Киһи биирдэ олорор

Онон хамначчыппын диэн үҥсэргиэҕи кэрэгэйгэ дылы. Оттон ол Суонда үйэтин-сааһын тухары бэйэтэ анал алаһа дьиэлэммэтэҕэ, аал уоту оттубатаҕа, хотун ойох хоонньун билбэтэҕэ, төрөтөр оҕону төлкөлөөбөтөҕө, иитэр сүөһүнү күрүөлээбэтэҕэ, наар баай ыал холумтанын кэтээн аҥаардас аналламмыта дьылҕата, ыйааҕа оннук буоллаҕа дии. Ону хайыа баарай.

Аҕыйах сылтан бэттэх аан дойду атыйахтаах уулуу айманна. “Кыһылбыт”, “үрүҥмүт” дэһэ-дэһэ, саа тута-тута өрө-таҥнары субуллаллар. Хаан бөҕө тоҕунна, тыын бөҕө быһынна. Киһи өлөрө диэн аны кумаар өлөрүн кэриэтэ буолла. Хайалара үчүгэйин, хайалара куһаҕанын туох да билбэт. Араатардаатахтарына хайаларын да айахтарыттан күөх от үүнэр. “Мин куһаҕаммын” диэччи өссө үөскүү илик быһыылаах. Ким кырдьыгын, ким сымыйатын Суонда билбэт, ону быһаарарыгар өйө да тиийбэт ини. Итиэннэ биир өттө наар үчүгэйэ биитэр наар куһаҕана эмиэ саарбах. Кыһыллар дьадаҥылары көмүскээн кыргыһабыт дииллэр эрээри, дьадаҥылара үрүҥ буолан эмиэ сарахачыһа сылдьаллар ээ. Көмүскэттэрэр дьон тоҕо үрүҥ буолуохтара эбитэй? Суонда билиҥҥитэ саллаат буолан сарайбыт баайы көрө илик. Баайыҥ кэм хамандыыр, тойон буолар биитэр, саҥаран салайан кэбиһэ-кэбиһэ, күлүккэ түһэн дьиэтигэр олорор. Баайыҥ хаһан да бэйэтэ сэриилэспэт, хамначчыттарынан сэриилэһиннэрэр. Оннук-оннук… Чэ көрүлээтиннэр. Суонданы эрэ тыыппатыннар. Кини билиҥҥитэ үрүҥҥэ да, кыһылга да кыттыһар санаата суох. Кыттыһыа да суоҕа. Туоҕун харыстаһан саа тутан саллаҥныаҕай? Туора киһи киэнигэр эмиэ умсугуйбат. Атын киһи тыыныгар туруохтааҕар бачча сааһыгар диэри биир эмэ көтөр-сүүрэр тыыныгар да турбута суох. Саханы сааһыт, булчут дииллэр даҕаны, кини саа чыыбыһын төлө тарда илик. Икки быччыҥын үлэтиттэн атыны билбэт. Билбэтэ ордук! Аргыылап даҕаны кинини бэйэтиттэн араарбат санаалаах. Сатаатар эрэ! Тойоно туох үчүгэйин, туох ордугун, туох барыстааҕын билэрэ буолуо. Алҕаһыа суоҕа. Кини баччааҥҥа диэри тугу эмэ алҕаһаан сыыһа туттубутун, ночоотурбутун, хотторбутун Суонда өйдөөбөт. Кэм кини түмүгэр хабыылаах тахсыбыта, сүүйүүлэммитэ баар буолааччы.

Билиҥҥи кэмҥэ ол-бу айаҥҥа сылдьар кутталлаах. Көлөҕүн былдьаан ылыахтарын, тыыҥҥар туруохтарын даҕаны сөп. Суонда дьиэтин тэлгэһэтиттэн тэлэһийбэт санаалаах этэ. Ол гынан баран үнүрүүн Аргыылап таһаҕас киллэрбитэ аатыран куораттаа, ээр-сэмээр Бэлиэрий хайдах сылдьарын бил уонна Кыычаны илдьэ таҕыс диэбитигэр үөрбүтэ. Бэлиэрий хайдах баҕарар сылдьарыгар кини соччо кыһаллыбат. Оҕо эрдэҕиттэн аҕатын туйаҕын хатарбыт баҕайы. Остуолтан быга илигиттэн Суонданы киһи диэбэт этэ, көлүүр оҕуһунуу көрөрө, көҥүл үүрэрэ, мөҥөрө. Күлүү-оонньуу оҥосторо. Көхсүн чаачар саа оноҕоһунан батарыта ыттаҕына – ол суох, утуйа сыттаҕына муннугар сыҥсыыр табаҕы куттаҕына – ол суох. Оройунан көрбүт бэдик. Аҕатын курдук бардам, баламат, дьэбир, тыйыс, харса-хабыра суох.

