Киһи биирдэ олорор

Суонда, ытыы олорорун өйдөөн, сиэҕинэн сирэйин туора-маары сотунна. Кыыча мөхсөн тиргилиннэ. Суонда атын тохтотто, бобуосканы өҥөйдө. Кыыс хараҕынан “сүөр!” диэн көрдөстө. Көрдөһүө дуо – модьуйда. Суонда туран кыыс айаҕын босхолоото, кэлгиэтин сүөрдэ. Кыыча дэлби тоҥмут эбит: сүөрүллэн олороот титирээн дьигиһийдэ. Кыһыҥҥы күн хайыы-үйэ киэһэрбит. Хара тыа суолунан иһэллэр эбит.

– Ха… хан…на… кэл…либит?.. Бу Мэл… дьэхси дуо?

Суонда тоҥхос гынна.

“Ырааппыппыт даҕаны…” – дии санаата кыыс.

– Суон…таа… Төннүөх… Куо…ракка… Үөрэниэм… Доҕотторбор… Абыраа, төннүөх… Суон…таа!..

Суонда төбөтүн илгиһиннэ.

– Суонтаа, төннүөххэниий!.. Аһын даа!..

Суонда өссө күүскэ илгиһиннэ.

Аккаас. Булгуччулаах аккаас. Суонда хаһан даҕаны эппит тылын кэспэтин Кыыча билэр. Кини тойонугар Аргыылапка кыыскын таһаарыам диэн эрэннэрбит буоллун да, ону толорор. Тылын толорбокко хаалларыан кэриэтин өлүө. Ону ааһан кыыс кини хараҕар өссө атын санааны аахта: “Эн кыраҕын. Эйиэхэ туох үчүгэйин бэйэҥ да билбэккин. Ону аҕаҥ билэр. Эн куоракка хааларыҥ куһаҕан, дьиэҕэр тахсарыҥ ордук. Эн миигин мөҕөҕүн эрээри, мин эйиэхэ үтүөнү баҕарабын”. Хайдах да элэ-была тылы этэн Суонда санаатын төттөрү хайыһыннарар кыах суох.

Ол да буоллар Кыыча, суолунан төттөрү сүүрэргэ сананан, сыарҕаттан ыстанан түстэ. Суонда, баҕар, бэркиһиэ, кыыс тылын быһа гыныа суоҕа… Кыыча, көһүйбүт атаҕар кыайан уйуттубакка тэмтээкэйдээн баран, саҥардыы иннин диэки үнүөхтээн эрдэҕинэ, Суонда бобо харбаан ылан бобуоска иһигэр аста.

– Ыы-ыы-ы! – диэтэ кини дьиэк биэрбэттик.

Дьэ ити… Ити аата киниттэн мүччү туттарбаккын…

Суонда сыарҕатыгар олордо, атын соруйда.

– Суон-да-а-а!.. Көр…дөһө…бүн!.. Аат…та…һабын!..

Суонда эргиллибэтэ. Арай көхсө эбии нүксүйдэ.

Кыыча тобуктаан кинини моонньуттан кууһан ылла:

– Суон-да-а!.. Оо, өйдөөбөтүҥ тугун сүрэй!.. Истиий даа!..

Суонда бөгдьөллүбүт көхсө дьигиҥнээтэ. Кыыча марылаабытынан ол көҕүскэ умса түстэ.

Хаардаах хара тыа дьиппиэрэн, боруоран барда.

10

Сурах туохтан үөскүүрүй? Сороҕор чахчы суолга олоҕурар, ону ким эрэ кэпсээбититтэн тарҕанар. Сороҕор туохтан төрүттэммитэ, кимтэн саҕаламмыта биллибэт буолар. Ии кэриэтэ төрдө-төбөтө, уһуга-муҥура көстүбэт идэлээх. Арай айан тыала айаарбытыттан, сиккиэр тыал сибигинэйбититтэн үөскээбит бэйэтэ дуу диэх айылаах буолар…

Кыыча үөрэҕэр кэлбэтэх маҥнайгы күнэ айдаана суох ааста. Студентка кыратык ыарытыйан эбэтэр ыксал кыһалҕаланан уруогун көтүтэрэ манан дуо? Онон паартаҕа кыыс миэстэтэ кураанах аҥайан турарын ким да соччо аахайбата. Арай Томмот хараҕа сотору-сотору ол кураанах паартаҕа иҥнэр уонна староста уол таабылыгар кыыс араспаанньатын туһугар көҕүһэтии бэлиэтин субуччу тарта.

Иккис күн улахан биримиэнэ саҕана соһумар сурах техникуму саба сүүрдэ: Аргыылаба үрүҥнэргэ күрээбит үһү. Дойдутугар да буолбатах, дьонугар да буолбатах – үрүҥнэргэ. Бэл Кыыча сыарҕаҕа кэлгиллэн сытан наар куһаҕанын талан санаатаҕына даҕаны итинник диэхтэрэ диэн санаа өйүгэр киирбэт этэ. Ити сураҕы бастаан кыргыттар биллилэр. Кыыс аймах биллэ да, өр буолсу дуо – хараҥаччытааҕар түргэнник кылаас кылааһы тилийэ көттө.

