. Қилган ишидан афсусланган Мусо (а.с.) чўпонни елкасидан қоқипти ва

депти: «Дўстим, мен сенга ноҳақлик қилибман. Илтимос, мени кечир. Сен ўзинг билганингдай дуо қил. Худо учун асосийси шу».

Буни эшитиб, чўпон енгил тортипти. Аммо у аввалги ўз дуосига қайтмапти. Лекин Мусо ўргатган дуо ҳам унга маъқул кўринмапти. У Худо билан гаплашмоқнинг бошқа усулини топибди. Чунки Худога беғубор ишқи ёққанидан энди ўзининг аввалги ширин шаккоклиги даражасидан юқорироқ поғонага кўтарилган эди.

– Бундан кўринадики, одамлар Худо билан қандай гаплашишларига қараб ҳукм чиқариш керак эмас экан, – ривоятдан хулоса чиқарди Шамс.

– Ҳар бир инсоннинг ўз йўли ва ўз дуоси бор. Худо биз ҳақимизда айтган сўзларимизга қараб ҳукм чиқармайди. У бизнинг қалбимизга теран назар солади. Қонун-қоидалар (ақидалар) асосий эмас, асосийси, бизнинг қанчалар софлигимиз.

Қозига зимдан назар солар эканман, унинг сокин ва ўзига ишонч билан ўтириши ниқоб эканини, бу ниқоб остига ғазаб яширинганини тушундим. Айни чоғда, ақлли одам сифатида у ўзининг ноқулай вазиятга тушиб қолганини тушунар эди. Қоидага кўра дарвишни қўполлиги учун жазолаш керак эди, лекин у ҳолда бу оддий дарвишнинг қозикалонга қарши гапиришга журъат қилгани ҳаммага маълум бўлиб қолар эди. Шунинг учун ўзини гўё бу ривоятга алоқаси йўқдай, бепарво тутиши афзалроқ эди.

Қуёш бота бошлаган эди. Қози, уни муҳим ишлар кутиб турганини айтиб, ўрнидан турди. Менга бош ирғитиб ва Шамс Табризийга совуқ қараш қилиб, хонадан чиқди. Унинг мулозимлари кетидан эргашдилар.

– Қози сени ёмон кўриб қолди, деб қўрқаман, – дедим мен дарвиш билан ёлғиз қолганимизда.

Шамс сочларини юзидан олиб ташлади ва жилмайиб қўйди:

– О, ҳечқиси йўқ. Мен одамларга камдан-кам ёқаман. Бунга ўрганиб қолганман.

Мени қўрқув босди. Бундай меҳмонлар бизда унча кўп учрамаслигини англаб турардим.

– Сени Бағдодга нима етаклаб келди, дарвиш?

Мен унинг жавобини жуда билгим келарди, лекин, шуниси қизиқки, уни эшитишдан қўрқар эдим ҳам.

Элла

2008 йил, 20 май, Нортгемптон.

Дэвид уйга қайтмаган ўша тунда Элла тушида қорин рақсига тушаётган ялим яланғоч аёлларни ва дарвишларни кўрди; у йўл бўйидаги карвонсаройда овқатланаётган жангари аскарларни ҳам кўрди; уларга гўшт солиб пиширилган сомсалар ва турли ширинликлар солинган ликоплар кетма-кет ташиб келтирилар эди.

Кейин Элла ўзини кўрди. У аллақандай бегона мамлакатда гоҳ ғала-ғовур бозорда, гоҳ қандайдир қўрғонда кимнидир излар эди. Унинг атрофида кўп одамлар аста ҳаракатланар эдилар, улар ҳам аллақандай эшитилмас мусиқа оҳанги остида рақс тушар эдилар гўё.