Суонда бэҕэһээ Испирдиэҥкэ дьиэтигэр сылдьан истибититтэн, кырдьыга, соччо курутуйбата: Бэлиэрийи, Испирдиэҥкэ оҕонньору эмиэ чыкаалар хаайбыттар үһү. Бука, туох эмэ куһаҕаны оҥорон түбэспит күтүрдэр буолуо ээ. Бэлиэрий үнүрүүн бэркэ түүнү сирэйдэнэн ааспыта. Аанньаҕа инньэ гымматах баҕайы ини. Оҥостубутугар түбэһэ сырыттын…

Суонда Кыычатын илдьэ иһэр. Онтон ордук киниэхэ туох да наадата суох. Аргыылап оҕонньор обургу кэм өтө көрөн дьаһайбыт. Бэлиэрий улахан буруйу оҥорбут буоллаҕына, бука, балтын даҕаны сүгүннүөхтэр суох этэ. Уонна кыргыһыы кэмигэр кыыс оҕо куоракка араас алдьархайга тиксиэн сөп. Тойоно ону билээхтээбэт, сэрэйээхтээбэт буолсу дуо? Кэбис, бу долгуннаах күҥҥэ-дьылга оҕо дьиэтигэр, харах анныгар олорбута ордук.

Кыыча барахсан ытыы сытар быһыылаах. Оҕо муҥнаах хайдах гыннаҕына үчүгэйин бэйэтэ да билбэтэ буолуо. Үөрэҕиттэн, доҕотторуттан арахсан айманнаҕа. Уонна ити Ылламнаах баҕайылар туппуттара-хаппыттара олус хабыра бэрт. Оннук буолбатаҕына эмиэ да сатаныа суох курдук этэ ээ. Итиччэ киһи буолумматын хайыахтарай, күүһүлээтэхтэринэ эрэ табыллыах быһыылааҕа. Суонда бу билигин сүөрэн босхолоон кэбиһэрэ эмиэ сатаммат. Эрэйдээх кэлгиэтэ сөллүө да, төттөрү куоратыгар ыстаныа, ону эмиэ бохсоругар тиийиэ дуо? Оо, кэбис, ол кэриэтин маннык барбахтыы түһүөххэ. Ырааттаҕына хайаан төннүөй – барсара эрэ хаалыа.

Ытыы сытаахтыыр. Суонда Кыычаны хомотон, санаарҕатан, биир эмэ таммаҕы түһэртэриэм, ону ааһан ытатыам, уһун суолу быһа хороччу кэлгийэн хараҕын уутунан сууннарыам диэн хаһан да санаабатаҕа. Хата: “Кинини атаҕастыыр, күөмчүлүүр киһи мин өлөр өстөөҕүм буолуо, кинини хайа кыайарбынан бары куһаҕантан, эрэйтэн, кыһалҕаттан көмүскүөм, бары алдьархайтан араҥаччылыам, кини үөрэ-көтө сылдьарын туһугар тыыммын даҕаны кэрэйиэм суоҕа”, – диирэ. Барахсаным сыыһа бу барыта кини туһугар, кини туһатыгар оҥоһулларын, Суонда киниэхэ наар үтүөнү, үчүгэйи эрэ баҕарарын өйдүүрэ буоллар дуу! Тылынан инньэ диэн быһааран биэриэҕин Суонда ол ким биэрбитинэн оннук саҥаран чуопчаарыаҕай. Айыы таҥара ханнык дьоллоохторго устар ууну сомоҕолуур уус тылы биэрэрэ эбитэй! Суонда сордоох биэс тылы да сатаан холбоон саҥарбат. Саҥарыан кэриэтин оҥорорун ордорор. Ону сорохтор ааргы, акаары дии саныыллар. Тылынан да тылыбыраабатар, кини көҥдөй көхсүн иһигэр тугу барытын буһара сылдьарын билбэттэр. Кинини оҕус курдук халыҥ тириилээх, балык курдук тымныы хааннаах дии саныыллар. Киһиэниттэн эрэ уйаҕас уйулҕа, киһиэниттэн эрэ итии хааннаах сыгынньах сүрэх киниэхэ баарын билбэттэр. Киһи билэр буоллаҕына, ону арай Кыыча билиэн сөп этэ. Кини эрэ. Баҕар, ону билэр буолан, хомойон, хоргутан, кэлэйэн, ити ытыы иһээхтиирэ буолуо. Барахсан бэҕэһээ киэһэ көрөөт моонньуттан кууһа түспүтэ ээ…

Суонда таһырдьаттан киирэригэр кыыс кыра эрдэҕинэ “Суонтаа!..” диэбитинэн утары сүүрэн далларыйан иһэрин субу хараҕар көрөргө дылы гынна. Кыысчаан төбөтүн минньигэс сыта муннугар субу биллэн кэллэ. Устунан кини кэҥэриитэ аһыйан барда. “Мөҥүмэ, хоргутума даа, чыычааҕыам. Оо, олох кыһалҕата арааһы, киһи үөйбэтэҕин-ахтыбатаҕын даҕаны оҥотторон эрдэҕин. Таҥара көрөр, мин маннык буолуон букатын баҕарбатаҕым. Кыыһырыма даа, тоҕойуом…”

