Сэһэн, кэпсээннэр

Тимофей Сметанин

Сэһэн, кэпсээннэр

Кини олоҕу таптыыра

Фашистскай Германияны утары саҕаламмыт Улуу сэрии бастакы күннэригэр ССКП обкомун уонна Саха сирин Суруйааччыларын союһун бырабылыанньатын быһаарыытынан республика радионан биэриилэрин тэрийэр государственнай комитетын иһинэн суруйааччылар фроннарга сэриилэһэр суруйааччылары кытары ыкса сибээһи тутуһан үлэлиир, айар бөлөхтөрө тэриллибитэ. Онно, мин билэрбинэн, Николай Якутскай, Софрон Данилов, учуонай Евдокия Коркина, Дмитрий Таас, Тимофей Сметанин кыттыбыттара. Кинилэр поэттар, суруйааччылар хааннаах өстөөҕү урусхаллыырга угуйар патриотическай ис хоһоонноох айымньыларын ааҕаллара уонна фронтовиктар буорах сыттаах хоһоонноруттан, суруктарыттан билиһиннэрэллэрэ. Тыыл уонна фронт Ийэ дойду көмүскэлигэр ити курдук биир ньыгыл кэккэнэн туруммуттара.

Биллэрин курдук, атырдьах ыйын 24 күнүгэр поэт Тимофей Егорович Сметанин Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллыбыта. Кини фроннааҕы олоҕун 284-с минометнай полка састаабыгар киирэн сулууспалааһынтан саҕалаабыта. «Биһиги өстөөҕү үүрэн иннибит диэки баран иһэбит, Россия айылҕатын өҥ салгынынан бэҕэһээ, бүгүн толору тыынным. Нэһилиэнньэ көрсөр үөрүүтэ үрдүгүөн! Сурук күүтэбин…» – диэн сэрии толоонуттан Тимофей Егорович суруйбута, хоһооннорун ыыппыта.

Ийэ дойдубут инники дьылҕата быһаарыллыытыгар Орловскай-Курскай туһаайыыга кыргыһыылар ситиһиилээхтик ыытыллыбыттара улахан оруолламмыттара. Бу уот холоругунан өрүтэ уһуурбут сэриилэһиигэ Тимофей Сметанин Дядково дэриэбинэ таһыгар баара. Онно атаҕар бааһырбыта, доҕоро А.Полехов диэн нуучча киһитэ санныгар сүгэн таһааран өрүһүйбүтэ. Байыас госпитальга эмтэнээт, сотору кэминэн Новосокольники, Невель куораттары өстөөхтөн босхолоспута. Сити кэмҥэ Тимофейдаахха кистэлэҥ бакыаты түргэнник тиэрдэргэ сорудах бэриллибитэ. Хор, ону толоро баран иһэннэр 6 немец саллааттарыгар ыы муннуларынан анньыллыбыттара. Ытыалаһыы буолбута. Уолаттар үһүөн түргэн туттунуунан өстөөхтөрү сууллартаабыттара, командование дьаһалын чиэстээхтик толорбуттара.

Бу бойобуой сорудаҕы толоруу Тимофей Сметанин фроннааҕы олоҕун төрдүттэн уларыппыта. Кини, дьиҥэр, связист этэ, ону баара разведкаҕа сылдьарга анаабыттара. Бу сырыыга Тимофей Егоровиһы уруһуйдьут дьоҕурдааҕа өрүһүйбүтэ, өстөөх бөҕөргөтүнүүтүн стереотруба көмөтүнэн өстөөх тыылыгар киирэн устан, бэлиэтээн ылыы улахан сатабылы эрэйэр. Биир оннук түгэҥҥэ өстөөх минометтара турар сирдэрин ыйан биэрэн, улахан хоромньуну өстөөхтөргө оҥорбуттара. «Бойобуой үтүөлэрин иһин» уонна «Хорсунун иһин» медалынан Тимофей Сметанин наҕараадаламмыта кини хорсуннук сэриилэспитин кэрэһилиир. Тимофей Сметанин фроннааҕы олоҕун туһунан бастакы очерканы суруйбут киһинэн суруйааччы Дмитрий Таас буолар, кини бу дьоһуннаах бэлиэтээһинин «Кыым» хаһыакка 1944 сыллааҕы от ыйын 4 күнүгэр бэчээттэппитэ.

Фронтовик Т.Е. Сметанин атырдьах ыйын 28 күнүгэр 1944 сыллаахха дойдутугар эргиллибитэ. Баара-суоҕа 25 саастаах эдэркээн киһи төһө да фронтан бааһыран кэллэр, Дьокуускайдааҕы пединститут историческай отделениетыгар үөрэнэ киирбитэ. Иккис курсу бүтэрбитэ. Салгыы үөрэммэтэҕэ. Сэриигэ ылбыт бааһырыыта көбөн, Тимофей Егорович Сметанин 1947 сыллаахха атырдьах ыйыгар ыалдьан өлбүтэ. Уөуоҕа Покровскай куорат чугаһынааҕы кылабыыһаҕа хараллыбыта. Итини мин оҕолорго фронтовик туһунан биллиннэр диэн суруйдум. Төрөппүт кыыһын оҕолоро кини хаанын билигин салгыыллар.

