Ике роман / Два романа

Әйе, очрашты ул Бәрәскәдә бу гаилә белән, очрашты. Башта, сорашып-белешеп, инде моннан берничә ел элек христиан динен кабул иткән Егор Басаркин дигән кешегә барып керделәр – иптәш тә, булышчы да, шул ук вакытта сакчы ролен дә үтәр дип («Кем белгән мондагы татарлар холкын?»), үзе белән Казан монастыреннан бер монахны да алган иде. Тормышы рәтле-башлы булмаса да, – ул күз алдында иде! – үзе әйтүенчә, кырык биш яшьтә булган, тик беренче карауда ук үз яшеннән күпкә карт чырайлы, ябык гәүдәле, тәбәнәк буйлы, күптән кайчы-фәлән күрмәгән чәчләре муенын гына түгел, хәтта нинди төстә икәнен дә аңлап булмый торган күлмәк якаларын да каплаган шул Егор аларны, рәхмәт, җылы караш, ачык йөз белән каршылады. Хатыны чәй янына өйләрендә булган каты-котысын да чыгарды. Ярлы яшәүләре күренеп кенә түгел, йөзгә бәреп тора иде. Әле ярый иеромонах Алексий үзе белән бераз шикәр һәм, кирәк-ярагы чыкса дип, карабодай ярмасы да алган иде. Менә алар бик урынлы булды.

Чәйләп алгач, хәл-әхвәл сорашып, тормышлары турында сөйләшеп утырдылар. Дөресрәге, Раевский – сораулар, ә Егор аларга җавап биреп торды. Ачыкланганча, авылда, чыннан да, христиан диненә күчкән гаиләләр нибары егерме ике генә икән, алай да атакай әйткән егермедән икегә артык. Христиан диненә өндәргә килүчеләр сирәкләгән, хәтта соңгы айларда күренмиләр дә диярлек, чөнки татарлар, аларны күрүгә, тараканнар ярыкка кереп качкан сыман, күп очракта юкка чыгалар, килгән священниклар аларны җыя да алмый, аларны өйләренә дә кертмиләр икән. Мондагы татарлар бик дини халык, христиан диненә кергән очракта каралган ташламаларга берничек тә ышанмыйлар. Бер караганда, үзләре керәшен егетләрен рекрут итеп алмаганнарын күреп тә тора, тик нигәдер барыбер үз диннәреннән ваз кичәргә теләмиләр…

– Бу авылда бер гаилә яшәргә тиеш… Аларның Искәндәр атлы малайлары өч ел чамасы элек рекрут итеп флотка алынды. Фамилиясен хәтерләмим…

– Соң, алайса, Сибгать турында әйтәсең син! – дип җанланып китте Егор. – Тулысы белән әйткәндә, Сибгатулла исемле ул, ә фамилияләре – Хәбибуллин.

– Нәкъ шулай! Мин ул матросның фамилиясен хәтерли алмый аптыраган идем. Әйе, нәкъ шулай: Хәбибуллин! Исән-саумы ул кеше?

– Шөкер, исән-сау! – диде Егор, аның исән-сау яшәп ятуына үзе дә бик сөенгәндәй ачык итеп, эчкерсез елмаеп. – Сибгать – безнең Бәрәскәнең бик билгеле кешесе ул. Аны олысы да, кечесе дә хөрмәт итә. Авылда ул ишеген, тәрәзәсен ясамаган, өй бурасын бураганда кул тыкмаган бер генә йорт та юк! Аның кулында балта, пычкы уйнап тора – бик оста кеше! Алма агачыннан ерак төшми, дип юкка гына әйтмиләр шул – балалары да үзенә охшаган, бик булган-уңганнар.

– Аңлашылды-ы-ы… – дип сузды иеромонах һәм, ни турындадыр уйланып бугай, беравык сүзсез калды, тик бераздан гына шул ук сүзен кабатлады: – Аңлашылды…

– Карале, атакай, син аның малае турында кайдан беләсең соң?! – дип гаҗәпләнде өй хуҗасы. – Аның рекрутлыкка киткәненә берничә ел инде!

– Мин ике ел флотта священник булып хезмәт иттем. Шуннан беләм… – Алексий Раевский шуннан башкасын сөйләүне кирәксенмәде.

– Шулай булса гына, – диде Егор һәм бу турыда башка берни дә сорашмады.

