Қадр кечасидаги қотиллик

Аёл ўпкаси тўлиб, бир муддат жимиб қолди. Рўмолининг учи билан кўз ёшларини артиб, сал ўзига келгач, бўғиқ овозда давом этди:

– Ўлмакнинг лозими кўммак экан. Отамизни қабристонга жойлаб келишди. Бу тарафда онамнинг мазаси қочиб қолди. Икки кун ўтиб, онажонимни ҳам қора ерга топширдик. Бошида отамнинг вафотини кўтаролмади-да, ғамга бардоши етмади-да, деган хаёлга боргандим. Кейинчалик оши-обини ўтказиб, сал ўзимга келгач, ўйланиб қолдим: онам ҳали ўладиган одам эмасди-ку! Тўғри, унинг юраги безовта қилиб турарди. Аммо ўлимни ҳеч қачон бўйнига олмаганди. Олтмиш тўртга кирганди, шу ҳам ёш бўптими? Отамни ўлдирганлар бир йўла онамни ҳам йўқ қилмоқчи бўлганмикан, деган фикр миямдан кетмай қолди. Ҳойнаҳой онам бечора қотиллар билан отам ўртасидаги жанжалдан хабардор бўлган. Тергов бошланса, онам қотиллар кимлигини айтиши аниқ эди. Жиноятчилар шундан қўрқиб, бир йўла гувоҳни ҳам йўлдан олиб ташлашни хаёл қилишган. Ўша тунда қотиллар бир йўла икковини ўлдириши керак бўлган. Аммо онам шифохонада бўлганлиги боис режалари охирига етмай қолган. Кейин биз бу ёқда отамизнинг маъракаси билан андармон бўлиб қолганимиздан фойдаланиб, онамни заҳарлашга йўл топишган. Кеска, касалманд кампир ўлади-кетади, ҳеч ким шубҳа-гумонга бориб ўтирмайди, ёпиғлиқ қазон ёпиғлигича қолади, деб ўйлашган. Даволовчи дўхтиридан сўрасам, онахон «общирный инфаркт» бўлиб қолди, деди. «Нега унда охирги дақиқаларда еган-ичганини қайд қилиб ташлади?» десам, инфарктда ҳам шунақа бўлиши мумкин, деб мени тинчлантиришга уринди. Бошқа таниш врачлардан ҳам сўраб кўрдим, ҳаммаси ҳар хил гапиради, аниқ жавоб ололмадим. Тошкентда – кардиология марказида Наби Примович деган кучли врач бор экан, телефонда гаплашдим. У кишининг айтишича, юрак ички девори ёрилганда ошқозонга оғриқ бераркан. Шунда бемор қайд қилиши кузатилиши мумкин экан. Аммо бунақа ҳолат амалда жуда кам учраркан, эҳтимоллик даражаси бир фоизни ташкил қиларкан… Аллоҳ кўнглимга солдими, онамни руҳини безовта қилиб бўлса-да, қабрини очасизлар, экспертиза қиласизлар, деб оёқ тираб туриб олдим. Бахтга қарши шубҳам тўғри чиқди…

– Демак, онангизни ўлимига сабаб – унинг отангиз билан жиноятчилар ўртасидаги келишмовчиликдан хабардорлиги, деб ўйлайсиз, шундайми? – гуруҳ раҳбари саволларни қалаштирди.

– Бошқа нима ҳам бўлиши мумкин. Шугина беозор, хокисор, ожиза кампирни ўлдириш кимга керак?!

– Онангизга турмуш ўртоғининг ўлими ҳақидаги хабарни ким етказганди?