Ким долгуйа аахпатаҕай Тимофей Сметанин «Саллаат сүрэҕэ» диэн 1945 сыллаахха таһаартарбыт кинигэтигэр «Саллаат ахтылҕана» диэн фроннааҕы бэлиэтээһинин, хоһооннорун, онно баар «һчүгэйин да тыыннаах буолар» диэн хоһоонун. «Көрүдьүөс күн» диэн 1947 сыллаахха тахсыбыт кинигэтин сорох хоһооннорун мин билигин даҕаны өйбүттэн ааҕабын, ол курдук үчүгэйдэр.

1951 сылтан саҕалаан Тимофей Сметанин «Талыллыбыт айымньылара» тахсаллар. Ол кинигэлэргэ өрүүтүн кини бастыҥ суруйуулара «Егор Чээрин» уонна «Мэхээлэчээн булчут кэпсээннэрэ», «Лоокуут уонна Ньургуһун» драмата баар буолаллар. Биһиги көлүөнэ Тимофей Сметанин айымньыларыгар иитиллибиппит.

Кэлиҥҥи кэмҥэ фронтовик, поэт, кэпсээнньит, публицист, драматург Тимофей Егорович Сметанин айымньыларын Афанасий Иванович Аржаков диэн эмиэ фронтовик, саха литературатын ис сүрэҕиттэн сөбүлүүр энтузиаст киһи кэккэ сылларга кини кинигэлэрин таһаартарбыта, кини туһунан ыстатыйалары суруйталаабыта.

Тапталлаах суруйааччыбыт Тимофей Егорович Сметанин өлбөт-сүппэт, күн-дьыл ааһан истэҕин аайытын өссө тупсан, өйдөбүлэ кэҥээн иһэр айымньылара дьэ «Саха суруйааччылара – оҕолорго» диэн серияҕа тахсар буоллулар. Фронтовик-суруйааччы үтүөкэннээх айымньыларын кинигэнэн илиигитигэр ылан ааҕар буолбуккутунан, күндү оҕолор, эһигини эҕэрдэлиибин!

Сэмэн Тумат,

Саха Республикатын П.А. Ойуунускай аатынан

Государственнай бириэмийэтин лауреата

Сэһэн

Егор Чээрин

Саха сиригэр – Н-скай байыаннай-пехотнай училищеттан

Быраатым Петя, балтым Катя!

Сэриигэ хайдах сылдьыбыккын кэпсээ, – диэн эһиги өссө былырыын суруйбуккут.

Көрсүһэн олорон кэпсэтиэҕи, эһиги миигиттэн ырааххыт, онон суругунан эрэ кэпсииргэ тиийэбин.

Сирэй-харах көрсөн кэпсэтэ олорорбут буоллар, – «Дьэ маннык», – диэн баран көхсүбүн этитиэм этэ, оттон билигин икки туочуканы эрэ туруорарга тиийэбин.

Дьэ маннык:

ТУОЛБАТАХ НЭРЭЭТ

Байкал кытыытыгар байыаннай үөрэххэ сылдьабыт, биһиги лааҕырбытыттан чугас колхоз баар. Колхоз эр дьоно, уолаттара – бары фроҥҥа барбыттар. Аҥардас оҕолору, дьахталлары кытта кырдьаҕастар эрэ хаалбыттар.

Күһүн буолан от-мас хагдарыйан эрэр, оттон колхоз бурдуга үксэ хомулла илик.

Биһиги, колхозка көмө оҥорон, үлэлээбиппит түөрт хонно. Бүгүн үлэттэн төннөн иһэбит. Колхоз үс тонналаах грузовой массыынатыгар аарааҥҥа диэри олорустубут. Биһигини кытта кыргыттар олорсон иһэллэр. Күлсүү-салсыы, ырыа-тойук, – маннык айаҥҥа сир ырааҕа биллибэт. Биһигини салайан үлэлэппит лейтенант Маруся диэн биригэдьиир кыыска:

– Массыына нэксиэтэ бэрт, түһэн хаалыаҥ, мин өйөөн иһиим, – диир уонна өссө тугу эрэ этэр да, маннык айаҥҥа атын киһи тугу эппитин барытын истибэккин.

Лейтенант Лобаданы, көрөн, уруккуттан билэр этим. Кини снайпердар взводтарын командира. Онно биһиги хас да сахаларбыт бааллар. Үчүгэй ытааччыларын иһин хайгыылларын истэ-истэ, ордугургуу саныыбын. Мин снайперга түбэспэккэ, стрелковай взводка баарбын.