– Мөмкин булса, мин син әйткән ул Сибгать белән очрашыр идем…

– Ә нишләп мөмкин булмасын?! – дип җанланып китте Егор. – Тик ни… син аның белән сөйләшкәндә, аның исемен тулысы белән әйтеп, Сибгатулла дип сөйләшә күр! Чөнки, әйтәм бит, ул – безнең авылның хөрмәтле кешесе. Аның белән Сибгать дип сөйләшү безгә генә ярый…

– Аңладым, – диде Алексий атакай, ә үзе эченнән: «Карале, аны безнең диндәге керәшеннәр дә үз итә икән!» – дип уйлап алды.

– Киттекме, алайса? – Шунда Егор, берни дәшмичә, алар сүзенә генә колак салып утырган монах ягына ымлады. – Бу егет тә безнең беләнме? – дип сорады.

– Әлбәттә.

Егор өеннән чыгып, борыла-борыла берничә тыкрык һәм урам аша бара торгач, алгы яктагы тәрәзә йөзлекләре генә түгел, капкасы да такталардан матур итеп ясалган, әллә ниткән фигуралар белән бизәлгән өй янына килеп җиттеләр.

– Менә шушы була инде Сибгатьнең өе! – диде Егор ниндидер күтәренке тавыш белән. Әйтерсең Бәрәскәгә генә түгел, ә бөтен дөньяга урам ягындагы өч тәрәзәсеннән – хәтта татар авылларында да бик сирәк күренеш! – карап торган бу матур йорт аның үзенеке иде. – Аның Сибгатьнеке икәне әллә кайдан күренеп тора!

Әйе, чыннан да, аның сүзләре белән килешми дә булмый. Алексий атакайның бик күп урыс, чуваш, удмурт, мари, мордва авылларында булганы бар. Ләкин әле моңарчы мондый төзек, зур һәм матур өйне аларның берсендә дә күргәне булмады. Хәтта үзләренең тырышлыгы, осталыгы, теләсә нинди шартларда да хуҗалык итүгә хирыслыгы белән башка халыклардан күпкә аерылып торган татар авылларында да!

«Менә моны өй дисәң дә була! – дип сокланды ул, бер мәлгә туктап калып. – Кызганыч, әлбәттә, тик безнең урысларда мондый могҗизаны очрату кая ул! Тәрәзә йөзләрен менә шушылай бизәү турында әйтмим дә инде! Аларның күпләрендә капка да юк бит! Олы капка урынына аркылы-торкылы куелган агач колгалар, кечесе урынында – киртә кисәге. Ә монда нинди капкалар! Капка түгел, ә сәнгать әсәре!»

Өйгә керделәр. Анда Сибгатулла белән хатыны Бәдерхәяттан башка кеше юк иде. Авылдашы Егор белән килеп кергән рясалы тагын ике кешене күргәч, йорт хуҗасы имәнеп китте. Шундук башыннан яшен тизлеге белән: «Бу озын, кара киемдәге кешеләр юньлегә йөрмиләрдер, – дигән күңелсез уй йөгереп узды. – Берара туктап-тынып торганнар шикелле ие, тагын башлаганнар, димәк?..» Ләкин үз тормышында әби-бабалардан калган «Авызың тулы кара кан булса да, кеше алдында төкермә!» дигән әйтемне һәрчак истә тотып яшәгән Сибгатулла моны күрсәтмәде, чөнки шул ук әби-бабалардан калган гыйбарәләрнең «Ачык чырай, кайнар чәй» дигәне дә хәтерендә иде. Шуңа күрә ул керүчеләрне мөмкин кадәр ачык йөз белән каршыларга тырышты. Аның кинәт кенә килеп кергән кара киемдәге урыс руханиларын күргәннән соң каушап калуын сизенде бугай, Егор, аны тынычландырырга теләп:

– Менә, Сибгать, сиңа синең Искәндәреңне күргән кешене алып килешем әле, – дияргә ашыкты.

– Узыгыз, уз! Түргә узыгыз! – диде хуҗа, шундук йомшара төшеп. Һәм үзе шикелле үк куркып, каушап калган хатынына дәште: – Чәеңне куеп җибәр, Бәдерхәят!

– Хәзер, атасы, хәзер! – дип, хатыны шундук почмакларына кереп китте.

– Алла бу йортка иминлек бирсен! – диде иеромонах, түргә таба узып, тик чукынып алырга базмады. – Исәнлек-саулыкмы?