Элла алланима сўрамоқчи бўлиб, узун мўйлабли семиз кишини тўхтатди, лекин нима сўрамоқчи бўлганини эсидан чиқариб қўйган эди. У киши тушунмай унга қараб қўйди ва нари кетди. Кейин у яна кимлар биландир гаплашмоқчи бўлди, лекин ҳеч ким унга жавоб бермас эди. У аввалига маҳаллий тилни билмаганим учун мени тушунишмаётгандир, деб ўйлади. Лекин кейин қўлини оғзига олиб боргач, даҳшат билан ўзининг оғзи йўқлигини билди. Саросимага тушиб, ўзининг қанчалик ўзгарганини кўриш ва тушуниш учун ҳамма ёққа қараб кўзгу излай бошлади, лекин ҳеч қаерда кўзгу йўқ эди. Кейин Элла йиғлаб юборди ва ғалати товушлардан уйғониб кетди.

У кўзларини очганида, Спирит (ити) зўр бериб орқа эшикни тирмалаётганини кўрди. Бирон ҳайвон пиллапояга чиққан бўлса керак. Ит айниқса сассиқкўзанларни ёмон кўрарди. Ўтган йил қишда улардан бири билан тўқнашиб қолганини ҳалигача эсидан чиқармаган бўлса керак. Ўшанда Элла бир неча ҳафта унга ўрнашиб қолган сассиқ ҳидни кетказиш учун итни чўмилтирган бўлса ҳам, куйган резинканикига ўхшаган бу ҳид сира кетмаган эди.

Элла деворда осилиб турган соатга қаради. Ўн беш минут кам уч. Дэвид ҳамон қайтмаган эди ва балки ҳеч қачон қайтмас. Жанет қўнғироқ қилмади. Қаттиқ умидсизликка тушган Элла унинг қачондир қўнғироқ қилишидан гумонда эди. Эри ва қизи ундан юз ўгирганларидан даҳшатга тушган ҳолда Элла музхона эшигини очди ва бир неча дақиқа у ердаги масаллиқларга кўз югуртирди. Ванилли-олчали музқаймоқ егиси келар эди, лекин семиришдан қўрқиб, нафсини тийди, музхона эшигини кескин ёпиб нари кетди.

Қизил виноли шишани очди. Бу енгил, унга ёқадиган аччиқ-чучук таъмлар аралашган, яхши вино эди.

Фақат иккинчи қадаҳни тўлдираётганида Элла Дэвиднинг қимматбаҳо «Шато Марго 1996» бордосини очиши ҳам мумкинлигини ўйлаб қолди. Нима қилишини билмай, нохушлик билан шишага қараб қолди.

Кун бўйи чарчаган ва юрган йўлида уйқуси келиб турган Элла электрон почтасига ҳам бир назар солиб қўймоқчи бўлди. Ўндан ортиқ кераксиз хабарлар орасида Мишелнинг қўлёзмани ўқиш бўйича ишлар қандайлиги ҳақидаги саволи ва Азиз 3. Захарадан келган хат бор эди.

Азизам Элла (Сизни шундай аташимга рухсат этсангиз, албатта)!

Хатингиз менга Гватемаланинг Моностенанго, деб аталган қишлоғидалигимда етиб келди. Бу одамлар ҳамон майя календарига риоя этиб келаётган камдан-кам жойлардан бири. Мен қўнган меҳмонхонанинг нақ рўпарасида хилма-хил ранглардаги юзлаб мато парчалари билан безанган хоҳиш-истаклар дарахти кўриниб турипти. Уни бу ерда чилпарчин бўлган (парчаланган юраклар) дарахти деб аташади. Юраклари чил-чил бўлган одамлар, синган юракларига шифо истаб, илтижо қилган ҳолда мато бўлагига ўз исмларини ёзишади ва дарахт шохларига осиб қўйишади.

Сизнинг e-mail ингизни ўқигач, менинг шу дарахт ёнига келиб, Сиз билан қизингиз ярашиб кетишингизни тилаб, дуо қилганим Сизга нисбатан унча катта беҳурматлик бўлиб кўринмас, деган умиддаман. Зеро, муҳаббатнинг бирон учқуни ҳам увол кетмаслиги керак, чунки Румий айтганидек, муҳаббат – тириклик чашмасидир.