Кыһыл көмүс күһүн. Саха сиригэр билигин кустар бараары үөрдээн эрдэхтэрэ. Урукку буоллар бултуур-алтыыр кэм.

Биһигини кытта массыынаҕа барыта кыргыттар олорсон иһэллэр диэбитим, кинилэри кытары биир оҕонньор баар эбит. Биһиэхэ тэлиэгэнэн түүтэх таһааччы. Икки уостаах саатын өрө туппут, оҕолору батыһан ыллыы иһэр.

Ок-сиэ, саата үчүгэйиэн!

Иннибитигэр үрэх көһүннэ. Сыыры түһүүгэ массыынабыт бытаарда.

– Сааҥ табара хайдаҕый? – диэн оҕонньортон ыйыттым.

– Хайдах ытаргыттан… – диэтэ оҕонньор уонна табах оҥостоору сиэбин хаһынна.

– Эн табаххын оҥостуоххар дылы сааҕын тутуум эрэ, – диэтим.

– Баһаалыста, – диэтэ оҕонньор.

– Табаарыс лейтенант, кырдьаҕас табаҕын уматтыар диэри саатын тутарга син буолуо дуо?

– Тут. Ол эрээри көр эрэ, иитиитэ суох дуо?

– Иитиилээх, – диэтэ оҕонньор, – бачча киһи киһини дэҥниэ буоллаҕай! Тоойуом, өрө тутан ис.

Икки уостаах саа барахсан. Дьиэбэр маннык сэгэттэйим хаалбыта. Үстүү-түөртүү хааһы биирдэ тэптэрии… Көтөн иһэр куһу төбөтүн хампы ытыы…

Инним диэки көрө түспүтүм – биир куоҕас үрэхтэн өрө көтөн чолоһуйан иһэр. Икки өттүбүттэн ыга олорон иһэллэр. Көтөн иһэр көтөрү кырыыбалыы ааһан истэҕинэ, эбэтэр төбө үрдүнэн ааспытын кэннэ ытыллыахтааҕа, ол массыынаҕа истэххэ табыллыбат. Ыллым да, куоҕас уун-утары көтөн талыбырайан истэҕинэ, ыттым. Өлүү болдьохтоох, өс тоҕоостоох диэбиккэ дылы, куоҕас умса хойуостанан массыына аттыгар түстэ.

Саам быыһа лейтенант иилэ быраҕыммыт плащ-палат- катыгар түһэн сиэн эрдэҕинэ били кинини кытта кэккэлэһэн испит биригэдьиир кыыс умуруорда.

– Сааны биэр! – диэтэ лейтенант уонна киһи кыыһырдаҕына көрөр хараҕынан миигин көрдө.

– Көр эрэ, бу оҕо кыраҕытын, көр эрэ, бу куоҕас эмиһин! – диэтэ, түһэн куоҕаһы ылбыт, саалаах оҕонньор. «Сааҕын ыл» диэн мин имнэнэрбин истибэт.

– Барыҥ! – диэн лейтенант шоферга хаһыытаата.

Оҕонньорго саатын биэрдим.

– Куоҕаһы эмиэ ыл.

– Баһыыба, биэбэкээм, баһыыба! – диэмэхтээтэ оҕонньор, – хантан кэлбит барахсаҥҥыный?

– Саха сириттэн.

– Ээ, ол иһин сэрэйбитим. Сахалар төрүт удьуор булчут аймахтар. Дьэ буоллаҕа, фашиһы баҕас бу курдук. Төбөтүн… Һ. Һэ-һэ…

– Фашиска да тиийиэхпит, – диэтэ ким эрэ.

Сотору массыынаттан түстүбүт, колхозтаахтар ааһа айанныы турдулар. Бэйэбит суолбутунан бараары, стройга турдубут. Лейтенант эмискэччи «Смирно!» команданы биэрдэ.

– Байыас Чээрин, стройтан таҕыс!

һс хаамыыны тахсан баран, строй диэки эргийдим.

– Байыас Чээрин көҥүлэ суох сааны эспитиҥ иһин, биир нэрээти биэрэбин.

Казармаҕа кэлэн баран, лейтенант биэрбит нэрээтигэр бу түүн штабы сууйарым дуу, куукунаҕа хортуоппуй ыраастыырым дуу диэн ханна ыытыахтаахтарын таайа сатаатым.

Бу киэһэ ханна да ыыппатылар, үчүгэй баҕайытык утуйдум. Түһээн өссө биир куоҕаһы, үс немеһи өлөрдүм.

Сарсыарда хонууга строевой занятиеҕа сылдьабыт. Хантан эрэ биир саллаат кэлэн биһиги лейтенаммытыгар тугу эрэ эттэ. Тыала бэрт буолан, тугу эппитин биһиги истибэтибит.