– Аллаһка шөкер, исән-сау йөреп торабыз әлегә, – дип, хуҗа кеше өстәл тирәли кулдан ясалган урындыклар тезә башлады. – Утырышыгыз!

Утырыштылар. Тик, сүз башларга кыймыйчамы, әллә бу очрашуның бер дә көтмәгәндә килеп чыгуыннан уңайсызланыпмы, беравык барысы да тынып калды. Һәркайсы каршы якның сүз башлавын көтә иде шикелле.

Ниһаять, Егорның малаен күргән кешене алып килүен искәреп, Сибгатулла:

– Йә, сөйләгез, кайсыгыз күрде безнең Искәндәрне? – дип, рясалы икәүнең олырагы булган Алексий атакайның йөзенә туп-туры карады. – Кайда, кайчан?

Бу караштан Раевский хәтта ничектер бераз югалып калды.

«Нәкъ теге матросның сихерле карашы! – дип уйлап алды ул эченнән. – Булса да булыр икән шундый охшашлык! Хәер, гаҗәп тә түгел, ул аның әтисе ич…»

Алексий атакай, үзенең кем икәнен әйтеп, берничә ел элек үзенең Санкт-Петербург шәһәрендә флотта священник булып эшләве, аның матрос булып хезмәт итүче малаен әнә шунда күрүе турында сөйләп бирде. Сөйләп бирде дигәч тә, бик кыска һәм дә бик саран булды аның сүзе. Ул менә хәзер каршында утырган, Егор раславы буенча, шушы авылның бик хөрмәтле кешесе булган бу ир-атка: «Малаегыз бик тә үҗәт иде, чукынудан баш тартты һәм шуның өчен бик тә кыерсытылды», – дип әйтә алмый ич инде! Ә Сибгатулланың Искәндәр турында күбрәк беләсе, күбрәк нәрсә ишетәсе килде.

– Йә, ничек ул анда? Ничек хезмәт итә? – дип сорады ул.

– Мин күргән-белгәндә, аның барысы да яхшы иде… – диде Алексий, ялганын яшерергә тырышып. – Исән-сау, таза. Аларның ашау ягы да яхшы. Хәзер дә хезмәте яхшы барадыр дип уйлыйм. Хәер, ул хат язадыр бит?

– Яза, әлбәттә. Болай үзе, үзем исән-сау, хезмәтем бара, дип яза язуын. Әйе. Ләкин аның безне борчыйсы килмичә алдавы да бар…

– Юк, минемчә, алдауга бара торган кеше түгел ул, – диде иеромонах. – Бик намуслы егеткә охшаган иде малаегыз. Хәзер дә шулай булып калгандыр дип беләм…

Атакайның бу сүзләре Сибгатулланың күңеленә сары май булып ятты.

– Шулай гына була күрсен инде! – дип куйды ул. – Сез үзегез безнең якларга нинди эш-йомыш белән килеп чыктыгыз?

– Без урыс булмаган халыкларга бердәндер дөрес һәм дә изге христиан диненә керү юлында булышу максаты белән йөрибез, Сибгатулла абый, – диде иеромонах.

– Ничек булышу?! – дип гаҗәпләнде хуҗа. – Ничек итеп?

– Башка диндәге күп кеше әлегә христиан дине нигезләрен, аның асылын тиешле дәрәҗәдә аңлап бетерми. Шуңа күрә христианлыкка күчүне суза киләләр. Православиене тизрәк кабул итәсе, бөтен күңелләре белән шуңа тартыласы урында, әйтик, әгәр мөселман татарларны күздә тотсак, алар, үзләренең ялгыш карашта торучы абыз муллалары коткысына бирелеп, аңа ниндидер шик белән карауларын дәвам итәләр. Ә без әнә шундыйларга ярдәм итәргә тиеш…

– Ничек итеп? – дип кабатлады Сибгатулла үзенең соравын. Ул бу попның (аның өчен ряса кигән һәр кеше дә поп иде) әле генә әйткәннәрен аңлап бетермәде бугай.

– Әлбәттә, аңлату, төшендерү юлы белән. Яхшылап аңлатучы булганда, кешеләр, һичшиксез, үзләренең яшәеш рәвеше итеп изге христианлыкны сайлаячак.

– Әйт әле, батюшка, әгәр дә һәр халык үзе өчен инде әби-бабалары сайлаган, алардан буыннан-буынга күчә килгән үз диннәрендә калсалар ни була? Бу кемгә комачаулый?