Ўтмишда менга бир нарса ёрдам берган эди. Мен атрофимдаги одамларга улар ўзлари истаганларидай яшашларига халал беришдан, уларни ўзгартира олмаганимдан, руҳан эзилишлардан ўзимни тўхтатдим.

Агар рухсат этсангиз, Сизга (бошқа инсонлар ҳаётига) аралашишдан кўра (бошга тушган ишларга) ризолик вазиятида бўлишни маслаҳат берган бўлардим.

Баъзилар «ризоликни» (мўминликни) «заифлик» деб тушунар эканлар, улар катта хатога йўл қўядилар,

ваҳоланки, заифликнинг бунга мутлақо алоқаси йўқ.

Ризолик (мўминлик) инсоният бир жамоа бўлиб яшаши шартларини тинчлик билан (қаршиликсиз) қабуллаши шакли бўлиб, бунга биз ҳозирда ўзгартира олмайдиган ёки тушуна олмайдиган барча вазиятлар ҳам киради.

Майя жадвалига кўра, бугун яхши кун. Астрологиявий ўзгаришларнинг кўпи энди содир бўлади ва улар инсонларда янги онг шаклланаётганидан дарак бермоқда.

Мен бу хатни қуёш ботмасидан олдин, яъни бугунги куннинг охирига қолмасдан етказишга улгуришим керак.

Ишқ кутмаган вақтингизда ва кутмаган ерингизда Сизни тутиб олади.

Сизга самимият ила Азиз.

Элла буткул бегона инсон дунёнинг бошқа чеккасида туриб унга эзгулик тилаб дуои илтижо қилганидан таъсирланган ҳолда ноутбукни ёпди. Кўзларини юмиб, истаклар дарахтига боғланган матога кимнинг исми ёзилганини ва унинг шамолдаги варрак каби силкинаётганини тасаввур этди.

Бир неча дақиқадан сўнг Элла ошхона эшигини очди ва ҳовлига чиқиб, салқин эсган шамол лаззатини туйди. Мамнуният ҳис этмаётган, нотинч Спирит ёнида турар ва зўр бериб ҳавони искар эди. У олдин кўзларини қисди, кейин узоқда қўрқинчли бир нимани кўраётгандай, кўзларини очди ва қулоқларини динг қилди. Ой ёруғида Элла ва ити ёнма-ён турар ва ҳар иккиси ҳам зим-зиё қоронғуликка қараб, у ерда ҳаракатланаётган нарсадан ва номаълумликдан бир хилда қўрққанларича турар эдилар.

Хизматчи

1242 йил, апрель, Бағдод.

Мен қозикалонни қуюқ таъзим ва тавозе билан эшикка қадар кузатиб қўйдим ва идиш-товоқларни йиғиштириб олиш учун дарҳол орқага қайтдим.

Ажабки, Бобо замон (Устоз) ва дарбадар дарвиш, аввал қандай ўтирган бўлсалар шундай, бирон сўз ҳам айтмасдан ўтирардилар. Сўзсиз суҳбат – бу қанақаси, тушунмай кўз қиримни ташлар эдим мен. Қизиқишнинг зўридан ёстиқларни тузатаётиб, чиқиндиларни йиғиштираётиб, гиламдаги ушоқларни териб олаётиб, вақтни атайлаб чўзардим, лекин охири чиқиб кетишимга тўғри келди.

Истар-истамас ошхонага кирганимда, мен кўрган заҳоти ошпаз менга буйруқлар бериб ташлади.

– Пештахтани арт, ерни супур! Идишларни ювиш эсингдан чиқмасин! Ўчоқ ва деворларни артиб қўй!

Кейин сичқоннинг қопқонини текшир!

Мен сўфийлар хонақоҳига келганимга ярим йилча бўлди, ошпаз эса мени ҳамон куткилайди. Кун бўйи итдай чарчайман, у эса ўзи бераётган бу азобларни руҳий тайёргарлик деб атайди, гўёки чирк босган идишларни ювиш руҳий иш эмиш.