Лейтенант миигин ыҥыран ылла.

– Бу саллааты батыс.

Дьэ буоллаҕа, били нэрээппин толоро бардаҕым буолуо.

– Бу ханналаан иһэбит, доҕоор? – диэн, баран иһэн аргыспыттан ыйытабын.

– Лейтенант Лобадаҕа.

Чэ ол иһин, сэрэйбит сэрэх.

Лейтенант Лобадаҕа: «Чээрин саллаат кэллим», – диэн дакылааттаатым.

– Холкутуй! – диэтэ лейтенант уонна биир старшай сержаны ыҥыран ылла.

– Занятиены салгыы ыыт.

– Батыс! – диэтэ лейтенант миэхэ, – ити бинтиэпкэни ыл.

Нэрээппэр харабыллыы барар буоллаҕым, кэм да үчүгэй дии санаатым.

Икки боллох икки ардыгар сытар дэхси сир устун баран истибит.

Лейтенант тугу да кэпсэппэт, кыыһырбыта кэм да ааһа илик быһыылаах. Бүк туттан лейтенаны батыһан иһэн, кини тохтообутугар көрө түспүтүм, сыал ытар сиргэ кэлбит эбиппит.

– Сыт уонна ол «фашиһы» ыт! – диэтэ лейтенант, биир ботуруону биэрдэ.

Бирикээһи толороору сыттым. Тугун ытарым эбитэй?

– Тугун ытабын, табаарыс лейтенант? – Үс сүүс метрэлээх сиргэ харааран көстөр фашист фигуратын кыҥаан сытабын.

– Фашист тугар кэбирэхтик өлүө дии саныыгын, ону ыт, – диэтэ лейтенант.

Тииҥ буоллар харахха ытыллыа этэ, оччоҕо тириитэ алдьаныа суохтаах. Оттон фашист тириитэ туохха наадалааҕый?.. – Кыҥыы сытан кыратык толкуйдаан баран ыттым.

Лейтенант сыалга урут тиийэн, чохчойон олорон, саннынан бүөлээн туран «фашиһы» көрө-көрө:

– Тугун ыппыккыный? – диэн ыйытта.

– Сүүһүн ыппытым, табаарыс лейтенант. Сыыһан кэбистэҕим дуу?.. – Лейтенант көнөн турбутугар көрбүтүм «фашист» сүүһүн хаба ортотугар буулдьа суола чөҥөрүйэн көһүннэ. «Таппыппын!» – диэн үөрэ санаатым.

Лейтенант көхсүн этиттэ, миигин көрөн баран хааһын түрдэҥнэттэ уонна ытар сир диэки хаамта. Мин батыһан истим.

Итиччэ үчүгэйдик сыалбын таба ыппытым кэннэ, бэл, мичик гыммат, ити аата кыыһырбыта кэм да ааһа илик буоллаҕа.

Лейтенант бинтиэпкэни ылан, хайа, баҕар, алҕас турбута буолаарай диэбиттии, сыалын көрдө, хаастарын түрдэс гыннарда. (Дьэ били нэрээтин туһунан этээри гыннаҕа буолуо!).

– Фашист өссө туоҕар кэбирэхтик өлүөн сөбүй?

– Сүрэҕэр, табаарыс лейтенант.

– Сүрэҕин ыт! – Биир ботуруону биэрдэ.

Сүрэҕин туһа буолуо диэн кыҥаан баран тардан кэбистим.

Баран көрбүппүт мин кыҥаабыт сирбэр түспүт.

– Сүрэҕин үөһэ өттүнэн түспүт курдук көрөбүн, эн санааҕар? – диэн ыйытта лейтенант.

– Табаарыс лейтенант, фашист сүрэҕэ бөрөҕө дылы, оннук аллараа түһэрэ буолуо дуо? Бөрө – биллэр дьыала, хоройон олордор эрэ сүрэҕэ хабаҕын түгэҕэр чугаһыыр, оттон немец…

Бөрө сүрэҕиттэн немец сүрэҕэ сылдьар сирэ атынын туһунан өссө элбэҕи этиэх киһи…

Лейтенанныын төттөрү кэлэн истибит.

Саҥарбат. Бэҕэһээ кыыһырбыта аныаха дылы ааспат баҕайыта дуу? Старшай сержант салалтатынан үөрэнэ турааччыларга чугаһаан иһэн лейтенант тохтоото.

– Снайпер буолуоххун баҕараҕын дуо?

– Баҕарабын, – диэн ботугураатым.

– Штабы кытта кэпсэтиэм. Билигин взводкар бар.

Иккитэ-үстэ атыллаан иһэн тохтоотум.