Сибгатулланың бу соравы иеромонахны уңайсыз хәлдә калдырды. Ул утырган урынында ничектер угаланып алды, чөнки җавап бирер өчен кыен сорау иде бу. Аңа: «Нишлисең, бу бездән генә калмаган, Казанны яулап, Казан ханлыгын җимергән Явыз Иваннан ук килә бит!» – дип җавап биреп булмый, чөнки ул үзе үк өй хуҗасының күңелендә урысларга карата ачу тудырырга мөмкин. Аннары: «Илдәге диннәр төрлелеге Русиядә бердәмлек булмауны күрсәтә, ә аны булдыру өчен, анда яшәүче халыкларның барысының да бер генә диндә булуы шарт», – дип аңлатсаң да ничек?.. Шуңа күрә Раевский, Сибгатулланың бу соравына ул аңларлык, канәгатьләнерлек җавап табу өчен, бу мизгелдә миен бик киеренке эшләргә мәҗбүр итте.

– Бу ил тынычлыгы өчен кирәк, – диде ул, ахырда шундый җавапка тукталып. – Бер диндәге кешеләрнең бер-берсенә бернинди дәгъвалары да булмый, булуы да мөмкин түгел. Ә төрле диндәгеләр арасында низаглы хәлләр килеп чыгу мөмкинлеге зур. Димәк, илдә тынычлыкның бозылуы бар. Аңлашыламы, Сибгатулла абый?

Раевский әңгәмәдәшен хөрмәт йөзеннән тулы исеме белән генә түгел, ә «абый» сүзен кушып дәшүен сизми дә калды. Инде ул аңа икенче тапкыр шулай мөрәҗәгать итә иде бугай.

– Аңлашылды, ләкин ышандырмады, – диде өй хуҗасы. – Төрле диндәгеләрнең дә бүлешер нәрсәләре юк. Әйе. Шулай булгач, алар арасында нигә низаглар килеп чыгарга тиеш икән?

– Азмыни?.. Мәсәлән, православиене дөрес аңламаганнан да килеп чыгарга мөмкин алар. Менә шәхсән үзең безнең дингә күчкән кешеләргә, әйтик, менә хәзер шушында утырган, безнең динне кабул иткән Егорга ничек карыйсың? Шәт, ачу беләндер, ә? Әйт әле, яшермичә генә!

– Ниткән ачу?! Сезнең динне кабул итүе белән ул безнең авылныкы булудан туктамады, тик исеме генә үзгәрде: элек Гәрәйша булса, хәзер – Егор. Безнең халыкта «Җаны теләгән, елан ите ашаган» дигән әйтем бар. Шулай булгач!.. Миңа дисә, кеше ник немецлар динен кабул итми! Тик кеше булып калсын! Менә эш нәрсәдә, минемчә. Әйе.

Раевскийның эченә бераз җылы йөгерде: «Димәк, аңа кайсы дин дә барыбер! – дип уйлап алды ул. – Алайса, аның христианлыкка күчүе дә ихтимал! Әгәр дә мәгәр авылдашлары тарафыннан зур хөрмәткә ия булган мондый кеше христианлыкка күчә калса, бу хәл үзе үк искиткеч зур файда китерә алыр иде! Көтүдәге сарыклар алдан барган кәҗә артыннан ияргән шикелле, аның үрнәгендә безнең дингә күчүчеләр шактый табылыр иде».

– Мин сине дөрес аңласам, сиңа кайсы дин дә барыбер, ә, Сибгатулла абый? – диде Раевский, аңа таба иелә төшеп. – Димәк, син православиене дә кабул итә аласың?

– Дөрес аңламагансың, батюшка. Минем өчен теләгән динен тоткан һәр кеше дә барыбер, дидем мин. Һәр кеше үзе теләгән динне тотсын! Менә, мәсәлән, үзем – мөселман динендәге кеше. Әйе. Аны ничәмә йөз еллар буе әби-бабаларыбыз тоткан. Ул буыннан-буынга килә. Шуңа күрә мине башкасы кызыксындырмый.