– Ким етказарди, мен-да! Отамнинг мурдасини экспертизага олиб кетгач, ётиғи билан тушунтириш учун шифохонага келдим. Аҳволимни кўриб, онам қўрқиб кетди. Нима қилай, шунча йиллик ёстиқдошининг ўлимини яшириб ўтиролмайман-ку. Шумхабарни эшитиб, онам ҳушидан кетиб қолди. Врачлар келиб, амаллаб ўзига келтиришди. Кейин уйга кетаман, деб ҳархаша қилди, «Отангни охирги манзилга кузатмасам, жоназасида иштирок этмасам, гўрида тикка турмайдими?» деб тўполон кўтарди. Дўхтирлар юраги кўтармайди, жойидан қимирлаши мумкин эмас, деб уйга жавоб бермади. Бир амаллаб тинчлантирдик…

– Онангиз қотиллар хусусида бирор гап айтмадими? Балки кимдандир шубҳа қилишини айтгандир?

– Бу ҳақда гаплашолмадик… мавриди келмади.

– Балки унинг ўзи бирор кишининг исмини тилга олгандир?

– Бафуржа гаплашолмадик-да!

– Тахмина ҳам сиз билан борганмиди?

– Йўқ, у уйда қолганди.

– Онангиз уни сўрамадими?

– Хайрлашиб, кетар чоғим «Тахмина қаерда, нега келмади?» деб сўради. Уйда қолди, келди-кетди бўлиб ётибди, дедим. «Айт, мени олдимга бир келиб кетсин», деди. Кечга яқин уни онамнинг олдига юбордим.

– Балки набирасига бирор гап айтгандир?

– Бориб-келгандан кейин ундан «Онам яхшимикан?» деб сўрадим. Тахмина ёш бола эмасми, «Тинмасдан йиғлаб ўтирибди, аҳволи яхши эмас», деб тўғрисини айтди-қўйди. Сенда нима гапи бор экан, десам «Менга ҳам ўша тунда бир кор-ҳол бўлдими, деб хавотир олган экан, шунинг учун мени ўз кўзи билан кўрмоқчи бўпти», деди.

– Отангизнинг сиз билан ҳам муносабати яхши эмас экан-а? – терговчи мавзуни ўзгартирди.