– Табаарыс лейтенант, мин бэҕэһээҥҥи нэрээппин толоро иликпин…

– Бэҕэһээҥҥи нэрээти көтүрэбин. Кэлэр кэмҥэ холобурга сылдьар саллаат буол, – диэтэ лейтенант уонна бара турда.

Ити күнтэн ыла снайпердар взводтарыгар кэллим.

Биэстэ эстэр бинтиэпкэни кытта «киһилии» кэпсэтэргэ, атас-доҕор буоларга үөрэнэбин.

ГУРЬЯНОВ

Сэрии бара турар сириттэн биэс көстөөх сиргэ тохтоон сытабыт. Бирикээһи күүтэр үһүбүт.

Саллаат ханна да тохтоотун – уһуннук да, кылгастык да олохсуйар буоллун – хаххаланар сир, землянка хастар идэлээх. Биһиги төрдүө буолан биир киэҥ соҕус землянканы хастан, иһигэр от таһан сытабыт.

Биһиги иккиэ буолан куукунаҕа хортуоска ыраастаһа бардыбыт. Николаев Николай Николаевич («үс Николайынан» биһиги кинини ааттыырбыт) диэн радист – саха, Гурьянов диэн саҥардыы кэлбит снайпер нууччалыын землянкаҕа хаалбыттара. Киэһэ биһиги кэлбиппит – дьоммут соччо эйэтэ суох олороллор. Ол төрүөтэ маннык кэпсэтииттэн тахсыбыт.

– Сааһыҥ хаһый, доҕоор? – диэн Николаев ыйытта.

– Уон аҕыспар бардаҕым, – диэтэ Гурьянов.

– Даа, буоллаҕа… – Николаев итинтэн салгыы кэпсэтэри булбакка, сахалыы ыллыы сытта:

Бу күҥҥэ, бу кэмҥэ ама ким

Күлбэккэ, үөрбэккэ туруоҕай,

Бу күҥҥэ, бу күҥҥэ ама ким

Ыллаабат, туойбат да буолуоҕай.

– Үчүгэйдик ыллыыр эбиккин, – диэтэ Гурьянов.

– Оҕус мииннэхпинэ өссө хайдах ыллыырбын истэриҥ эбитэ буоллар.

– Сахалыы ырыа диэн бэрт буолар эбит ээ, ол эрээри дьигиһитиитэ, тардыыта суох буолар эбит дии?

– Нэксиэлээх тэлиэгэҕэ олордохпуна, мин да дьигиһитэн ылааччыбын.

– Олус бэрт, өссө ыллаа.

Николаев ыллыырын ууратан баран тэһийбэтэхтии эргийэ-урбайа сытта.

– Саха сирэ, Саха сирэ… – дии-дии Гурьянов ботугураата. – Хотугу муустаах муора кытыытыгар дии? Онно баар дии, бадаҕа, тымныы киинэ?

– Тымныы киинэ биһиэхэ.

– Тымныыта сүрдээх буолуо. Хас кыраадыска тиийэрий?

– Тымныы баар, сайын итии да баар, – барыта баар. Кыһын тымныы сэттэ уон кыраадыска тиийэр.

– Ок-сиэ, онно хайдах тулуйаҕыт?

– Дьэ ол курдук тулуйабыт.

– Чэ, киһи, баҕар, буоллун даҕаны. Дьиэтин-уотун, таҥаһын-сабын сөп түбэһиннэрэн тэринэн эрдэҕэ. Оттон сүөһүлэр, кыыллар хайдах тулуйалларый?

– Дарвинизмы удумаҕалыыр инигин?

– Дьэ?

– Тыыннаах буолуу иһин охсуһууга тыынар тыыннаах бэйэтэ тулалыыр быһыыга-майгыга сөп түбэһэр диэн Дарвин этэн турар. Ол лозунунан Саха сирин кыыллара олус бэркэ туһаналлар.

– Ол аата хайдаҕый?

– Ол аата дуо? Ол аата, холобур, Саха сиригэр биирдэ маннык түбэлтэ буолбута: биһиги таспытынааҕы лааппы ыскылаата алдьаммыта, элбэх хаатыҥка, бараан соннор сүппүттэрэ, аҕыйах бириэмэ буолан баран, кинилэри булчуттар эһэлэртэн, бөрөлөртөн булбуттара. Көр, дьэ ол курдук кыыллар тулалыыр быһыыга-майгыга сөп түбэһэллэр.

– Туох эрэ кураанаҕы эрдэҕин, – диэтэ Гурьянов уонна кэлэйбиттии сапсыйан кэбистэ.

Николаев уустуктаан кэпсээбититтэн үөрэн, олоро түстэ.

– Көр, эн, өссө маны иһит. Биирдэ биһиэхэ Саха сиригэр…

– Ээ, тохтоо, доҕор. Үчүгэйдик кэпсэтиэх. Хата, эн миэхэ манныгы эт: эһиги, сахалар, тылгыт хайдаҕый?