Ул арада хуҗабикә Бәдерхәят өстәлгә җырлап торган самавырын китереп куйды, үзе бизәкләп-чуклап тукыган тастымалга төрелгән бер бөтен түгәрәк ипи алып чыгып, Сибгатулласына бирде, ә ул, кунакларның урыс динендәге кешеләр икәненә һич тә игътибар итмичә, бисмилласын әйтеп, күкрәгенә терәп, телемнәргә кисәргә кереште. Шундук өстәлдә солы боткасы пәйда булды, кунаклар алдына матур итеп бизәлгән агач кашыклар куелды.

– Аш-судан җитешегез! – диде Сибгатулла, кулына алган кашыгын күрсәтеп. – Игътибар итегез: үзем ясаган кашыклар! Ничек, ошыймы?

– Син ясаган булгач, ничек ошамасын инде, Сибгать! – дип, Егор кулы белән янында утырган авылдашының аркасыннан дусларча гына кагып алды. – Кулларың алтын бит синең!

Шуннан соң Алексий да алдына куелган кашыкны алып, әйләндерә-әйләндерә карарга кереште.

– Чыннан да, үзең ясадыңмы син боларны, Сибгатулла абый? – дип сорады ул.

– Кашык ясауның бер авырлыгы да юк аның! – диде хуҗа кеше.

Шулай сөйләшә-сөйләшә ашап эчкәннән соң, инде табыннан кубып, сәкегә килеп утыргач, моңарчы төп йомышын ничек башларга белмичә, җай килүен көткән иеромонах, үз алдына сөйләнгәндәй, йомшак тавыш белән:

– Ә мин, Сибгатулла абый, сине безнең дингә керергә өндәргә килгән идем, – дип куйды һәм, сүзләренең аңа ничек тәэсир итүен белергә теләгән сыман, йөзенә күтәрелеп карады. – Православие – иң дөрес дин бит! Син күңелеңнән моны үзең дә тоеп яшисең шикелле…

Өй хуҗасы, аның сүзләрен ишетмәгәндәй, берни дә дәшмичә, моны, чыннан да, үзе ясавына ышанырга теләгән сыман, кулындагы кашыгын әйләндерә-әйләндерә каравын дәвам итте. Тик ишеткән икән ул аларны, шулай беравык тынып торганнан соң, ул, ашыкмыйча гына, кашыгын өстәлгә куйды да:

– Безне моңа кыстаучылар күп булды инде, батюшка, – диде. – Башкалар теләсә нишләсен, тик мин мондый эшкә бармыйм. Ә кайсы диннең дөрес икәненә килгәндә, һәркем үз динен иң дөресе дип саный. Әйе. Моның өчен беркемне дә гаепләргә кирәкми. Инануы бар икән, һәр кеше үз динен тотсын.

– Буй җиткереп килә торган тагын бер малаең бар бугай синең, Сибгатулла абый?

– Әйе, бар. Уникенче яше.

– Әгәр гаиләң белән христианлыкка күчсәң, малаеңның монысы рекрутлыктан котыла ала, Сибгатулла абый! – дип җанланып китте иеромонах. – Бөек Пётр патшаның бу турыда махсус указы бар! Әби-бабайларга карап кына яшәп булмый, хәзерге тормыш турында да уйларга кирәк. Ә монда шундый мөмкинлек! Файдаланып калырга ашык, Сибгатулла абый! Уйла бу турыда, яхшылап уйла! Күрәм, син акыллы, аек баштан фикер йөртә торган кеше.

– Аллаһ язганны күрербез, – диде Сибгатулла. – Дөрес әйтәсең, безнең дин кешеләре гел аек баштан йөри. Бездә исерткеч нәрсәләр тыела. Эчүне урыс дине генә хуплый: побы да эчә, мәхәллә кешеләре дә!..

Бу сүзләрне ишеткән иеромонах утырган урынында угаланып алды, чөнки бөтен гомерен шуңа инанып яшәгән һәм изге дин буларак башкаларны да шуңа тартылырга өндәгән үз дине турында мондый бәяне ишетү бер дә күңеленә ятышлы түгел иде. Шуңа күрә бермәл аңа каршы ни әйтергә дә белмичә уйланып калды.

– Бәндәләрнең төрлесе бар бит… Мәсәлән, үземнең андый нәрсәне авызыма да кабып караганым булмады! – диде.