Гапга унча чечан бўлмаган бу одам фақат бир ҳикматни – «Озодалик – дуо билан баробар, дуогўйлик – бу тозалик демак» деган гапни тинмай такрорлайверарди.

– Агар шундай бўлса, у ҳолда Бағдоддаги барча аёллар аллақачон авлиё бўлиб кетган эканлар, – деб юбордим унга жавобан бир кун жасорат қилиб.

Ўшанда у менинг бошимга ёғоч қошиқни отиб юборган ва бор овози билан бақирган эди:

– Бундай гаплар яхшиликка олиб бормайди, бола!

Дарвиш бўлишни истасанг, мана шу ёғоч қошиқдай сўзсиз бўл. Маҳмадоналик – соликка хос фазилат эмас.

Кам гапириб, қўп ўйла!

Мен ошпазни ёмон кўрардим, лекин кўпроқ қўрқардим ундан. Ҳеч қачон буйруқларини бажармай қолдирмаган эдим. Шу бугунги кечга қадар.

Ошпаз сал чалғиган заҳоти, қизиқишдан тоқатим тоқ бўлганча, оёқ учида юриб ошхонадан чиқдим, дарбадар дарвиш ҳақида бирон бир нарса билишга қарор

қилиб, асосий меҳмонхона эшиги олдига келдим. Ким ўзи бу? Бу ерга нима учун келди? У бошқа дарвишларга ўхшамас эди. Унинг нигоҳлари ҳатто тавозе билан бош эгган вақтларида ҳам ўткир ва мустақил эди.

Эшик тирқишидан қарадим. Аввалига ҳеч нима кўринмади. Бироздан кейин кўзларим меҳмонхона нимқоронғусига кўниккач, устоз билан дарвишнинг юзларини фарқлай бошладим.

– Шамс Табризий, сендай инсонни Бағдодга нима олиб келди? – сўради устоз.

– Бизнинг шаҳримизни тушингда кўриб келдингми?

Дарвиш бош чайқади:

– Йўқ, тушимда кўриб келмадим. Менда намоёнлик содир бўлди. Мен ҳеч қачон туш кўрмайман.

– Ҳамма туш кўради, – деди мулойимлик билан Бобо Замон. – Сен балки уларни эслаб қолмассан. Лекин бу туш кўриш йўқ, дегани эмас.

– Туш кўрмайман, – ўз гапида қаттиқ турди дарвиш.

– Мен Худо билан шунга келишганман. Болалигимда мен фаришталарни кўрардим ва кўзларимга коинот сирлари очилар эди. Мен кўрганларимни ота-онамга айтардим, лекин бу уларга ёқмас эди, улар менга бошқа эртак тўқимасликни буюришди. Дўстларимга айтиб берардим, лекин улар мени хаёлпарастга чиқаришди.

Кейин кўрганларим ҳақида ўқитувчиларимга айтдим, улар ҳам шундай жавоблар қилишди. Ниҳоят, одамлар барча ғайриоддий нарсаларни туш ёки хаёл, деб ҳисоблашларини тушундим.

Кейин дарвиш худди қандайдир шовқинни эшитгандай, тўсатдан жим бўлиб қолди. Шунда ғалати иш бўлди. У ўрнидан туриб, қаддини ростлади ва мен томонга қараганича, секин-аста эшикка яқинлашди.

Гўё менинг яширинча кузатаётганим унга маълумдай эди.

Наҳотки, у эшик ортидагини кўрар экан?

Юрагим жуда қаттиқ дукилларди. Ошхонага қочиб кетишни истардим, лекин бундай қила олмасдим. Қўлларим, оёқларим, бутун танам қотиб қолгандай эди.

Эшик ортидан Шамснинг тим қора кўзлари менга қараб турарди. Мени даҳшат босди, лекин айни пайтда бутун танам бемисл кучга тўлди.