– Кыһыл, – диэтэ Николаев уонна тылын былтах гыннарда. – Сымыйаргыыр буоллаххына, көр даҕаны.

– Тыл кыһыла биллэр, мин тылы этэбин, оттон… хайдах саҥараргытын.

– Ээ, саҥаны этэр эбиккин дуу, маҥнайгыттан итигирдик этиэх этиҥ буоллаҕа. Биһиги саҥабыт… Холобура, эн тугу ыйытаҕын?

– «Корова» диэн хайдах ааттанарый?

– «Корова» дуо?.. «Корова» аата дьэ арааһынай буолааччы. Холобура, «Эриэнчикэй», «Маҥааччыйа», «Өрүөстээх», «Хоболоох» эбэтэр туох эмэ аатынан, холобура биһиги колхозка «Хомурдуос» диэн «корова» баара. Ол…

– Тохтоо, тохтоо. Мин «корова» диэн эһиги тылгытыгар тылбаастаатахха хайдах ааттанарын ыйытабын.

– Дьэ онтукаҥ, ол «короваҥ» ким диэн ааттааҕыттан, холобура, «Хомурдуоһу» эһиги тылгытыгар таҥнары тылбаастаатахха «Жук», оттон «Маҥааччыйа»…

– Хайдах эн сатаан өйдөөбөккүн! Мин… Мин… Чэ, ити хааллын. «Мальчик» диэн эһиэхэ хайдах ааттанарый?

– «Мальчик» дуо, дьэ итинтикэҥ эмиэ «мальчигыттан». Холобура, «Вася» диэн баар, оттон мин «мальчик» эрдэхпинэ, Коля диэн буоларым.

– Хайдах эн өйдөөбөккүн! Мин… Эн эмиэ да нууччалыы үчүгэйдик билэр курдуккун, эмиэ да… Чэ, кырдьык да үчүгэйдик эт. Мин эйигиттэн хос аатын да ыйыппаппын, тугун да ыйыппаппын. «Человек» диэн хайдах ааттанарый?

– «Человек» дуо? Итинтиҥ эмиэ «человегыттан». Холобура, дьахтар буоллаҕына…

– Түксү! – диэтэ Гурьянов уонна улаҕа эргилиннэ.

Киэһэ биһиги кэлбиппитигэр Гурьянов мин сытар муннукпар кэлэн:

– «Человек» диэн эһиги тылгытыгар тылбаастаатахха туох дэнэрий? – диэн ыйытта.

– «Киһи» диэн буолар, – диэтим.

– Киһи, киһи, – дии-дии Гурьянов ботугураата, – Николаев итини миэхэ эппэт, күлүү гынар ээ. Бээрэ, «мальчик» диэн хайдах буоларый?

Гурьянов биһикки ирэн-хорон кэпсэтэ илик этибит. Дьэ бу киэһэ үчүгэйдик кэпсэттибит.

Биһиги кэпсэтэ олордохпутуна Николаев кэлэн тыл быраҕа, эргийэ-урбайа сатаата. Гурьянов кини этиилэрин сэҥээрбэтиттэн, кини баарыгар-суоҕар кыһамматыттан турбахтаан, өрө тыынан баран, бэйэтин муннугар барда.

БУЛТ

Охсуһуу инники кирбиитигэр киирбиппит биэс хонно.

Фроҥҥа киирэрбитигэр сахаттан биһиги чааспытыгар Николаев эрэ биһикки хааллыбыт. Уоннааҕылар атын дивизияларга, полкаларга тарҕаннылар.

Николаев, радист буоларын быһыытынан, атын взводка сылдьар, дэҥҥэ көрсүһэбит.

Снайпер Гурьянов биһикки доҕордуубут ордук чиҥээн иһэр. Кини оҕолуу быһыытын, эйэҕэс майгытын мин таптаатым.

Биһиги чаастарбыт арҕастыы барар үрдүк сиргэ үүммүт тыа тэллэҕэр сыталлар. Өстөөх биһиги иннибитинээҕи талахтардаах хотоол сиргэ баар. Антах ыраах бөлөх-бөлөх харааран көстөр тыалардаах үрдүк кыһам көстөр. Ол кэтэҕэр өрүс баар дииллэр.

Гурьянов биһикки инники кирбиигэ кэллибит да, били киинэҕэ көрөрбүт курдук, ытыалаһан тибиргэтиһэн киирэн барыахпыт дии санаабыппыт. Манна оннук буолбата, немеһи өссө үчүгэйдик көрө иликпит. Арай иллэрээ күн разведчиктар туппут «тылларын» – уһун немеһи – штабка илдьэн истэхтэринэ көрбүппүт.

Икки өттүттэн күүтүһэн сытыы буолбута ырааппыт.