– Урыс дине аны рөхсәт итә. Эш менә нәрсәдә. Кыскасы, без бала-чага түгел, безне үгетләп маташырга кирәкми, батюшка! Аллаһ язмышында ни язган, кеше дөньялыкта шуны күрә…

Беренче мәртәбә Бәрәскәдә Сибгатулла белән очрашуы, аны христианлыкка күчәргә өндәү менә шулай тәмамланган иде. Дөрес, ул баруы да эзсез калмады, әлбәттә, үгетли торгач, Егор булышлыгы белән, аның ниндидер туганы булган бер гаилә башлыгын урыс динен кабул итәргә күндереп булды. Бу – хатыны һәм ике баласы белән дүрт кеше дигән сүз.

Нишлисең, монысы белән дә канәгатьләнергә туры килде…

…Менә хәзер, берничә елдан соң, кабат шул авылга барышлары.

Алар, Бәрәскәгә кереп, килеш-килбәте белән җимерек сарайны хәтерләткән Егор өе янына килеп туктадылар. Беренче килүләрендә бу өй әллә ни төзек, матур булмаса да, мондый ук шыксыз түгел кебек иде. Ә хәзер… Хәер, капка дигәне ул чакта да юк иде югын.

Өй хуҗасы килеп чыкмасмы дип, олаудан төшмичә, бераз көтеп тордылар, тик җилләргә генә түгел, капка дип атарлык нәрсәнең бөтенләй булмавы аркасында, керергә теләгән һәр җан иясенә шыр ачык булган «капка» төбенә чыгучы кеше күренмәде. Раевский арбадан төште дә, монахларны калдырып, өйгә кереп китте. Анда Егорның хатыны берүзе генә иде. Аның әйтүенчә, ире берничә кеше белән бергә Бәрәскәдән күрше урыс авылы зиратына бер үлгән туганнарын җирләргә киткән. Баксаң, православие динендәге үлгән кешеләрне Бәрәскәнең мөселман зиратына күмәргә рөхсәт тә ителми, моны керәшеннәр үзләре дә теләми, шуңа күрә мәетләрен моннан сигез чакрымдагы Грязево дигән урыс авылына алып барып күмәләр икән. Бу юлы Егорның хатыны, аны тануын таныса да, Казаннан тикле килеп чыккан кунакка бернинди ачык чырай да күрсәтмәде, түргә узарга чакыру түгел, хәтта чәй дә тәкъдим итмәде.

– Егор кайчан кайтыр икән соң? – дип сорады инде бу юлы Бәрәскәгә иеромонах дәрәҗәсендә түгел, ә архимандрит санында килгән атакай.

– Кем белгән инде аны!.. – диде уртача буйлы, бик ябык гәүдәле, битләре куе сипкел белән бизәлгән хатын. Раевский аның исемен хәтерли алмады. – Аннан соң ничек кайтып керер бит әле… Мәетне күмеп кайтканнан соң, поминка була: эчеп, мәетне искә алалар…

Менә хәзер монда тукталып булмасын аңлаган Алексий атакай, нишләргә соң, дип уйга калды. Килмешәк шикелле капка төбендә көтеп тору да уңайсыз, бүтән керәшен йортына барып төшсәң тагын ничек?.. Бер дә таныш түгел кешегә килеп керү уңайсыз да. Ә Егор, ни әйтсәң дә, таныш кеше иде инде.

– Шушы тирәдәрәк кенә керәшен гаиләсе яши торган өй бармы? – дип сорады ул хатыннан.

– Бар, атакай, бар! – диде аның бу соравына шатланган шикелле тоелган хатын. – Шушы урамның каршы ягында дүртенче йорт – Бәчүкләр йорты. Үзе әле күптән түгел генә безнең яннан узып китте. Өйдә булырга тиеш!

Раевский чыкты да, арбага утырып, Бәчүкләр өенә киттеләр. Килеп туктадылар да берәр кеше килеп чыкмасмы дип көтә башладылар. Дөрестән дә, күп тә үтмәде, киртә сыман гына ясалган җил капкадан йөзен сакал-мыек басып алган ир-ат килеп чыкты.

– Бәчүк? – дип сорады Раевский кисәк кенә, исәнләшеп тә тормыйча.

– Әй-йе, Бәч-чү-үк, Бәчи-лий булам, – диде ир-ат. – Кем кирәк? Нигә?

– Башта исәнләшик әле, Бәчүк. Исәнлек-саулыкмы? Без – Зөя шәһәреннән. Православие динен тарату буенча эш алып баручылар…

– Исәнмесез, исәнмесез! – дип, Бәчүк аның сүзен бүлдерергә ашыкты. – Ә кайда ул Зөя дигән шәһәр?