– Ким айтди? – кўзларини пирпиратди гувоҳ. – Отам ўзи унақа ёмон одам эмасди. Ишлаб юрган пайтлари ҳаммамизга меҳрибон, эътиборли эди. Одамлар орасида, жамоасида ҳурматга сазовор шифокор, қўли гул жарроҳ саналарди. Қанчадан-қанча кишиларнинг ҳаётини сақлаб қолганди. Одатда, иқтидорли инсонлар ўзига яраша чўрткесар, қайсар ва тўғрисўз бўлишади. Шу хислати бошига бало бўлди. Айрим раҳбарларга маҳоратли ходимдан кўра, иши ўртамиёна бўлса-да, чизиғидан чиқмайдиган, «гаҳ» деса қўлига қўнадиган, лаганбардор ходимлар маъқул келади. Отам ишлайдиган шифохона бош врачи ҳам шунақа бемаза раҳбарлар сарасига кирарди. Жамоа ўртасида отамнинг обрў-эътибори кундан кунга ошиб бораётгани уни хавотирга солиб келган. Курсисини йўқотишдан чўчиб, отамни йўқотиш учун қулай фурсат кутиб юрган экан. Отам олтмиш ёшга тўлган кун бош врач катта тадбир қилиб, отамнинг елкасига зарли тўн ёпди, иззат-икром билан пенсияга кузатди. Унинг хоҳиш-истаги билан ҳеч ким ҳисоблашиб ўтирмади. Иш-иш билан елиб-югуриб, ёниб яшаб юрган одам бирпасда ғирт бекорчига айланиб, чўғи қочган оловдай сўнди-қолди. Бир ойча дам олган киши бўлди, маҳаллага чиқди, тўй-маъракага қатнади, китоб ўқиди, телевозорга термилди. Кейин зерика бошлади, ишини, жамоасини, мижозларини соғинди. Иккинчи ой нима қиларини билмай бош врачнинг олдига борди. Пастроқ лавозимга бўлса-да, ишга олишларини илтимос қилди. Раҳбар минг бир баҳона билан отамни ноумид қайтарди. Буни қаранг, бош врач ўлгур уялмай «Энди ёшларга ўрин беринг, улар ишласин, сиз нариги дунё тайёргарлигини кўрмайсизми?» деганмиш. Сўкиниб-тутоқиб қайтиб кеп қолди. «Қўйинг, иши бошидан қолсин, куёвингиз бошқа юмуш топиб беради», деб кўнглини кўтардим. Куёви таниш-билишларини ишга солиб, бўш жой қидириб кўрди. Нафақага чиққан одам кимга ҳам керак дейсиз? Излай-излай бир давлат корхонасига қоровул бўлиб ишга жойлашди. Отам тоза, ҳалол инсон эмасми, корхонада тунда бўладиган «тала-талалар»га кўз юмолмади. «Каламушлар»нинг қилмиши ҳақида раҳбарга ёзиб берди. Бошлиқ отамни алдаб-сулдаб чиқариб юбориб, кетидан ўринбосарига «Кимни ишга олгансизлар, тезда йўқотинглар!» деб топшириқ берибди… Отам раҳматли ҳақиқий шифокор, туғма жарроҳ эди. Шу сабабли яна бир неча жойга ишга кирди, лекин ишлай олмади. Бизнинг қистовимиз билан тадбиркорлик ҳам қилиб кўрди. Йўқ, бўлмади. Тўғри ишлайдиган киши тадбиркорлик қилиб бўлмаслигини англаб етгач, бу ишни ҳам йиғиштириб қўйди. Хуллас, олтмишга кирса-да, юрагида шиддати пасаймаган, тиниб-тинчимас одам бекор касалга, кераксиз кимсага айланди-қолди. Шўрлик бора-бора жиззакилашиб, руҳан қашшоқлашиб борди. Кейинги пайтларда ҳар нарсага қизишиб, тез жаҳли чиқадиган, бўлар-бўлмасга асаби қўзийдиган, бақириб-чақирадиган, майдагап кишига айланиб қолганди. Онам раҳматли тишини-тишига қўйиб чидади… Ўла-ўлгунча «Отангга қаранглар, отанг ёлғизланиб қолмасин, ёмон гапирманглар, жаҳлини чиқарманглар», деб ўтиб кетди. Мен билан Тахминага қийин бўлди. Ортиқча тергашлар, сабабсиз койишлар жонимизга тегса ҳам, чидашга мажбур бўлдик. Шу сабабли кейинги пайтларда ота уйимга камроқ келадиган бўлиб қолгандим. Кўпинча онам меникига борарди.

– Қўшнингиз Худоёр ҳақида нима дейсиз?

– Тўғрисини атсам, унинг шу ишни қилганига ишонгим келмайди, – ўйланиб туриб жавоб қилди аёл, – девормиён қўшни бўлса… ўзи уйим-жойим, болам-чақам дейдиган одам, ичиб-чакиб, сандироқлаб юрганини кўрмаганмиз. Тўғри, отам уни хушламасди, нуқул танбеҳ бериб, сўкиб юрарди. Охирги марта жанжаллашиб, қўшнини ўн кунга қаматиб юборганини ҳам биламан. У қамоқдан чиқиб, отамга пўписа қилган ҳам бўлиши мумкин. Аммо у шу арзимас сабаб билан одам ўлдиришига ишониш қийин. Боз устига, у онам билан ҳеч қачон сан-манга бормаган, доимо ҳурматини жойига қўйиб юрарди.

– Гап шундаки, Худоёрнинг мошинасидан пичоқ топилган, ундаги қон доғлари…

– Эшитдим, эшитдим. Бу кимнингдир ўйини бўлса керак. Қайси аҳмоқ одам ўлдириб, пичоқни мошинасида сақлайди… Худоёр оддий киракаш бўлсаям, анчагина фаҳм-фаросатли йигит… унақа говкалла эмас…

– У ҳолда қотилликда бирор кишидан шубҳангиз борми? – терговчи жарбланувчилар учун бериладиган одатий саволни такрорлади.