Суонда, көхсө улам нүксүйэн, төбөтө улам санньыйдар санньыйан истэ…

Бу хам кэлгиллэн сытан Кыыча санаата бүтүннүүтэ кэннигэр. Кэннигэр – туманынан оргуйа хаалбыт куоракка, техникумҥа, бииргэ үөрэнэр оҕолоругар. Кини өтөрүнэн төннүбэт суолугар киирдэ быһыылаах. Аҕата аны кинини ытарча ытыһыттан ыһыктара биллибэт. Манан үөрэнэн бүппүт буоллаҕына да боруок суох. Аргыылап оҕонньор дьахтар элбэх үөрэхтэнэрин сөбүлүө суохтаах. Итиэннэ кыыһын коммунист, комсомол уйата куоракка ыытарын даҕаны кэрэйиэҕэ. “Онон дьэ, быраһаай, Якутскай! Быраһаай, техникум! Быраһаайдарыҥ, ыарыһахтарым! Доҕотторум…” Ити эрээри бу балтараа сыл устатыгар кини соччо-бачча доҕоттордоммокко эрэ арахта дуу, тугуй? Кини соторутааҕыга диэри биир курска үөрэнэр оҕолорун доҕотторум диирэ. Тоҕо да оннук саныа суох этэй? Бииргэ үөрэнэрэ, бииргэ оонньуура, үөрэрэ, бииргэ үлэлиирэ ээ. Онтуката сыыһа эбит. Ону комсомольскай мунньах үчүгэйдик өйдөттө. Ол да буоллар, төһө да бэйэлэрин кэккэлэриттэн үүрбүттэрин иһин, Кыыча кинилэргэ өстүйбэт. Дьиҥинэн кинилэр сөпкө гыннахтара дии. Баай дьадаҥыга, дьадаҥы баайга атас, доҕор буолуон сатаммат. Били этэллэригэр дылы, аҥаара күрдьэх маһа, аҥаара таҥара маһа. Кинилэри иллэһиннэрэн холбооттуур күүс бу күн сиригэр суох. Кыыча – баай кыыһа. Өстөөх кыыһа. Ону кинилэр тоҕо итэҕэйиэхтээхтэрий? Тоҕо эрэллээх доҕорунан ааҕыахтаахтарый? Сөпкө үүрбүккүт, оҕолоор…

Оо, ол эрээри, оҕолоор, эһиги сыыһаҕыт ээ: Кыыча баай Аргыылаптан төрөөбүт, киниэхэ иитиллибит эрэ буруйдаах. Эһиги тоҕо кини сүрэҕэ тугу сөбүлүүрүн, санаата ханна салалларын билиэххитин баҕарбаккытый? Балтараа сыл эһиги ортоҕутугар, эһигини кытта биир олоҕунан олорон, эһиги үөрэтэргитин үөрэтэн, эһиги идеалгытыгар уһуйуллан сылдьыбыта барыта киниэхэ суола суох ааспыта буолуо диигит дуо? Балтараа сыл кыһыл Дьокуускай көҥүл салгынынан тыыммыта, кини революционнай тыалларыгар эрчиллибитэ барыта суолтата суоҕа эбитэ буолуо дуо? Бастаан көннөрү интэриэһиргээн, өйдөөбөккө ыарырҕата-ыарырҕата, кэлин улам умсугуйан, таттаран ааҕыталаабыт үгүс кинигэлэрэ – политграмота учебниктара, “Коммунистическай манифест”, Плеханов, Ленин, Крупская – сымыйанан хаҕыра үүммэтэх, кырдьыкка аһаҕас сүрэххэ ол барыта хайдах тиийиэхтэрэ суоҕай? “Оттон Томмот… Кини баай аймахха кыр өһө, коммунизм идеятыгар муҥура суох бэриниитэ, пролетариат кыайыытыгар үрдүк итэҕэлэ… Кини ол өһүн, ол бэриниитин, ол итэҕэлин миэхэ эмиэ биэрбитэ. Ону мин, аатыгар эрэ буолбакка, ис сүрэхпинэн ылыммыппын билэрэ. Ол иһин миэхэ эрэнэрэ. Ити иһин этэбин ээ мин, оҕолоор, эһиги сыыстыгыт диэн. Мин эһиги комсомольскай мунньахтан холдьохпут Аргыылабаҕыт буолбатахпын. Мин атыммын. Мин Томмот мэктиэлээбит Кыычатабын. Эһигини кытта бииргэ саҥа олоххо, үлэһит дьон бары дьоллонор олохторугар дьулуһар Кыычабын. Ону эһиги киэр астыгыт. Сыыстардыгыт да, эһиги буруйгут суох. Эһиги ити курдук этиэхтээх этигит. Оччоҕо ким буруйдааҕый? Ким?..

Бүгүн мин үөрэхпэр тиийбэтим. Сарсын эмиэ суох буолуом. Өйүүн эмиэ. Сүппүт аатырыам. Онтон илин тахсыбытым иһиллиэ. Ону эһиги, бука, дьиктиргиэххит суоҕа. Баай кыыһа, барыах киһи, бардаҕа диэххит. Өссө “барбыт” диэххит суоҕа, “баай дьонугар күрээбит” диэххит. Сөпкө үүрбүппүт диэн революционнай сэргэххитин хайҕаныаххыт. Томмокко туһуланар тылгыт өссө ордук кырыктанара, киниэхэ сүктэрэр буруйгут өссө ордук ыарыыра чахчы…”