Томмот, ити сураҕы истээт, соһуйан, дөйөн, мээнэнэн көрөн турбахтаата. Кини өйүгэр батаран өйдүөн хайдах да сатамньыта суоҕа. “Үрүҥнэргэ күрээбит”. Ким? Кыыча! Уол итини ким хантан истибитин быһаара сатаата. Уолаттар, кыргыттар бэйэ-бэйэлэригэр аһарсан истилэр. Томмот үөһээ мэндиэмэнтэн аллара түстэ, аллараттан үөһэ таҕыста, кылаастан кылааһы кэрийдэ да, тугу да кыайан чуолкайдаабата. Ким эрэ эппит, ким эрэ истибит, ким эрэ кэпсээбит. Кимэ да чопчута биллибэт. Алдьархайдааҕа диэн өссө атын. Бииргэ үөрэнэр оҕолоро ити ынырык сураҕы тута итэҕэйдилэр, буолуох буолбутунуу иһиттилэр: баай кыыһа баайдарга, үрүҥ кыыһа үрүҥнэргэ күрээтэҕэ дии. Онуоха киһи дьиктиргиэҕэ туох баарый? Хата төһө эмэ хаайса-буойса сатыыр үрдүнэн көмүскэһэр, өссө комсомолга киллэрэргэ дьулуһар дьон бааллара. Ол дьоннорго кэһэлтэ буоллун.

Үөрэх бүттэ. Студеннар таҥнан тарҕаһан эрдэхтэринэ таһырдьаттан киирэр аан диэкиттэн саҥалар иһилиннилэр.

– Аргыылабаны ыйыталлар!

– Байыаннай дуу?

– Чыкааттан үһү дуо?

– Буолуо-буолуо…

– Ол иһин даҕаны…

– Ким үчүгэйдик билэрий?

– Чыычаахап ханнаный?

– Чыычаахап!

– Түргэнник!

Томмот тиийбитэ, кылгас маҥан байыаннай бараан сонноох, эргэ куобах бэргэһэтигэр сулустаах, аҕамсыйбыт нуучча киһитэ турар эбит. Хаҥас илиитин курунан түөһүгэр ыйаабыт. Байыаннай Томмоту уҥа илиитин бэргэһэтигэр даҕайан көрүстэ:

– Копылов. Красноармеец. Больницаттан, – диэтэ нууччалыы. – Кыыча Аргылованы көрсүөхпүн баҕарабын.

– Кини суох, – Томмот ботугураата.

– Ханнаный?

– Билбэппин.

– Бүгүн үөрэммитэ дуо?

– Суох. Кэлбэтэ.

– Бэҕэһээ?

– Эмиэ суоҕа.

– Тоҕо?

– Билбэппин.

– Тоҕо?

Томмот саҥата суох төбөтүн илгистэн эрэ кэбистэ.

– Кини эһиги студенткаҕыт буолбат дуо? Уонна хайдах билбэккит? Баҕар, кини ыалдьан сытара буолуо. Көмө күүтүөн сөп. Оттон эһиги билбэккит!

– Күрээбит дииллэр…

– Ханна?

– Үрүҥнэргэ…

– Ким ону көрбүтүй?

– Билбэппин…

– Ким инньэ диир?

– Би… билбэппин…

– “Билбэппин!” Ишь ты! Ким да тугу да билбэт, ким да тугу да көрбөтөх уонна сурах хоту “күрээтэ” дииллэр! – сүүнэ улахан Копылов бэйэтэ да иэдэйэн турар Томмоту сэмэлээн, мөҕөн үллэҥэлээтэ. – Эн ким диэҥҥиний? Чычахов? Иһит, Чычахов, эн сибилигин кини олорор дьиэтигэр бар. Тугун-ханныгын чопчутун бил. Уонна субу киэһэ биһиэхэ, больницаҕа, кэлэ сырыт. Ыарыһахтар күүтэллэр. Ыалдьыбыт буоллаҕына, биһиги доктор ыыттарыахпыт.

Томмот Кыыча олорор дьиэтигэр сылдьа илигэ. Кыыс хаһан даҕаны кинини киирэ сырыт диэн ыҥырбат этэ уонна кинилэр бииргэ сылдьалларын дьиэлээхтэр көрүөхтэрин баҕарбат курдуга. Аргыылап баай кыыһын бэрт быстыбыт-ойдубут ыалга олохтооботоҕо чахчы, кэм бэйэтигэр дьүөрэлээх соҕус ыалы буллардаҕа диэн Томмот сэрэйэрэ. Оннук да быһыылааҕа. Уол бу дьиэ хаһаайынын, саҥаран-иҥэрэн сэлибирээбит, илэ-сала көппүт, арыы-сыа ньалҕарыйбыт Ыллам Ыстапааны, кэлэ-бара көрөрө.

Томмот иһиттэн олуурдаах кэлииккэни өр тоҥсуйда. Сөҥ баҕайы саҥалаах ыт үрэн баргыйар. Үрэ-үрэ түһүөлээтэҕин ахсын тимир сыап кылыргыыр. Кэнникинэн ыт даҕаны сүрэҕэлдьии быһыытыйда: тохтуу түһэ-түһэ маргыйда. Кэмниэ-кэнэҕэс дьиэ күүлэтин аана тыаһаата.