– Ҳайронман, ҳеч ақлимга сиғдиролмайман… Шу қарияларга кучи етган ҳайвоннинг қўллари акашак бўлиб, қўзлари оқиб тушмаса рози эмасман! Аллоҳга топширдим…

Гуруҳ раҳбари яна бир қанча масалаларга ойдинлик киритгач, сўроқни якунлади. Аёлга рухсат бериб, гуруҳнинг кечда бўладиган йиғилишига тайёрлана бошлади.

* * *

Худоёрнинг кўрсатмалари бўйича иш олиб борган изқуварнинг ахбороти Санжарбекни ўйлантириб қўйди. «Бу қиз ким бўлди? У Муҳиддинникидан чиқмаган, уйидагиларидан ҳеч ким уни танимади. Қўни-қўшниларда ҳам Худоёр тасвирлаган қиз бола аниқланмаган… Ўзини бошқача тутган. Кимнингдир буюртмасини бажариб, пичоқни мошинага у ташлаб қўйган бўлиши мумкин. Қандай бўлмасин уни топиш лозим. Уни қўлга олсак, қотилга чиқиш имкони эшиклари очилган бўларди».

– Абдуғанижон, қизни топиш керак, – деди терговчи изқуварга қараб, – фотороботини ишлаб, у мошинага чиққан ва тушган жой атрофидаги аҳолига, ишхоналар ходимларига кўрсатиш лозим. Гулистон унча катта шаҳар эмас. Кўпчилик бир-бирини танийди.

– Тушунарли, – деди изқувар ён дафтарига қайд қила туриб.

– Анави йўловчи бўйича нималарни аниқладингиз?

– Рихси таксичини сомсахонадан топдик, – ахборот беришда давом этди Абдуғани, – у Худоёрнинг гапларини тасдиқлади. Шубҳали йўловчи Шоди деган киракашнинг мошинасига чиққан экан. Уни ҳам топдик. Айтишича, ўша йўловчи унинг таниши экан. Шунинг учун «Матиз»дан тушиб, унинг таксисига чиққан экан.

– Йўловчини топдингизми? – сабрсизланди гуруҳ раҳбари.

– Топдик, гаплашдик, – деди изқувар бепарволик билан, – Эшпўлат ака, бозорда паттачи бўлиб ишларкан. Ўша куни Боёвутдан келаётган экан. Сомсахонанинг олдида Худоёрнинг таксисига ўтирган. Такси ҳайдовчиси қўлини ювишга кетган пайти таниш таксичи – Шоди келиб қолган. Кутиб ўтирмаслик учун Шодининг мошинасига ўтган. Шу сабабли ундан шубҳаланиш…

– Нима бўлгандаям Эшпўлат Худоёрнинг мошинасига чиққан, – мулоҳаза юритди гуруҳ раҳбари, – бир муддат таксида ёлғиз ўтирган, пичоқни ташлаб қўйиш имконига эга бўлган. Шу сабабли уни шубҳадан холи қилишга шошилманг. Телефон пеленгацияси ва сўзлашувлар таҳлили асосида унинг воқеа содир бўлган вақтда қаерда бўлгани, жабрланувчи билан алоқага чиққан-чиқмагани, улар ўртасида манфаатлар тўқнашуви бўлган-бўлмаганига ойдинлик киритиш лозим. Балки бу одам кимнингдир илтимосига кўра, пичоқни мошинага ташлаб қўйгандир. Бундай ҳолда унинг кимга хизмат қилаётганини аниқлаш унчалик мураккаб бўлмайди. Шунинг учун бу борадаги ишни давом эттирасиз. Сизга ақл ўргатмоқчи эмасман. Нима қилиш кераклигини яхши биласиз!

– Яхши, – ўрнидан қўзғалди изқувар, – бирор нарса маълум бўлса, қўнғироқлашаман.

– Омад, яхши боринг, ишни жонлантирасиз деб умид қиламан.