Кыыча, саҥа таһаара сатаан ыҥырана-ыҥырана, кыаҕын муҥунан мөхсө сатаата да кэлгиирэ холкутуох быһыыта биллибэт. Суонда саатар эргиллэн да көрбөт, соруйан көҥөнөн түҥнэри хайыһан иһэр. Чэ кэбис…

“Оо, Томмот, Томмот!.. Миигин итэҕэйэҥҥин буруйга-сэмэҕэ тиксэн эрдэҕиҥ. Миигиттэн сылтаан доҕотторгуттан туора көрүлүннэҕиҥ. Көрүллүөҥ да турдаҕа. Мин эйиэхэ хаһан даҕаны атын оҕолорго этэр эйэҕэс тылбыттан ордугу эппэт, кинилэргэ мичээрдиирбиттэн атыннык мичээрдээбэт этим. Ол эрээри, итэҕэй, сүрэҕим саамай кистэлэҥ муннугар эйиэхэ истиҥтэн истиҥ иэйии – киһи киһиэхэ тылынан сатаан эппэт иэйиитэ уйалана сылдьара. Эн миэхэ бары атын оҕолортон ураты этиҥ. Эн Томмот этиҥ. Эн истибэккэр, бэйэм даҕаны истибэппэр түүн түһээн мин эйиэхэ дьикти нарын тыллары этэрим. Эйигиттэн кистээн, бэл бэйэбиттэн даҕаны кистээн мин эйигин таптыыр харахпынан көрөрүм. Эн мин Томмотум этиҥ. Эн бэйэҥ ону билбэтэргин даҕаны. Бэл мин бэйэм бэйэбэр ону билиммэтэрбин даҕаны. Мэлдьитин. Куруутун. Суох, ити сымыйалаатым. Мэлдьитин буолбатах. Кэлин миэхэ ити курдук, мин эйигин күнү, халлааны көрүөхпүттэн билэрим курдук санаа үөскээбитэ. Мин эйигин бастаан атын оҕолортон соччо араарбат этим. Былырыын, саҥа үөрэнэрбит саҕана, Томмот Чыычаахап да, Сэмэнчик Долгунуоп да миэхэ син биир курдуктара. Бэйи эрэ, туохтан саҕаланна этэй мин эйигин атын доҕотторгуттан арааран көрөр буолбутум? Туохтан? Киһи киһиэхэ сыһыана уларыйара, киниэхэ саҥа иэйии үөскээһинэ хайаан да туохтан эмэ саҕаланар төрүттээҕэ буолуо дуо? Билбэтим. Сороҕор, баҕар, суоҕа буолуо. Мөккүспэппин. Таммахха таммах эбиллэн, күрүлгэн быһыты тоҕо көтөрүн кэриэтэ буолуо. Оттон эн биһикки сыһыаммытыгар, чопчута мин эйиэхэ сыһыаммар, уларыйыы саҕаланыыта баара. Чахчы, баара. Бэйи, хайдах-хайдах буолла этэй?..”

Бастаан үөрэнэр күннэригэр техникумҥа атын үөрэнээччилэртэн барыларыттан ойуччу турар бөлөх үөскээбитэ. Ким да ону тэрийбэтэҕэ, бэйэтэ дьаалатынан үөскээбитэ диэххэ сөп. Онно мааны таҥастаах, эмис-тот сирэйдээх, кыанар дьон оҕолоро түмсүбүттэрэ. Уон биэс-алта уол, кыыс. Кыыча кинилэргэ сыстыан соччо дьулуспатар даҕаны, бэйэлэригэр ыҥыралларын, угуйалларын аанньа чугасаһан хаалбыта. Кинилэртэн ураты ким да кинини бэйэтигэр кытыара сатаабат этэ. Ити бөлөххө сыстыһаат, Кыыча ньылбаарыччы тарааммыт, уос-тиис оҥостуммут мааны уолаттар-кыргыттар аныгы олоҕу, аныгы сууту-сокуону, быһыыны-майгыны барытын сүөргүлээн, үгэргээн сааҕынаһалларын, сөбүлээбэтэр да, күн ахсын истэригэр тиийбитэ. Кинилэр абырахтаах сиидэс ырбаахылаах, түрүкүө ыстааннаах, ынах этэрбэһи бэллэччи анньыммыт тыаттан саҥа киирбит дьадаҥы оҕолору, ол оҕолор аҥалаларын, кэнэннэрин, нууччалыы мөлтөхтөрүн, дорооболоһору, баһыыбалыыры да сатаабаттарыгар, тойон эрбэхтээх сөмүйэлэринэн ыга тутан сыыҥтыылларыгар тиийэ күлүү-элэк оҥостоллоро. Кырдьык, кинилэр симэнэ-киэргэнэ таҥналлара, дорообону-дыраастыйы да сатыыллара, имигэстик үҥкүүлүүллэрэ, тупсаҕайдык ыллыыллара, нууччалыы уулуу суккуйаллара, сахалыы саҥаралларын даҕаны саатыргыыллара.