– Кимий? – дьахтар саҥата ыйытта.

– Аргыылаба баар дуо? – Томмот хардары ыйытыынан хардарда.

– Суох!

– Ханна барбытай?

Дьахтар атаҕын тыаһа дьиэ диэки куучугураата.

– Ханнаный? – Томмот эккирэтэн хаһыытаата.

Дьиэ күүлэтэ “хап” гына сабылынна.

Томмот сүгүн кэпсэппэттэриттэн кыһыйда. Кэлииккэтин аанын олбуор титирэстиэр диэри тэбиэлээтэ.

– Кимиэхэ наадалааххыный? – Ыллам саҥата иһилиннэ.

– Аргыылабаҕа.

– Аргыылаба суох дииллэр буолбат дуо? Хайдах киһи тылын өйдөөбөт киһигиний? – Ыллам иһирдьэттэн көбүөлээтэ.

– Ас!

Дьарыйар, кытаанах саҥаттан дьааххаммыта дуу, Ыллам кэлииккэ олуурун сыҕарытан, кыһыл сирэйин быктарда:

– Бэйи эрэ, табаарыс… Эн хантан сылдьаҕын?

– Техникумтан… Учуутал техникумуттан…

Ыллам Ыстапаан мылаарыйбыт кыһыл сирэйэ эмискэ хараара түһэргэ дылы гынна.

– Тиэхиникиимтэн эрээригин тэбиэлиириҥ итиччэ эрчимнээх дуо?

– Ыстапаан, көрдөһөбүн, чахчытын эт: Кыыча ханнаный?

– Ханнатын айыы таҥара билэр, – Ыллам өрө чолох гынна.

– Хайдах? Ыалдьар дуо?!

– Айыым таҥарам, инньэ эрэ диэмэ, – Ыллам уоһа сэмэлиирдии ырбайда. Онтон уолу үөннээхтик быһыччы көрдө. – Бэйи эрэ, бу эн кини туоҕунаҕыный, көссүүтэҕин дуу?..

– Ханнаный диибин дии!

– Ырыых-ыраах…

Ыллам, күлүү-элэк оҥосторун кистээбэккэ, борук-сорук халлаан диэки өрө хантайан мылаарыйан турда.

– Сымыйаҥ!

Томмот дьиэлээх киһини кыһайан иһирдьэ атыллаата.

– Тохтоо! Ханнык быраапкы…

Ыллам Ыстапаан, түүрүллэ түһээт, уолу түөскэ кэппитэ олбуор уҥуоругар буола түстэ.

Кэлииккэ аана күүскэ сабыллан лаһыгыраата.

– Ас! Ас! – Томмот хатыылаах кэлииккэни тэбиэлээтэ.

– Көссүүгүн мүччү туппуккун… Хэ-хэ-хэ!.. – олбуор иһигэр күлэн алларастыыр саҥа иһилиннэ.

Томмот абатыгар биир кэм кэлииккэ аанын тэбиэлээн лаһырҕата турда.

Эмискэ бөрө саҕа күтүр бэйэлээх ыт сыабын халыгыраппытынан ойон кэлэн, кэлииккэҕэ өрүтэ ыстаҥалыы-ыстаҥалыы, үрэн баргыытаата.

Уол кыһыытыгар иккитэ-үстэ тэбиэлээн баран киэр хаамта.

Томмот, дьиэтигэр таарыйбакка, быһа балыыһаҕа тиийдэ. Копылову ыҥыттарда.

– Аа-а, Чычахов, – диэн мичээрдээбитинэн кэллэ анарааҥҥыта. – Хайа?

– Суох быһыылаах. Дьиэлээх хаһаайын барбыта диир.

Копылов мичээрдээбитэ мэлис гынна.

– Ханна барбыт?

– Чуолкайын билбэтим. Дьиэлээх киһи “ырыых-ыраах” диир. Бука, дойдулаатаҕа. Илин. Аммаҕа.

– Хайдах? Онно бандиттар…

– Уонна ханна барыай?..

– Даа… Кини иллэрээ киэһэ манна дежурнайдаабыта ээ. Барар туһунан тугу да саҥарбатаҕа. Өссө сарсын киэһэ эрдэ кэлиэм диэбитэ, – Копылов өлүөр илиитинэн сэҥийэтин туппахтана турбахтаата. – Кыыча, мин санаабар, оннук киһи буолбатах. Үчүгэй киһи. Манна что-то не так. Тоҕо кини онно барыаҕын сатаан санаабаппын. Чэ баһыыба. Туох эмэ билиннэҕинэ, кэлэн этээр. Биһиэннэрэ бары билиэхтэрин баҕараллар. Тугу да өйдөөбөппүн.

Копылов, дьиибэргээн төбөтүн хамната-хамната, көрүдүөр устун бара турда.