Дарвиш яқин келди, кафтини эшик дастасига қўйди, лекин ҳозир эшик очилади ва у мени ушлаб олади, деб турганимда, нимадир уни тўхтатди. Менга унинг юз ифодалари кўринмас эди ва мен уни нима учун мақсадини амалга оширмаганини тушунмадим. Биз иккимиз эшикнинг икки томонида, менга чидаб бўлмас даражада узун кўринган икки дақиқа мобайнида, шу тариқа туриб қолдик. Кейин дарвиш менга орқасини ўгирди, эшикдан нари кетди ва ўз ҳикоясини давом эттирди:

– Бироз каттароқ бўлганимдан кейин мен ҳар сафар Уни кўрганимда бу туш эмаслигини билишим учун, мендан туш кўриш қобилиятини олиб ташлашини Худодан илтижо қилиб сўрадим. У рози бўлди, шунинг учун мен буни аниқ биламан, туш кўрмайман, менга воқелик ўзи намоён бўлади.

Шамс Табризий хонанинг нариги томонидаги дераза олдида тўхтади, ташқарида ёмғир шивалаб турарди, у гапида давом этишдан олдин ёмғирга узоқ қараб турди:

– Худо мендан туш кўриш қобилиятини олди. Бироқ бунинг ўрнига У менга бошқалар кўрган тушларини тушуниш имконини берди. Мен одамларга улар кўрган тушлари маъносини тушунтираман.

Мен Бобо Замон, одатда ҳамиша менга қилганидай, унинг бундай пуч гапига ишонмаслиги ва дарвишнинг устидан кулишига амин эдим.

Аммо у бунинг ўрнига ҳурмат билан бош ирғади:

– Сен бошқаларга ўхшамайдиган кўринасан. Қани энди айт-чи, мен сен учун нима қилиб беришим мумкин.

– Билмадим. Аслида, сиз менга ўзингиз буни айтасиз, деб умид қилган эдим.

– Қандай қилиб? – ҳайрон бўлиб сўради Устоз.

– Мен қирқ йил дарбадар дарвиш бўлиб юрдим.

Табиат қонунларини тушунишни ўргандим, жамият қонунлари эса ҳамон менга қоронғу. Агар керак бўлиб қолса, мен йиртқич ҳайвон билан жанг қила оламан, бироқ инсонга зарар етказа олмайман. Мен осмондаги барча юлдуз туркумини, ўрмондаги ҳар қандай дарахтни номма-ном айтиб бера оламан ва тангри Таолонинг Ўзидан нусха олиб яратган ҳар бир инсонни очиқ китоб каби ўқий оламан.

Устоз мойчироқни ёққунича Шамс яна бироз жим қолди. Кейин давом этди:

– Қоидалардан бирида: «Сен Худони ҳамма нарсаларни ва ҳамма одамларни билиш орқали била оласан, чунки худо нафақат масжиддадир, у синагогда ҳам ёки бошқа ибодатгоҳларда ҳамдир. Аммо шунда ҳам унинг қаердалигини билишни истасанг, Уни Ўз содиқлари қалбидан изла» дейилган. Уни кўриб, тирик қолган кимса йўқ, шунингдек уни кўриб, ўлувчи ҳам йўқ. Уни топган ҳамиша Унинг билан бирга қолади.

Ғира-шира ёритилган хонада Шамс Табризий ўзи бўлганидан баланд кўринарди ва сочлари елкаларига тушиб тутарди.

– Мен кўп йиллар ўз дуоларимда Худога илтижо этиб, ўз илмимни бўлишмоғим учун суҳбатдош сўрадим. Ниҳоят Самарқанддалигимда менга намоёнлик берилди. Менга Бағдодга боришим ва у ерда мақсадим амалга ошиши мукинлиги айтилди. Менимча, сиз менга суҳбатдош бўладиган киши исмини биласиз, унинг қаерда истиқомат қилишини биласиз ва менга айтасиз, ҳозир эмас, кейинроқ бўлса ҳам айтасиз.

Секин-аста Ерга кеч тушган, лекин ой нури хонани ёритганидан кейингина мен вақт алламаҳал бўлиб қолганини пайқаган эдим. Ошпаз мени роса излаганбўлса керак. Лекин менга барибир эди. Қоидани бузаётганим менга биринчи марта яхши кўринар эди.