– Есть! – изқувар ҳарбийча шашт билан хонадан чиқиб кета туриб, ортига ўгирилди. – Санжар ака, битта савол берсам майлими?

– Марҳамат, қулоғим сизда, – деди гуруҳ раҳбари жилмайиб.

– Хаёлимда биз Худоёрнинг айбдорлигини эмас, айбсизлигини исботлашга ҳаракат қилаётгандаймиз. Мен терговчилар билан узоқ йиллардан бери ишлаб келаман. Бунақасини ҳеч кўрмаганман. Нима, бу терговда янгича услубми?

– Ҳақли савол, – ҳозиржавоблик билан сўз олди Санжарбек, – терговчи ҳақиқатга қайси томондан тезроқ етиб боришни ўйлаб, ҳаракат қилиши лозим. Айни пайтда бизга ҳақиқий қотилни топиб, Худоёрнинг айбсизлигини исботлагандан, унинг айбсизлигини исботлаб, қотилликда гумондорлар доирасини қисқартирганимиз қулайроқ. Бундан ташқари, шу одам орқали жиноятчиларга чиқиб бориш имконияти борлигини ҳам ёддан чиқармаслигимиз даркор. Унинг мошинасига пичоқни ташлаб қўйган шахсни топсак, у бизни тўғридан-тўғри қотилга олиб чиқади.

– Шунақа деб ўйлайсизми? – қандайдир ишончсизлик билан гапирди изқувар. – Қотил Худоёрнинг ўзи бўлса-чи? Унинг айбдорлигини исботлаб қўйган маъқул эмасмикан?

– Демак, сиз қотилликни Худоёр содир қилган, деб ўйлайсиз, шундайми?

– Ҳамма ишни ўзи қилиб, бу артист ўлгур текин томоша кўрсатиб ўтирган бўлиши ҳам мумкин-ку! Қотиллик қилишига сабаб бор, «ўлдираман» деб айтгани ҳам рост, далилий ашё мошинасидан топилган… Яна бизга нима керак? Шу Худойберди ака шубҳа-гумонга берилмасдан сал қаттиқроқ турганда, бу одам аллақачон ҳаммасини бўйнига олган бўларди. Иш судга оширилиб, бунақа чувалашиб ўтирмаган бўлардик.

– Хўш, Худоёрни қамаб юбординглар ҳам дейлик, эрта бир кун ҳақиқий жиноятчи топилиб, «Ассалому алайкум», деб эшикдан кириб келса нима қилардинглар? – бепарволик билан эътироз қилди гуруҳ раҳбари.

– Йўғ-э, унақа бўлмас! Ўйчининг ўйи бутгунча, таваккалчининг иши битибди.

– Шунақа нақл бор, ҳақ гап. Аммо инсон тақдири масаласида таваккалчилик қилиш жиноятдан бошқа нарса эмас. Сиз давлатнинг ишонган одами – милиция ходимисиз. Бунақа саёз фикрлаш сизга ярашмайди. Устозларимиз бизнинг қон-қонимизга «Бир киши ноҳақ қамалгандан кўра, юзта жиноят очилмай қолгани яхши», деган гапни сингдиришган. Юзтани қўя туринг, битта жиноятнинг очилмай қолиши жамият учун қанчалик хатарли, жазонинг муқаррарлиги тамойили бузилишига олиб келади, жиноятчиларда янги-янги жиноятлар қилишга рағбат уйғотади. Аммо бир шахсни қонунсиз қамаш жамият учун ундан юз карра хатарли ва оғриқли бўлади! Узоқ ва муваффақиятли ишламоқчи бўлсангиз, шу гапимни қулоғингизга сирға қилиб осиб олинг!

– Айтдим-қўйдим-да! – ўзича тўнғиллади Абдуғани тарвузи қўлтиғидан тушиб. – Бунақа ишлашда жиноятни очиб бўладими? Майли, мен кетдим!