Томмот Кыыча сүппүтүн хайдах даҕаны быһаарыан билбэккэ эрэйдэннэ. Кыыс дойдутугар тахсыбыта кырдьык быһыылаах. Атын барыах сирэ суох. Чэ сөп, буоллун даҕаны. Ол гынан баран кини тоҕо онно тахсар? Оҕолор этэллэринии, баай кыыһа буолан, баайдарга, үрүҥнэргэ тардыһан дуо? Итини туох диэн утарыаххыный? Дойдулаабыт буолла даҕаны, “кырдьык, оннук эбит” диэн, ити этиини кытта сөбүлэһэргэр тиийэҕин. Оччоҕо кини Кыыча туһунан санаата барыта сымыйа, Кыыча быйыл, былырыын киниэхэ эппитэ, саҥарбыта барыта албын, кубулунуу буоларыгар тахсар. Оччоҕо Кыыча дьиҥнээх дьүһүнүн кистэнэн сылдьар үөн, тыҥыраҕын кумуна туттубут кыыл, доҕор буолан кубулуммут өһүөннээх өстөөх эбит дии! Тугун сүрэй… Баҕарбатаҕыҥ даҕаны иһин, итиннигэр тахсар. Үөрэҕин быраҕан үрүҥнэргэ күрээбит баай кыыһын атыннык хайдах ааттыаххыный?

Ити аата оҕолор Кыычаны комсомолга киирэ сатаабытын сөпкө үүрбүттэр. Томмоту “баай кыыһыгар төбөтүн эргиттэрбит”, “кылаассабай сэргэҕин сүтэрбит” диэн сөпкө эппиттэр… Ити өссө кыра. Томмот доҕотторун утары барбыт таҥнарааччы эбит. Кубулуммут өстөөҕү комсомол кэккэтигэр киллэрэ сатаабыт таҥнарааччы. Кинини итинтэн атыннык ааттыахха сатаммат. Ол эрээри…

“Оо, Кыыча, Кыыча, хайдаҕый ити?! Төттөрүтүн этэр биир даҕаны чахчы мэлигир эрээри, мин итини итэҕэйиэхпин баҕарбаппын. Киһи мэлдьитин баҕарарын, сөбүлүүрүн эрэ оҥорор буолбатах быһыылаах. Баҕарбатарбын да, сырайга-харахха анньар чахчыттан ханна барыахпыный, итэҕэйэрбэр тиийэбин. Кыыча, эн эппитиҥ барыта албын, сымыйа эбитэ буолуо дуо ама?”

Ити курдук араастык саныы сатаан, харааччы мунан баран, Томмот сарсыныгар киэһэлик ГПУ-га тиийдэ. Кини тоҕо онно тиийбитин бэйэтэ чопчу билбэт этэ. Үлэтин туһунан кэпсэтиһээри барбыта диэҕи, онно үлэҕэ киирэрин-киирбэтин өссө быһаарына илигэ. Кини бу мунаах-тэнээх кэмигэр аҕа киһи тылын истиэн баҕарбыта. Ити баҕарбыт түгэнигэр Ойуурап, соччо-бачча билэ илик эрээри, биирдэ кэпсэтээт итэҕэйэ, ытыктыы санаабыт Ойуураба өйүгэр көстө түспүтэ. Кини Кыһыл Ыччат уулуссатынааҕы эргэ таас дьиэҕэ, бадаҕа, ол иһин кэлбитэ.

Ойуурап хоһун аанын хатыы турар эбит.

– Аа-а, Чыычаахап! Кэллиҥ дуу? Үчүгэй! – диэтэ кини Томмоту көрөн. – Миэхэ ыксал наадаҥ суох ини? Оччоҕо сарсын сарсыарда кэлээр. Сөп дуо?

Таһырдьа бииргэ таҕыстылар.

– Чэ сарсыҥҥа диэри! – Ойуурап илиитин уунна.

Чыычаахап хамнаабакка турда.

– Кэпсэтэрдээх этим… – Томмот мух-мах буолан ботугураата. – Биир суолу…

– Уһун соҕус кэпсэтии дуу?

– Соччо уһуна суох да…

– Чэ миэхэ барыах. Ычча, бачча тымныыга таһырдьа сэлэһэ туруохпут дуо? Кыбыстыма, кыбыстыма. Ойоҕо, оҕото суох чороҥ соҕотох киһибин.

Бардылар. Хас да уулуссаны, хас да нэлэккэй олбуору быһыта охсон аастылар. Ол тухары Ойуурап барааҥкатын саҕатыгар кыҥначчы соҕус туттан, саҥата суох дьулуруйан истэ. Аппа үрдүгэр баар эргэ уһун субурҕа дьиэҕэ тиийдилэр. Хараҥа көрүдүөрү ааһан, илиилэрин иминэн харбыалаһан, биир хоско киирдилэр. Ойуурап остуолу буккуйбахтаан чүмэчини булан уматта.

– Дьэ сыгынньахтан… Ээ, кэбис, сыгынньахтаныма, – Ойуурап тута көннөрүннэ. – Аатыҥ Томмот дии, бадаҕа? Үчүгэй аат. Ол гынан баран Томмотуҥ да иһин тоҥуоҥ. Дьиэбит дьыбардаах соҕус буолуохтаах, – инньэ диэтэр да бэйэтэ барааҥкатын устан ороҥҥо бырахта. – Биһиги билигин билиитэбитин оттуохпут да, бып-бырылас буолуо. Хата эн ити чаанньыгы ылан, көрүдүөртэн уһааттан уута баһан киллэр.