Итилэр ортолоругар биир Пана диэн уол баара. Бүлүү умнаһын диэкиттэн. Бэрт сэниэ киһи оҕото. Эппит-тыыммыт, кэлбит-барбыт сытыы уол. Ол уол Кыычаҕа иҥээҥниир идэлэммитэ. Кыыс ону төрүт чугаһаппат этэ. Кини үөрэнэр сылларыгар ол-бу ухаасыбайдаһыыга аралдьыйбат кытаанах санаалааҕа. Былырыын, маҥнайгы курска эрдэхтэринэ, Өктөөп бырааһынньыгын биэчэригэр, ол Пана айаҕар арыгы сыттаах кэлбитэ уонна Кыычаны үҥкүүлүү барыах, сээкэйи сэһэргэһиэх, кылааспытыгар киирэн олоруох диэн арахсыбакка эрэйдээбитэ. Кыыс күрэнэ хааман куота сатаабыта. Табыллыбатаҕа. Уол адьас сымала курдуга. Томмот ол киэһэ дьуһуурунай эбит этэ: сиэҕэр кыһыл таҥастааҕа. Айаҕалыы сатаан Кыыча дьиэлииргэ быһаарыммыта. Иккис мэндиэмэнтэн кирилиэһинэн түһэн эрдэҕинэ Пана ситэн харытыттан харбаабыта уонна үөһэ соспута. Кыыс, кыһыытыттан ытамньыйа сыһа-сыһа, чирэкэчиспитэ. Уол күүһүнэн кинини киһилииһи дуо: үөһэ ньылбы соһон таһаарбыта. Онуоха Томмот баар буола охсубута. Уолу санныттан эргилиннэри тардыбыта:

– Ыыт!

Пана, кыыһы ыыппакка туран, Томмоту сэнээбиттии үөһэттэн таҥнары көрбүтэ, онтон аллараттан өрө көрөн таһаарбыта.

– А эн кто такой? – диэн сиргэммиттии чараас уоһун хаанньатан нууччалыы саҥарбыта. – Тебе какое дело? Она моя барышня. Понимаешь ли ты слово “барышня”? Ну, она моя девушка. Понятно? Ну тогда уходи. Прочь!

– Кини миэнэ да буолбатах, эйиэнэ да буолбатах, – Томмот тылларын биир-биир араартаан кытаанахтык эппитэ. – Кини – киһи.

– Говорят тебе: уходи! Прочь отсюда, нищий, – Пана суоһурҕанан түөһүн өтөппүтүнэн дьохсооттоммута. – Ты по-онимаешь русский? Иль нет?

– Оттон эн маны өйдүүгүн дуо? – Томмот куттамматаҕа: ынан кэлбит Пана муннугар сутуругун үҥүлүппүтэ уонна кыыс харытын уол илиититтэн төлө тардан ылбыта.

Анарааҥҥыта бабдьыгырыы түспүтэ. Томмоту уолугуттан харбаан истиэнэҕэ ыга аспыта:

– Я тебя проучу!

Томмот онуоха даҕаны улаханнык уолуһуйбатаҕа.

– Ыыт, – диэбитэ аргыый, киһитин тарбахтарын биир-биир түөһүттэн араартыы-араартыы.

Кыычаны ким да туппат этэ. Ол үрдүнэн кини бу күрэстэһии тугунан бүтэрин көрөөрү хамсаабакка турбута. Томмот уол илиитин араарара чугаһаабыта: икки эрэ тарбах ордубута. Түөһүн босхолоотор эрэ киэр хаама туруо, күрэстэһии онон бүтүө эбитэ буолуо. Ону баара Пана, илиитин өссө да ыһыктыбакка туран, садьыс гыммытыгар Томмот кэлтэгэй уолуктаах хара сатыын булууһата хайдан маҥан ис ырбаахыта килбэйэ түспүтэ. Дьэ онтон туох-ханнык буолбутун Кыыча кыайан өйдөөбөккө хаалбыта. Биирдэ көрбүтэ: Пана түөрт лабаата адаарыйбытынан кирилиэһинэн аллара курулаабыта. Түһэригэр уйан сирдэринэн охсуллубут быһыылааҕа. Кирилиэс анныгар сыппахтыы түһэн баран, таҥас ыйыыр сир диэки салбыҥнаабыта. Онтон ыла кыыска чугаһаабат буолбута. Хаһан эмэ кынчарыйан ылара уонна үгэргээтэҕим оҥостон “комсомоллар барышнялара” диэн ааттыыра.

Томмот даҕаны биирдэ эмэтэ холуочук уолтан быыһаабыттааҕым диэн ахтыбатаҕа, үтүөлээх киһилии туттубатаҕа. Кыыча буоллаҕына сарсыныгар баһыыбалыырын оннугар хата тугун эрэ күөмчүлэттэрбит киһилии өс-саҕа буолан охсурҕаламмыта:

– Махтаныа диэн күүтэҕин дуу? Кураанаҕы күүтэн эрэйдэнимэ. Нахааллары да, көмүскэстэри да хайаларын баҕарар абааһы көрөбүн.