Өстөөх ыппыт снарядтара, миинэлэрэ иһиирэн-чуһууран, эҥин араастаан улуйан кэлэн эстэллэр. Ыраах турар пулемет ырбыт буулдьата дыыгынаан кэлэр. Түүн ракеталар өрө көтөн тахсан сырдаппахтыы түһээт, умуллан тохтоллор, ханна эрэ дьуһуурунай пулеметтар татыгыраан ылаат, эмиэ хам бараллар.

– Оборонаҕа сытар бириэмэҕэ, өстөөх күүһүн үлтү сахсыйыллыахтаах, өстөөххө биир да мүнүүтэлээх бокуойу биэриэххэ сатаммат, – диэн полк командира полковник Беляев эппит үһү.

Саллаат итинник солуннары хата истээччи.

– Снайпердар мөлтөхтүк үлэлииллэр, аҕыйах немеһи өлөрдүлэр, – диэн полковник эмиэ эппит үһү. Ол биһиги взводпут туһунан кырдьык ээ. Биһигиттэн үс-түөрт эрэ снайпер иккилии-үстүү немеһи өлөрөн тураллар. Оттон Гурьянов биһикки иллэрээ күн, бэҕэһээ учаастак ылан бултаатыбыт да, биир да немеһи өлөрбөтүбүт.

Киэһэ аһылыгы аһаан баран, хараҥа буолуутун кэннэ, Гурьянов биһикки сарсын сытар саҥа позициябытын булан бэлэмнии бардыбыт.

Инники кирбиини ааһан, оргууй аҕай баран истибит.

– Баҕар, «тыл» ыла иһэр немецтэргэ түбэһиэхпит сэрэн, көрө ис…

– «Тыл» буолбатах киһи үчүгэй буолуох этэ!

Маарыын сыппыт сирбититтэн сүүс метри ааһа бардыбыт.

Өстөөх ракетата өрө көтөн таҕыста. Хантайдыбыт.

Киһини сототун ортотунан оттоох томтор сир тэллэҕэр тохтоотубут.

Бэйэ-бэйэлэриттэн уончалыы метр ыраах гына үс сиргэ хастыбыт, кинилэри синньигэс ханаабанан холбооттоотубут. Ыксал буоллаҕына күнүс да чугуйарга сөптөөх токур-бокур барбыт ханаабаны томтору быһа хаһан биһиги диэки өттүнээҕи намталга түһэрдибит.

Сэрии диэн үлэ буолар эбит ээ. Ким күүстээх, ким үлэҕэ кыайыылаах – ол үчүгэй саллаат. Урут дойдубар сылдьан, ыараханы сүгэн истэхпинэ кыыс көрүстэҕинэ, кыбыстан суолтан туоруу сыһарым. Ол сыыһа эбит. Оҕо эрдэхтэн үлэлии үөрэниэххэ баар эбит.

Төттөрү кэлэн землянкабытыгар утуйа түһэн ыллыбыт.

– Гурьянов уонна Чээрин, – диэтэ лейтенант, – бүгүн эһиги наар немец снайперын кытта охсуһууну ыытаҕыт. Сэрэниҥ, бэйэҕитин биллэримэҥ, чахчы көрдөххүтүнэ эрэ ытыҥ.

Биһиги иннибитигэр баар учаастакка биир немец снайпера күннээбитэ ыраатта. Көстүбэккэ сылдьан биһиги хас да дьоммутун бааһырдыбыта. Кинини кытта биһиги сирэй сирэйгэ охсуһар соругу ыллыбыт.

Бэҕэһээ буобар Бычков күнүскү эбиэтин аҕалан истэҕинэ, сиирэ-халты ытыалаан, улаханнык куттаабыт этэ.

– Хайдах көстүбэт немеһий? Тугуй ол кини, остуоруйаҕа баар курдук көстүбэт бэргэһэлээх үһү дуо? Биһиги снайпердарбыт тугу гыналларый? Ээх, снайпердар, – диэбитэ Бычков уонна биһиги диэки хатыылаахтык көрбүтэ, – эһиэхэ киһи бостуой хааһыны таһар дьоноҕут, немец биир снайперын кыайбаккыт. Ээх, эх, снайпердар.

Оттон бүгүн буоллаҕына буобар Бычков немец снайперыттан өссө улахан иэдээҥҥэ тиксибит. Термос диэн, киһи сүгэн кэбиһэр улахан тимир иһитигэр тобус-толору итии миини сүгэн баран инники кирбиигэ кэлэн истэҕинэ эмискэччи немец снайпера ытыалаабыт. Сыылан окуопаҕа киирэн истэҕинэ буулдьа термоһы тобулу көппүт, итии миин Бычков үрдүгэр тохтубут.

Икки ботуруону буулдьаларын уһулан ылан, термоһын бүөлээн баран кэлбит. Кэлэн биһигини – снайпердары көрдөөн булбатах.