Кырдьык, өр-өтөр буолбата: билиитэ умайан тигинээтин кытта дьиэ иһэ сылыйан барда. Томмот сонун, бэргэһэтин уһулла. Бу күннэргэ ыар баттык оҥостубут суолун кэпсиэ эбит даҕаны, Ойуураба билиитэ итийэн эрэр муннугун икки илиитинэн быластыы кууһан, тугу эрэ атыны санаан, аттыгар баар ыалдьытын даҕаны умнан, хос хараҥа муннугун одуулаан турда.

– Табаарыс Ойуурап… – диэтэ Томмот, саҥата суох күүппэхтии түһэн баран.

– Ээ? – киһитэ хайыһа түстэ, онтон үөһэ тыынна, ытыһынан сирэйин ньылбы сотунна. – Дэлби тоҥмуппун. Кылабыыһаҕа, – уонна ыалдьыта өйдөөбөтөхтүү көрбүтүгэр быһаарар быһыынан аргыый эбэн эттэ: – Сити эн кэлиэҥ иннинэ аҕай Мэхээс Урчуусабы көмөн киирдибит ээ. Чэкииһи. Илин аналлаах сорудахтаах тахсыбыта. Өр ханна баарын биллэрбэтэҕэ. Сүтэн хаалбыта. Биһиги ону дьиктиргээбэтэхпит. Чэкиис сибээһэ быстан хаалара сонун буолбатах. Күнтэн күн биллэрии ыытыа диэн күүппүппүт. Онтубут бэҕэһээ киһибит тоҥ өлүгүн тиэйэн киллэрдилэр. Аммалыыр суол кытыытыгар хаарга көмүллэн сытарыгар хаһан аһыы сылдьар сылгы үөрэ түбэспит. Ким, тоҕо, хаһан өлөрбүтэ биллибэт. Биллибэт да, биллиэ. Билиэхтээхпит. “Билиҥ” диэн баартыйа биһигини бу үлэҕэ ыыппыта. Билбэккэ хаалларар бырааппыт суох…

Ойуурап үөрэнэн хаалбычча, арааһа, бэйэтэ да билбэтинэн сиэбиттэн хамсатын ылла, онтукатын айаҕар илдьэн иһэн ситэ тиэрдибэккэ, ол курдук илиитигэр туппутунан хоһун иһигэр түргэн-түргэнник төттөрү-таары хаамта. Хас хардыытын аахтара сахсайбыт муоста маһа үөһэ-аллара түһэн хаачырҕаата. Оннук тиргиллимэхтээт, Ойуурап арыый уоскуйда быһыылаах, хаамара улам бытааран барда. Бытаардар бытааран, кини аһыыр иһити кытары ол-бу кумааҕы, мал-сал күөрэ-лаҥкы кыстаммыт остуолун аттыгар тохтоото уонна таһа суох халыҥ кинигэ илдьиркэйин, эргэ хаһыат анныттан күөх тастаах чараас кинигэни ылла.