Томмот тугу даҕаны саҥарбатаҕа, кыыһы өйдөөбөтөхтүү көрөн эрэ кэбиспитэ. Дьиҥинэн ити Кыыча тыла эрэ этэ. Кырдьыгы эттэххэ, кини сити киэһэттэн ыла Томмоту атын оҕолортон барыларыттан арааран көрөр буолбута. Томмот аны көннөрү студент Чыычаахап эрэ буолбатаҕа, “били кинини холуочук Панаттан быыһаабыт уолга”, “били киэбириҥсэ Пананы үчүгэй аҕайдык кэһэппит уолга” кубулуйбута. Итиэннэ ити “абааһы көрөбүн” диэбитэ эмиэ сымыйа. Чэ Пананы буоллун даҕаны. Оттон Томмоту абааһы көрөрө кэлииһи дуо? Иһигэр сөбүлүү санаабыта диэххэ сөп. Ол кырдьыкка арыый чугас.

Ити итинэн бүтэн хаалбыта буоллар, баҕар, кэлин умнуллан барыах этэ. Киһи киһини омнуолаан биитэр сөбүлээн ылара кэмнээх үһүө. Онтукаҥ үксэ улахан, дириҥ иэйиигэ кубулуйбакка, күн-дьыл тумарыгар сүтэн-оһон барааччы. Кыычалаах Томмот сыһыаннара эмиэ оннук дьылҕаланыах эбитэ дуу, өскөтө… арай били сааскы саһаан кэрдиитигэр тахсыбатыннар? Ким билэр… Барыта түбэлтэ курдук. Киһи олоҕо диэн, баҕар, түбэлтэттэн түбэлтэлэр ситимнэһиилэрэ буолуо. Эбэтэр ити биһиги түбэлтэ диэн ааттыырбыт дьиҥэр түбэлтэ ааттамматтара, хайаан да мүччүрүйбэккэ буолуохтаах суоллар эбиттэрэ дуу? Чэ хайата да син биир…

Саас этэ. Бүтүн курсунан Кэҥкэмэлиир суолунан тахсыбыттара. Хаар харааран, мутукча саҥардыы тыллан турара. Дириҥ аппалар түгэхтэригэр эрэ хаар тобоҕо, куобах тириитин тырыта тыытан ыһан кэбиспиттии, онно-манна туртайара. Кыыдааннаах кыһын кэнниттэн куораттан саҥа таҕыстахха, хара тыа төбөнү туймаардар дыргыл сыта сытыытын, минньигэһин, үчүгэйин эриэхсит! Итиэннэ куораты тулалыыр бэс чагдаҕа холуйдахха, тиит ойуур эчи сымнаҕаһын, эчи намылхайын!

Саһаан кэрдиитигэр араарсыыга Кыыча эмиэ били бөлөх уолаттары, кыргыттары кытта түбэспитэ. Кырбанналлар, “комсомол барышнята” диэн хомуруйдаллар даҕаны, ол уолаттар кыыһы бэйэлэриттэн араарыахтарын баҕарбаттар этэ. Итиэннэ төһө да “барышнята” аатырдар, Томмоттоох Кыыча икки ардылара ырааҕын харахтаах дьон ама көрөллөр буоллаҕа дии. Дьэ ол курдук кыыс кинилэри кытта үлэлэһэ сырыппыта. Аттыларыгар Томмоттоох үлэлииллэрэ. Кыычалаах биир сүрдээх баараҕай тиити охторорго быһаарбыттара. Икки уол эрбээбитэ. Кыыс үс уоллуун тугу эрэ суолтата суоҕу сэлэһэ турбуттара. Тиит эрбэнэн охтуо ыраахха дылыта. Онтон… ыарахана бэрдиттэн иҥнэри баттаан эрдэлээбитэ дуу, эрбээччи уолаттар эмискэ: “Тиит суулла-а!” – диэн хайа барбыттара. Кыыча аттыгар турбут уолаттар көрүөх бэтэрээ өттүнэ туора ыстаммыттара. Кыыс, соһуйан буолуо, даллайан туран хаалбыта. Үрдүгэр халлааны күлүктүүр аарыма тиит иэҕэйэн эрэрин көрдөр да, атаҕа сиргэ хам сыстыбыкка дылыта. “Бүттүм…” – диэн оччо чуолкайа суох, үдүк-бадык санаа төбөтүгэр кылам гыммыта. Көмүскэннэҕэ буолан, хараҕын быһа симмитэ. Онтон биирдэ өйдөнөн кэлбитэ: сирэйинэн отон угар умса түһэн сытар этэ. Хайдах буолан манна сытарын, хаһан манна охтубутун билбэтэ. Тиит сиргэ барчаланар тыаһын даҕаны истибэтэҕэ. “Хайдах хайдаҕый?” – диэн дьиктиргээн кэннин хайыспыта. Тиит сууллан мутуктара адаарыйан сытара. Кыыс кэнниттэн мутуктар быыстарыттан Томмот туран эрэрэ. Аҥаар атаҕынан үктэнэн иһэн сирэйин куһаҕаннык туттан ылбыта.

– Хайа, хайдаххыный? – диэбитэ кини кыыс аттыгар кэлэн, өрө тардаары илиитин уунан туран.

– Хайдах да буолбатахпын…

Кыыча тоҕо эрэ илиитин биэрбэтэҕэ: урукку охсурҕаланар үгэһинэн эбитэ дуу?

Уол саҥата суох үлэлиир сирин диэки доҕолоҥнуу турбута.