– Тугу гыналларый биһиги снайпердарбыт. Хааһыны сииргэ эрэ бэттэр. Мин кинилэри полковникка этиэм, – диэн баран барбыт.

Бу баран бараммыт биһиги мээнэ кэллэхпитинэ, буобар Бычков өссө тугу туойуо биллибэт. Кырдьык да куһаҕан, биир снайперы таба туппат диэн…

Инники кирбиини ааһан бөөлүүн бэлэмнээбит сирбитигэр кэллибит, хаспыт сирбит тулатыгар бэҕэһээ тэпсиллибит оттору туруорталаатыбыт. Кэтэххэ таһыллыбакка хаалбыт буор тобоҕун отунан сабан саһыардыбыт.

Халлаан сырдаан эрэр, өстөөх икки биһиги икки ардыбытыгар үрүҥ туман үллэн турар.

Гурьянов баран биир связистыын сибээс тардан аҕаллылар, телефон туруордулар. Биһиги дьоммутун кытта сибээстэһэ олорор кыахтанныбыт.

Туман көппүтүн кэннэ күн уоттанан мастар төбөлөрүгэр ойдо. Биһиги иннибитигэр бары барыта үчүгэйдик көстөр. Ыраах – өстөөх окуопаларын хара дьирбиилэрэ сыталлар.

Дэриэбинэ сэмнэҕин кэтэҕинэн сүгэһэрдээх үс немец мастартан мастарга хаххаланан, онтон оҥхойго дуу, хаһыллыбыт сиргэ дуу киирэн сүтэн хаала-хаала, саһан баран эрэллэр. Инники кирбииттэн тыаҕа тахсаллар быһыылаах.

– Табаарыс лейтенант, 16-с ориентирга үс немец баар, ытабыт дуо? – диэн телефоннаатыбыт.

– Суох. Өстөөх инники эҥэрин кэтэһиҥ, ол эһиги учаастаккыт. Атын учаастагы кэтэһимэҥ.

Оҥхойтон тахсан иһэн үс немецтэн кэнникитэ охтон түстэ, икки инники немецтэр эргиллэн истэхтэринэ, биирдэрэ эмиэ оҕутта. Үһүс немец ойон иһэн умса хоруйа түстэ.

– Биһиги уолаттарбыт үлэлииллэрэ ырааһын, оттон эн биһикки?

– Атын учаастагы кэтэһимэ…

Өстөөх окуопаларыттан икки сүүс метр бэттэх хойуу оттоох, онно-манна талахтардаах томтор хотойон түһүүтүгэр биһиги харахпыт хатанна.

Күн өссө да илиҥҥилии-соҕуруу турар, ол аата, кэннибититтэн тыгар, онон биһиги, бинокль тааһа күлүм гынан биһигини уган биэрэриттэн куттаммакка, улаатыннарар албастаах тааһынан көҥүл туттабыт.

– Көрдүҥ дуо, уҥа диэкиттэн үһүс талах төрдүгэр буруо бурҕас гынна?

– Иккис икки үһүс икки талахтар икки ардыларынан.

– Сөпкө этэҕин.

Хайдах да кэтэһэн, кыҥастаһан, киһи ытыах сыалын кыайан булбатыбыт. Сотору буола-буола атын сирдэртэн буруо бурҕачыс гынар.

– Табаарыс лейтенант, – диэн Гурьянов телефоннаата, – сэттис ориентирга баар талахтар төрдүлэриттэн немец снайпера куруук ытыалыыр да бэйэтэ көстүбэт.

– Сөп. Бэйэҕитин биллэримэҥ. Салгыы кэтэһиҥ!

Сотору буолаат биһиги дьоммут диэки өттүттэн миинэлэр тыастара сирилэһэн үрдүбүтүнэн аастылар.

Талахтар төрүттэригэр миинэлэр эстэн күрэҥниҥи хара буору бурҕаттылар.

– Немец тоскун ыллыҥ ини…

– Баҕар…

Биһиги кэтэһэн сытабыт. Биир талах төрдүттэн, мин көрдөхпүнэ эмиэ буруо бурҕачыс гынарга дылы гынна.

– Эн көрдүҥ дуо?

– Ама, итиччэ миинэлэр түспүттэрин кэннэ оппут үһүө!

Немец снайпера соҕотох киһинэн бүтэр диигин дуо?

– Бүппэтэҕин иһин…

Киэһэ туман түстэ, эрдэ хомунан төттөрү таҕыстыбыт.

– «Булт» куһаҕан.

– «Булт» куһаҕан буолбатах, эһиги бэйэҕит куһаҕаҥҥыт, – диэтэ лейтенант, – немец снайпера миинэнэн налет оҥоруу кэнниттэн тыыннаах хаалбыт. Биһиги окуопаттан быктарбыт чуучулаларбытын тэһитэ ытыалаата.