– Аахпытыҥ дуо маны, “Саха саҥатын”? Революция иннинээҕи саха литературатын сурунаалын? – Ойуурап, ол чараас кинигэни өрө уунан, Томмокко көрдөрдө. – Суох?.. Дьэ сити. Мин эмиэ бэрт өрдөөҕүтэ көрөн аһарбытым. Уонна умнубуппун. Үнүрүүн Мэхээс аҕалбытыгар эрэ өйдөөбүтүм. Итиэннэ дьэ төрөөбүт норуоккут остуоруйатын, култууратын билбэккит диэтэхтэринэ, өһүргэниэхпит турар. Өссө сахалыы култуураны аанньа билбэт эрээри, ол култуура хайдах сайдыахтааҕын туһунан куолулуохпут ээ. Кыһыыта баар: киһи билиитэ төһө татым, чычаас даҕаны, соччонон ордук куолуһут, билээҕимсик буолар идэлээх. Оттон Мэхээс Урчуусап, бэйэтин саастыыларыттан барыларыттан киэҥ, дириҥ билиилээх эрээри, барыларынааҕар сэмэйдик, килбиктик туттан сылдьара. Арай хоһоон аахтаҕына эрэ уларыйара. Хараҕа уоттанара, тыла-өһө сытыырхайара. Үнүр, илин тахсыан иннинэ, манна сылдьан Алампадьыыс Соппуруонап “Төрөөбүт дойду” диэн суруйуутун аахта ээ. Бу сурунаалга бэчээттэммити. Бу баар… – Ойуурап сурунаал лиистэрин арыйталаата уонна тохтуу түстэ. – Көр, бу… “Өлбүт киһи буор түгэҕэр сытарын курдук, мин төрөөбүт аан ийэ дойдум халыҥ хаарынан саҥата суох сабыллан сытар… Сүүрүктээх үрэҕим сүүнэ үлүгэр мууһунан сөллүбэт гына сүгэһэрдэнэн турар… Хара тыам халыҥ үлүгэр хаар бэргэһэнэн хаппахтанан турар… Буруолаах балаҕаҥҥа, модун тымныы бохсон, боростуой дьон бука бары бокуйан сыталлар… Өй күүһэ мөлтөөн, хараҥа балаҕаҥҥа харахтарын уута, хара былыт курдук, хаайа хаампыт. Ырыа ыллыахха дуу? Ким ыллыай? Ыллаабыт да иһин, ырыа ынчык буолан ынырыктанан иһиллэр!..” Бу 1912 сыллаахха суруллубут айымньы. Ити Соппуруонап ыраахтааҕы саҕанааҕы Саха сирин ойуулуур. “Үөрэҕэ суох, дьүһүнүнэн мөкү, үтүө быһыыга тиксибэтэх, этэ ыалдьарын ынчыгынан ырыҥалыыр ыччат дьонноох Ийэ дойдуом! Тиллиэҥ! Көҥүллэниэҥ! Күүһүрүөҥ!..” Кэбис, букатын сатаан аахпаппын. Мэхээс үнүрүүн адьас ис-иһиттэн имэҥирэн аахпыта. Бу түмүк строкалары: “Ким урут турбут, улаханнык дьоллоох олох туһун туойуҥ, үйэ тухары үктүөн турбут үлүгэри үргүтүҥ!” – диэн ааҕан хабылыннаран баран, илиитин өрө анньан турара харахпар субу баар. Алампадьыыс Соппуруонап билигин Бэппэлээйэби утары сэриигэ тахсыахтаах Саха норуодунай-өрөбөлүссүөннэй этэрээтин тэрийсэ сылдьар. Мин кинилиин мунньахтарга эҥин түбэсиһэн хам-түм көрсөөччүбүн. Мэхээс көрсөбүн да симиттэн кэпсэппэппин диирэ. Талаана улаханын сөҕөрө. “Миэхэ сатаатар кини талаанын уон гыммыт биирэ баар буоллар”, – диэхтиирэ. Кистээн хоһоон суруйара. Сэрии бүттэҕинэ соҕуруу үөрэнэ барыан, суруйааччы буолуон баҕарара. Арахсар киэһэбитигэр биир эмэ хоһооҥҥуна аах диэбиппин ылымматаҕа. Хаайбытым бэрдин иһин: “Чэ иэс баай, төннөн кэллэхпинэ, ааҕыаҕым” – диэбитэ. Уонна ити сурунаалын уларсан хаалларбыта, – Ойуурап “Саха саҥатын” сабан остуолга уурда уонна ытыһынан бигээн имэрийэ турда. – Мэхээс орто дойдуга олох олорон аастаҕа ити. “Куттала суох үлэлээх” куппуу…

Томмот ити кэнники тыллар кинини хаарыйалларын өйдөөтө. Кини ити тыллары ГПУ-га чуо туһулаан эппэтэҕин, кутталлаах сиргэ барыан баҕарарын эрэ эппитин быһаарыан санаан иһэн тохтоото: эргитэн өйдөөн көрдөххө, син биир итинник иэҕиллэн тахсар эбит. Итиэннэ урут этиллибит тылы билигин кэлэн мүлүрүтэ сатаан да диэн.

Билиитэҕэ чаанньык оргуйан хаппаҕа үллэҥэлээтэ.

Ойуурап чаанньыгы кытыыга тарта. Онон-манан кырыаран туртайбыт муннукка сыстыбыт долбууру хасыһан хара килиэп куһуоктарын, буспут эт тооромосторун булаттаата. Остуолун малын-салын аҥаар өттүгэр хаһыйан, онтукаларын аҕалан уурталаата итиэннэ, кыҥначчы соҕус туттан одуулаан турбахтыы түһээт, көрүдүөргэ “тирк” гынна. Өр-өтөр буолбата, кыра тэриэлкэҕэ арыы кэрчигэ илдьэ төнүннэ. “Ыалларыттан ылла быһыылаах”, – дии санаата Томмот. Күөх ылтаһын куруусканы, кырыылаах таас ыстакааны истэрин-тастарын үрбэхтээн, таҥнары сахсыйталаан остуолга уурталаата.

– Томмот, олор, – сиэҕинэн ытыһын саба тутан чэйин кутан иһэн хаһыытаан тоҕо барда: – Бай, доҕор, кылыгыр уу эбит дуу?!

Эмиэ били долбуурун хасыһан кумааҕы суулаах чэйи булан, кыһан, чаанньыкка кутта уонна ньуосканан буккуйан халыгыратта.

– Киһибит аҕыйаата. Үлэбит баара күн-түүн үксээн иһэр. Эн бу күннэргэ үлэҕэр киирдэххинэ сатаныыһы, – диэтэ Ойуурап, куруускалаах чэйи икки ытыһынан бобо тутан олорон. – Билигин хас күн, хас чаас күндү.