Кыргыттар саба сырсан кэлбиттэрэ. Һуу-һаа буолбуттара. Саҥаран-иҥэрэн көбүөхтэспиттэрэ. Кыыча туох-ханнык буолбутун онно эрэ өйдөөбүтэ: Томмот, хаһыыны истэн, сууллан эрэр тиит анныгар кыыс турарын көрбүт уонна ыстанан кэлэн бүтүн бэйэтин ыараханынан кыыһы киэр түҥнэри анньыбытынан охтон түспүт. Инньэ гынан Кыыча тыыннаах ордубут, бэл биир да мутукка таарыйтарбатах этэ. Ону өйдөөн, бүтэр бүппүтүн, алдьархай этэҥҥэ тумнубутун кэннэ кыыс дьэ куттаммыта: оо, өлө да сыспыт эбит. Томмот быыһаабатаҕа буоллар, билигин кини ити мас анныгар илдьи баттатан сытыах эбит. Уол арыычча, чыпчылыйыы түгэнэ хойутаан ыстаммыта буоллар, кыайан өрүһүллүө суох этэ, иккиэн өлүө этилэр. Били сэргэ турбут “мааны” уолаттар киниэхэ кыһаллыбатахтар, тыыннарын куоттарбыттар. Томмот буоллаҕына бэйэтэ да өлөрүн кэрэйбэтэх. Онуоха баһыыбалаан махтаныахтааҕар муҥ сатаатар илиитин уунан “абыраабата”. Оо, дьэ дууһа… Кыыча сирэйин саба туттубутунан чөҥөчөккө олоро түһэн ытаан барбыта: хойутаабыт кутталыттан, бэйэтиттэн бэйэтэ кэлэнэн…

Сарсыныгар Кыыча уруок кэнниттэн таһырдьа Томмоту күүппүтэ. Уол тахсан быстыбатаҕа. Кыыс өр турбута. Күн арҕаа мыраан арҕаһыгар дугунуута уол дьэ көстүбүтэ.

– Томмот… – Кыыча уолу ааһан истэҕинэ аргыый ыҥырбыта.

Уол кини диэки дьиктиргээбиттии көрбүтэ. Эмиэ хаҕыс харданы ылыам диэбитэ дуу, тугу да саҥарбатаҕа.

– Өр да буоллуҥ… – диэбитэ кыыс.

– Ол… мааҕыҥҥаттан манна тураҕын дуо? – уол буруйдаммыттыы ыйыппыта.

– Мааҕыҥҥаттан…

– Өссө сотору бүттүбүт дии. Мунньахтаатахпытына, түүҥҥэ тиийдэхпитинэ да көҥүлбүт.

– Мин син биир күүтүөм этэ.

Уол соһуйан кыыс сирэйин көрө түспүтэ.

Аргыстаһан дьиэлэрин диэки хаампыттара. Балачча өр саҥата суох испиттэрэ. Полевой уулуссаттан туораан Кыһыл Армия уулуссатыгар киирбиттэрэ. Кыыс дьиэтигэр тиийэрэ, арахсаллара чугаһаабыта.

– Томмот, баһыыба… – диэбитэ Кыыча, атаҕын тумсун көрөн иһэн.

– Туох иһин?

– Бэҕэһээҥҥи…

– Ээ-э! Кэтэһэн сордоһон, баһыыбаҕа син тигистэ дии саныыгын дуо?

– Суох! – кыыс төбөтүн күүскэ илгистибитинэн тохтуу түспүтэ. – Инньэ диэбэппин. Диэм да суоҕа. Урут да инньэ дии санаабат этим.

– Инньэ диэбитиҥ дии. Өйдүүгүн дуо?

– Ол бэйэм… акаарылаан…

– Чэ баһыыбаҕар баһыыба.

Эмиэ балачча сыыһа-халты көрсө турбуттара.

– Томмот, эн…

– Мин?.. – диэбитэ уол, көһүтэн турбахтыы түһэн баран.

– Эн… эн… үчүгэйгин.

Инньэ диэт, Кыыча уулусса устун сүүрэ турбута.

“Үчүгэйгин…” Кыыча Томмокко сөбүлүү саныырын туһунан балтараа сыл устатыгар эппит тыла суос-соҕотох ити этэ. Бу көрсүһүү кэнниттэн сыл аҥаарыттан ордук кэм ааспыта да, бэйэ-бэйэлэрин сыһыаннарыгар хабааннаах атын биир даҕаны тылы уол Кыычаттан истибэтэҕэ. Томмот даҕаны ол туһунан төрүт тыл быктарбатаҕа. Баҕар, ити тылы кини улахаҥҥа уурбатаҕа, алдьархайтан быыһаттарбыт кыыс махталын эрэ курдук санаабыта буолуо… Ол эрээри Кыыча бүтэйдии сэрэйэрэ уол сөбүлүүрүн. Сөбүлүүрүн эрэ да буолбатах, тап… Чэ кэбис. Ол туһа туспа. Ити, баҕар, кини алҕас өйдөбүлэ буолуо. Кыыча бигэтик эрэнэрэ: Томмот кинини ханнык даҕаны кытаанах түбэлтэҕэ түһэн биэрбэтигэр. Томмоту адьас саарбаҕа суох итэҕэйиэххэ сөп этэ. Комсомолга ылыҥ диэн сайабылыанньатын Кыыча ол да иһин, уолу итэҕэйэн, биэрбитэ. Аккаастыахтара диэн дьиксиннэр да, итэҕэйбитэ. Кыыча санаатыгар, Томмот хаһан да сыыспат этэ. Барыта кини эппитин курдук тахсан иһэрэ. Арай бу түбэлтэҕэ алҕаһаабыта…