– Тау ягында, Казан шәһәре янында. Без Егорда тукталмакчы идек тә, ул мәет җирләп йөри икән.

– Әйе, якын туганы үлеп китте шул аның. Соң, бераз көтеп торыгыз, ул арада Егор да кайтып җитәр, – диде Бәчүк.

Күренеп тора: ерак җирдән килгән кешеләрне һич тә үзендә калдырасы килми иде. Юлчылар моны аның сүзләреннән бик яхшы аңлады. Әйе, бу юлы Бәрәскә Раевскийны якты йөз белән каршы алмады.

«Бер караганда, бу Бәчүк элеккеге мөселман нәселеннән ич! – дип уйлап алды атакай, аның инде шактый вакыттан бирле кырынмаган йөзенә җирәнгеч караш ташлап. – Ә бу халык үзенең кунакчыллыгы, эчкерсезлеге белән билгеле. Шулай булгач, гәрчә христиан диненә күчкән булса да, ул сыйфатлар анда да калырга тиеш иде ләбаса! Юк, калмаган. Нишләптер дине белән бергә ул аларны да югалткан. Нәрсә, моңа христианлыгы гаеплеме? Юктыр, монда диннең ни гаебе булсын икән?..»

Инде нишләргә?

Ә Бәчүкнең үз уйлары. Нигә әллә кайдан килеп чыккан, гомерендә беренче мәртәбә генә күргән бу кешеләрне кунак итәргә тиеш ди әле ул?! Казан тикле ерак җирдән алар бер генә көнгә килмәгәндер. Җитмәсә, атлары да бар, аны да ашатырга кирәктер. Үзләренең дә ашарларына юньле азык-төлек юк әле монда! Аннан соң безнең такы-токы гына аларга ошамас та. Ә миңа Казан кунаклары килде дип, баерак татарлар ишеген кагарга була булуын да, – алар, шуның ише йомыш төшкәндә, беркайчан да буш кул белән чыгармыйлар, – тик ни өчен аларга дип, йөземне ертып, кешегә барырга тиеш ди мин?! Юк инде, Егорны беләләр икән, шуңа гына барсыннар!

– Егор хәзер өенә кайтырга тиеш, – диде ул, ашыгып. – Инде алар Грязево зиратыннан күптән кайтты. Поминкада гына утыра ул… – диде Бәчүк, ашыга-ашыга. – Әгәр дә бик ашыгыч кирәк булса, йөгереп кенә барып, хәзер үзем апкайтам мин аны! Берничә генә йорт аркылы алар…

Архимандрит: «Ярар, алайса», – дип әйтеп тә бетермәде, өеннән бик акрын, теләр-теләмәс кенә килеп чыккан ир күз ачып йомганчы юк та булды. Аның артыннан бары тик «Мин хәзер!» дигән ике сүзе генә ишетелеп калды.

Чыннан да, озак та үтмәде, капка төбендә башта Бәчүк үзе, ә аның артыннан исә алпан-тилпән килгән Егор килеп тә җитте. Егорның авызы ерык, ул Раевскийны ерактан ук танып алды һәм, ике кулын ике якка җәеп:

– Ишәнме-шаулармы, хөрмәтле атакай! – дип, аны кочаклап ук алды, аннары, куллары белән аның аркасына дусларча каккалап алгач, монах егетләр белән дә күреште. Баксаң, аның берничә теше төшеп, ул, хәзер сөйләшкәндә, берничә хәреф урынына «ш», «ж» хәрефләрен әйтә икән. – Ничә кышлар, ничә жәйләр! Шин мине ачулана күрмә инде, атакай, мин бераз ни… жур кайгылы көнем… Әле күмеп кенә кайттык та, шуны ишкә алып утырырга туры килде. Бер шүж белән әйткәндә, поминка. Ә анда, үжең беләшеңдер…

– Ярар, ярар, андый чакта рөхсәт ителә инде… Синең авыр кайгыңны уртаклашам, – диде архимандрит, йөзенә кайгылы төсмер чыгарып. – Нык булырга тырыш, бирешмә!

– Яхшы шүжең өчен рәхмәт, атакай. Әйе, рәхмәт яхшы шүжең өчен. – Егорның күзләрендә, кайгысыннан бигрәк, – салмыш кешедә кайгы озак торамыни! – зур кунак авызыннан чыккан сүзләрнең исерек башына тәэсире аркасында бугай, яшьләр күренде. Тик үзен тиз кулга алды. – Йә, нәршә көтәбеж? Борыгыз атны, әйдә, бежгә киттек!