Томмот итиниэхэ туох диэн хардарыан булбата. Киһитэ буоллаҕына кини ГПУ-га үлэлиирэ хайыы-үйэ быһаарыллыбытын курдук этэр. Үнүргү кэпсэтии быһыытынан үлэлииргэ сөбүлэнэн кэллэҕэ дии саныыр быһыылаах. Дьиҥинэн Томмот бүгүн Кыыча туһунан эрэ кэпсэтэр санаалааҕа да, ити Мэхээс Урчуусап өлбүтүн туһунан истэн баран, “кутталлаах сиргэ” – сэриилэһэр чааска тиксэр баҕалааҕын этиэн тыла тахсыбата. Ити эрээри, бэйэтэ сөбүлэммитин даҕаны иһин, кинини, бииргэ үөрэнэр табаарыстара этэллэринии, “баай кыыһыгар өйүн сүүйтэрбит” киһини, ГПУ-га үлэҕэ ылаллара саарбах. Ону биллэҕинэ, Ойуурап хата бэйэтэ маҥнай аккаастаныаҕа.

– Эһиэхэ үлэлиирим баһа биллибэт буолла, – диэтэ Томмот. – Аны, бука, миигин чугаһатыаххыт суоҕа.

– Тоҕо? – Ойуурап, соччо соһуйбакка, ыйытта.

– Оннук буолан таҕыста.

– Оннук туох үлүгэргэ түбэстиҥ? Кэпсээ.

Томмот ыстакаанын остуолга уурда уонна Кыычалыын бииргэ үөрэммитин, кинини итэҕэйэн, эрэнэн, комсомолга киирэригэр мэктиэлээбитин, кыыһа сүтэн хаалбытын туһунан барытын, тугу да кистээбэккэ, кэпсээтэ.

– Техникум комсомолецтара миигин улаханнык буруйдууллар. Сотору мунньахха дьүүллүүллэрэ буолуо, – диэтэ кини түмүгэр. – Кылаассабай сэргэххин сүтэрбиккин дииллэр. Сөпкө этэллэр. Кинилэр оннуларыгар мин эмиэ инньэ диэм этэ.

– Кыыһыҥ араспаанньата ким диэтиҥ?

– Аргыылаба.

– Били аатырбыт Аргыылап баай кыыһа буоллаҕа?

– Кини.

– Сө-өп… Кыыһыҥ, кырдьык, дойдутугар тахсыбыт. Аҕатын аахха тиийбит үһү. Аргыылап хамначчыта өрөпкүөм таһаҕаһын киллэрэ сылдьыбыт. Ону кытта. Ити күн кэтэбиллэр ыарыһах дьахтар бобуоскаҕа тиэллэн тахсан иһэригэр түбэспиттэр этэ. Ол кини эбитэ буолуо, – Ойуурап, килиэп хаҕын тарбаҕар эргичиҥнэтэ-эргичиҥнэтэ, Томмоту тобулу одуулаата. – Кыычаҥ убайа Бэлиэрий хаайыллыбытын истибитиҥ дуо?

– Суох.

– Хаайан турабыт. Илинтэн Бэппэлээйэп бэрэстэбиитэлэ буолан кэлбит этэ. Үнүр илин өлбүт икки кыһыл армыайаһы көмүүгэ сылдьыбытыҥ дуо?

– Сылдьан.

– Кинилэри Бэлиэрий Дьокуускайга киирэн иһэн өлөртөөбүт эбит.

– Оо-о!.. Оччоҕо Кыыча эмиэ… – Томмот, ситэ саҥарбакка, умса көрдө.

– Суох, Кыыча убайын кытта сибээстээх буолуо дии санаабаппын. Биһиэхэ биллэринэн, кинилэр Дьокуускайга көрсүбэтэхтэр. Кыыс убайа киирбитин билбэтэ да буолуо. Билбэтэх буолуохтаах.

– Саарбах… Убайа ыраахтан кэлбитин балта хайдах билиэ суоҕай?

– Саарбахтыахха сөп. Ол гынан баран билбит диэн экчи этиэххэ эмиэ сатаммат. Томмот, эйигин кытта харах симсэ оонньуур санаам суох. Ити миэхэ кэпсээбиккин барытын билэбин. Саҥаны соччо тугу да эппэтиҥ гынан баран, бэйэҥ кэпсээбитиҥ үчүгэй. Биһиэхэ бэйэ-бэйэбититтэн кистэһэр кыра даҕаны суол суох буолуохтаах. Эн кыыһы олус куһаҕаннык санаама. Убайын туһа туспа. Кини туһа туспа. Атын киһи буруйугар атын киһи эппиэттиэ суохтаах. Итиэннэ Ыллам Ыстапаан ыаллара этэллэринэн, кыыһы күүстэринэн кэлгийэн таһаарбыт курдуктар.

– Хайдах?!

– Хайдаҕа диэн туох кэлиэй. Айаҕын бүөлээн, кэлгийэн сыарҕаҕа быраҕаллар – онон бүтэр. Ити эрээри ыаллара алҕас көрүөхтэрин эмиэ сөп. Улахан киһи күүһүлэнэн тиэллэн иһэн биһиги дьоммут тохтоппуттарыгар хайдах эмэ бэлиэ биэрбэтэҕэ эмиэ дьиибэ. Быһата, Кыыча туһунан билигин туох да диэн быһа-хото этэр күчүмэҕэй. Оттон убайа Бэлиэрий Аргыылап туох да саарабыла суох өстөөх. Дьаарай өстөөх. Хаан өстөөх. Баччааҥҥа диэри доппуруоска тугу даҕаны этэн көрө илик. Саҥата диэн үөхсэр эрэ. Чэ хайдах баҕарар дьүһүлэннин, түрүбүнээл дьүүлүттэн син биир куотуо суоҕа.