Оннук. Кинилэр бэйэ-бэйэлэрин хайдах санаһалларын туһунан ити суос-соҕотох тыл этиллибитэ. Оо, оттон кинилэр төһө үлүгэр үгүһү кэпсэттилэр этэй ити киэһэттэн ыла? Үөрэхтэрин, доҕотторун, учууталларын тустарынан. Саамай кылаабынайа, политика туһунан. Хас сэһэргэһии политзанятие, оттон Томмот пропагандист курдуга. Быһата, кини Кыыча штатнай, личнэй пропагандиһа этэ. Атын уопсай үөрэх өттүгэр сороҕор баһыйтардар даҕаны, уол политикаҕа киниттэн быдан киэҥ, дириҥ билиилээҕэ. Томмот бастакы күннэргэ советскай техникум студентката өйдүөҕэр бэрт судургу суоллартан саҕалаабыта. Ону истэ сатаан баран, Кыыча күлбүтэ:

– Томмот, баай баттала куһаҕанын, киһи киһини көлөһүннүүрэ түктэритин, аан дойду быйаҥын үлэ айарын, ол быйаҥы үлэ киһитэ бэйэтэ туһаныахтааҕын, көҥүл, тэҥ быраап, советскай былаас үчүгэйин миэхэ оскуолаҕа, техникумҥа үгүстүк үөрэппиттэрэ. Ити ханнык баҕарар чиэһинэй киһи ылыныахтаах, толоруохтаах суоллара. Мин эмиэ итини бүтүннүүтүн ис сүрэхпиттэн ылынабын. Төрүт саарбаҕалаама!

Уол итэҕэтэ сатыыр суоллара кырдьык олус судургуларыттан бэйэтэ даҕаны сонньуйбута. Дьэ ити кэнниттэн саҕаламмыта дьиҥнээх политическай оскуола. Брошюралар, кинигэлэр, томнар. Мөккүөрдэр. Цитаталар, цитаталар… Кыыча билиҥҥи политическай сайдыытыгар Томмот оруола туохтан да улахан. Кини суоҕа буоллар, хайдах-хайдах буолуо этэй? Ол эрээри… кини хайдах суох буолуой?.. Кини баар. Кини мэлдьитин баар… Кини суох буолуон сатаммат… Кини…

Кыыс ытыырыттан, санаатыттан сылайда. Сыарҕа айаныгар бигэнэн улам нухарыйан барда…

Кыыча төһө өр утуйбутун билбэтэ. Эмискэ хараҕын аһа түстэ. Кини, түһээн дуу биитэр нухарыйа сытан көннөрү санаатыгар дуу, Томмоту көрдө. Хомойбут, хоргуппут, кэлэйбит Томмоту. Кини хайдах ити туһунан санаабатаҕа эбитэй? Уол бүгүн, сарсын Кыыча дойдулаабытын истиэ эбээт уонна туох дии саныаҕай? “Суонда киирэн миигин күүһүнэн таһаарбытын хантан билиэҕэй? Ыллам ону киниэхэ эппэтэх баҕайыта ини. Миигин күрээбит диэн ама итэҕэйиэ дуо? Мин куораттан барыахпын, кинилэртэн, балыыһатааҕы ыарыһахтарбыттан арахсыахпын баҕарбатахпын кини билиэ суоҕа. Айахпар бүөлээх кэлгиллэн айаннаабыппын да билиэ суоҕа. Оччоҕо итэҕэйиминэ хайыаҕай? Оо, иэдээн да эбит! Туох баҕарар буоллун, кини эрэ итэҕэйбэтэр, кини эрэ миигиттэн хоргуппатар ньии! Бу туох үлүгэр аана суох алдьархайай! Суонда, били урут мин таптыыр Суондам, иэдээн бөҕөнү тэрийсэн, мин кэскилбин үнтү тэпсиһэн, мин ыраас ааппын хараардыһан, миэхэ дьон итэҕэллэрин түҥнэрсэн баран, ити көхсө бөгдьөллөн иһэр дии. Оо, дьон, санааҕыт тоҕо бачча харата, хараҥата сүрэй, сүрэххит тоҕо бачча дьэбирэ, тымныыта бэрдэй! Оо, абакка да буолар эбит! Туох истиэ-көрүө баарай?”

Кыыча кэлгиэлээх атаҕынан, түүрүллэ түһэн баран, нүксүллүбүт көхсү тэптэ. Суонда соһуйан эргиллэ биэрдэ. Кыыс онно көрбүтэ: Суонда икки хараҕа дьолтойо испит, эттээх иэдэһинэн дьэҥкир таммахтар субуспуттар. Бу айан киниэхэ даҕаны чэпчэкитик тиксибэтэх, суолу быһа ытыы испит быһыылаах. Ону көрөн, кыыс сүрэҕэ “атый” гынна.