Егор өенә кайттылар. Монахлар анда атакайның кушуы буенча үзләре белән алып йөргән тары, солы ярмалары белән бергә бераз шикәр дә алып керде. Архимандритның берәр җиргә озаграк кунача барасы булса, кирәк-ярагы чыгар дип, шуның ише азык-төлекне арбасында йөртә торган гадәте бар иде. Менә хәзер бик тә ярап куйды. Аларны биргәч, Егор хатынының – исеме Мария икән – йөзе күз алдында яктырып китте.

…Бу юлы Бәрәскәдә бер атнага якын булдылар. Егор белән андагы тормыш турында озак-озак сөйләшеп утырдылар. Әлбәттә, тугыз ел эчендә авылларында, һәр җирдәге шикелле үк, шактый гына үзгәрешләр булган. Кемнәрдер үлгән, яшьләр үсеп буй җиткерә торган, аннары өйләнешкәннәр, кемнәрдер, чукындырудан качып, әлегә чукындыру эше белән шөгыльләнүче христиан дине руханилары һәм миссионерларының кулы җитмәгән Урал артына китеп барганнар. Чөнки соңгы вакытларда күрше-тирәдәге урыс авылы поплары гына түгел, хәтта Вятка өязеннән дә еш килгәли башлаганнар. Бу аңлашыла да, әлбәттә. Бәрәскә тикле зур авылны христиан диненә күчерү уе, максаты күпләргә тынычлык бирми.

Башка халыкларны урыс диненә тартуның зур әһәмияткә ия булган тагын бер ягы бар бит: алар христианлыкта ныгып калган очракта инде, киләчәктә алардан православие динендәге балалар туачак! Дөрес, Егор әйтүенчә, шушы тугыз ел эчендә элек Айбулат һәм Хөсәенгали исемнәрен йөрткән, аннары Ләксәй белән Харитон дигән исемнәр алган ике ир-ат гаиләсе – барлыгы җиде кеше, чукынып, урыс диненә күчкән. Алар бу юлга балаларын рекрутлыктан алып калу өчен барган.

Раевский, әлбәттә, Сибгатулла турында да сорашты.

– Картая инде, шижелеп картая Шибгать, – диде Егор. – Картаймый нишләшен? Икенче малаен да рекрут итеп ала яжганнар иде дә, ярый әле, урыш диненә кереп өлгерде. Шуннан бирле бик үжгәрде ул… Үженә урын табалмый шикелле… Бала кайгышы картайта ата-ананы, бала кайгышы!..

– Әгәр дә безнең дингә теге чакта ук күчсә картаймый иде ул. Әнә шул үҗәтлеге картайта аны!

– Кем белгән инде аны?..

– Алай да Сибгатулла абыйны күреп сөйләшсәң начар булмас иде…

– Киңәш итмим, – дип кырт кисте Егор. – Шин аның ачуын гына китерәшең, хәжер урышларны күралмый ул. Малаең белән гомерлеккә аерылышшаң, үжең нишләр иең икән, атакай?

Егорның бу соравы ачуын китерде. Надан дисәң дә надан инде авыл кешеләре! Дин хакына өйләнүдән дә баш тарткан, аның нәрсә икәнен дә белмәгән кешегә, бигрәк тә руханига, шундый сорау бирәләрме инде, йә?! Үзенең өйләнмәгән булуы хакында әйткән иде бит инде ул аңа, ахмак булмаса!

Архимандритның бу турыдагы күңелсез әңгәмәне озайтасы килмәде, ул, ачуын йотып, бары тик:

– Шулайдыр инде анысы, шулайдыр, – дию белән канәгатьләнде.

Аннан соң бәрәскәлеләрдән кемне, кайсы гаиләне христианлыкка тартырга мөмкин булуы турында сөйләшеп алдылар, чөнки монда тагын килеп чыгуының сәбәбе дә шушы мәсьәлә иде ич.

– Бер дә әйтә алмыйм шул, – дип уйга калды Егор, бу хакта сүз кузгалгач. – Бик тә начар тормышта яшәүчеләр күп күбен дә… Әгәр шундыйларны кием-шалым яишә күлмәклек шитшы-мажар белән кыжыкшындырып булша гына инде… Белмим тагын…