Ойуурап саҥаран истэҕин ахсын Томмот төбөтө улам аллара түһэн барда. Кыыча убайа хаайыллар. Бэйэтэ күрүүр. Убайа тутуллубутун истэн эмискэччи күрүө дуо? Убайа кэлбитин, кырдьык, билбэтэҕэ буолуо дуо? Биитэр кистээн көрсөрө эбитэ дуу? Өстөөх араастаан кубулунуон сөбүн өйүнэн төһө да өйдөөтөр, Томмот, Кыыча дьүһүнүн хараҕар көрөн кэллэр эрэ, кыыс кубулуммута буолуо диэҕин санаата буолбат. Ойуурап кыыһы, баҕар, күүстэринэн таһаарыахтарын сөп диир даҕаны, ону бэйэтэ эмиэ саарбаҕалыыр. Саарбаҕалаамына: улахан киһи, кыра оҕоҕо дылы, ама хайдах баҕарбат сиригэр барса туруоҕай? Томмот Чыычаахап, Кыыча убайа хаайыллыбытын доҕотторуҥ өссө билбэттэр. Биллэхтэринэ, харысхалы күүтүмэ… Билиэхтэрэ. Билиэхтээхтэр. Билбэтэхтэринэ, бэйэтэ этиэ… Ойуурап кини кэпсээбитинээҕэр быдан үгүһү билэр эбит. Уонна тоҕо үүрэн таһаарбатый? Өссө ыҥыран аҕалан чэйдэтэ олорор. Өссө үлэ эҥин туһунан саҥарар. Күлэн, үтэн-анньан этэр дуу, тугуй? Кини Ойуурап диэки хараҕын кырыытынан кылап гына көрдө. Суох, күлэр-элэктиир сибикитэ биллибэт. Хамсатыгар табах симинэ олорор. Көрсүөҕүттэн биирдэ да мичээрдээн ыла илик. Салгын сиэн хараарбыт сирэйэ биир кэм тыйыс, дьэбир.

Чаркааскай табах аһыы буруота күдээрийдэ.

– Туга-ханныга биллэ иликкэ бэйэни наһаа буруйданар табыллыбат, – ол буруо ортотуттан Ойуурап хааҕынас соҕус саҥата иһилиннэ. – Кыычаҥ, кырдьык, бэйэтэ баҕатынан күрээбит да буоллун. Оччоҕо эн буруйуҥ туохханый? Итэҕэйбиккэр. Ити эрээри киһини итэҕэйэр куһаҕана суох суол. Өскөтө итэҕэйбит киһиҥ ол итэҕэлинэн туһанан улахан алдьархайы оҥорботоҕуна, буруйуҥ халымыр соҕус буолуон сөп. Оттон кыыһыҥ бэйэтин баҕатынан барбатах буоллаҕына, мин эйигин соччо буруйдуом да суох этэ. Кыратык сэмэлиэм эрэ этэ. Итэҕэлиҥ иһин буолбатах. Бииргэ үөрэнэр табаарыскын иэдээҥҥэ соҕотохтуу хаалларбытыҥ, киниэхэ кэмигэр кыайан көмөлөспөтөҕүҥ иһин. Киһини үтүөҕэ угуйа, үчүгэйгэ кытыара сатыыр, мин санаабар, буруй буолбатах. Үтүөттэн матарар, үчүгэйтэн тэйитэр – ол буруй…

Ойуурап хамсатын остуолга туора уурда, табаҕын буруотун киэр сапсыйбахтаат, сойбут чэйин ыймахтаата. Итиэннэ кураанахтыйбыт куруускатын сөмүйэтигэр иилэн биэрэҥнэтэ олордо. Билиитэ суоһа мөлтөөтө, кырыарбыт муннуктартан, халҕан быыһыттан сөрүүн үргүөр биллэн барда.

– Күрүүр санаалаах киһиэхэ өссө көмөлөһүөхтээх эбиппин дии? – Томмот абатыйан саҥа аллайда. – Тугар? Күрүүрүгэр дуо?

– Көмөлөһүөхтээх этиҥ. Күрээбэт санааланарыгар. Киһини кэлэтэн тэйитэр дөбөҥ. Киһиттэн алҕаһаатаҕына аккаастанар чэпчэки. Киһи туһугар, киһини киһи оҥорор туһугар туруулаһар – ол ыарахан. Эдэр эрдэхпинэ мин бэйэм эмиэ итинниккэ хабааннаах суолга түбэһэн турардаахпын. Тапталтан сылтаан. Ол иһин этэбин, – Ойуурап сымнаабыт хараҕынан уол санньыйбыт төбөтүн одуулаан олорбохтоото, үөһэ тыынна. – Чэ кэпсээнтэн кэпсээн. Оччотооҕуга…