Хонада ёлғиз қолгач, Санжарбекни яна хаёллар ўз гирдобига тортди: «Бу ёшларга нима бўлган ўзи? Қонундан қўрқмайдиган, ҳаётга бепарво бўлиб қолишган. Инсон тақдирига панжа орасидан қарашни қаердан ўрганишяпти! Балки айб уларда ҳам эмасдир? Кейинги йилларда мамлакатда авжга чиқаётган қама-қамалар, қонунсиз ишлар ёшларни шунақа руҳда тарбия топишига, инсон тақдирига беписанд бўлишига сабаб бўлдимикан? Энди уларни бу йўлдан қандай қайтарамиз? Бугунги ёш авлод эртага жамият жиловини қўлга олади. Бу кетишда халқнинг холи нима кечади? Мамлакатнинг тақдирини уларга ишониб топшириш мумкинми? Ёки жилов ўзларига теккач, масъулиятни ҳис қилиб, эплаб кетишармикан? Шундай бўлишига умид қилишдан бошқа чора йўқ».

– Мумкинми? – эшикда Жўрабой билан Фозил кўринди.

– Келинглар, келинглар, марҳамат, – гуруҳ раҳбари ҳамкасбларига жой кўрсатди.

– Устоз, чуқур ўйга ботиб ўтирибсиз, тинчликми? – Жўрабойнинг кайфияти чоғ эди.

– Танга топган боладай хурсандсиз, укам, ўзларида нима гап? – деди гуруҳ раҳбари жилмайиб. – Бирор натижа борми?

– Бордик, кўрдик, текширдик, натижа йўқ. Ўзлари айтганларидай, натижа чиқмаслигининг ўзи ҳам натижа, деб келяпмиз ашуламизни айтиб… Шуйтиб…

Фозил йигитларнинг гапларига унчалик тушунмаётган бўлса ҳам кулиб қўйди.

– Хўш, гапиринг-чи, нималарни аниқладинглар, – жиддий тортди гуруҳ раҳбари.

– Илёс ота ишлаган шифохонага бордик, – ҳикоясини бошлади Жўрабой, – орадан етти йилдан зиёд вақт ўтган. У билан ишлаган ходимлар ишдан бўшаб кетган. Борлари билан гаплашдик. Кўпчилик уни меҳнаткаш, ҳалол ва диёнатли киши сифатида эслашди. Раҳматли чиндан ҳам, қўли енгил жарроҳ бўлган экан. Шифохона бош врачи ўзининг курсисидан қўрқиб, қарияни пенсия баҳонасида ишдан бўшатиб юборган. Марҳум билан йигирма йил бирга ишлаган болалар жарроҳлик бўлими мудири Азамат Шарипович билан гаплашдик. Унинг айтишича, отахон ҳатто ойликсиз ишлашга ҳам рози бўлган экан. Лекин бош шифокор турли хил баҳоналар билан уни қайта ишга олишни чўзиб келган. Қатнай-қатнай чарчаган қария раҳбар билан гап талашиб қолган ва шундан кейин барисига қўл силтаб, кетган экан.

– Ишлаган даврида мижозлар билан нифоқлашиш ҳолатлари бўлмаганмикан? – гуруҳ раҳбари шогирдини мақсад сари йўлаллашга уринди.

– Азамат Шарипович иккита шундай ҳолатни эслади, – талаба ён дафтарини очиб, ахборот беришда давом этди, – биринчиси, қария нафақага чиқишидан сал олдинроқ юз берган. Ўшанда кекса жарроҳ бир оиланинг кўзга суртган ягона фарзандининг ўлимига сабаб бўлган. Катта жанжал кўтарилган. Бир неча киши интизомий жазога тортилган. Шифохона архивида бир кун ўтириб, ўша жарроҳлик амалиёти билан боғлиқ тиббий ҳужжатларни топдик. Иккинчи воқеа эса сал олдинроқ содир бўлган. Унда бир пулдор, бойвачча одамнинг етти ёшли қизчаси операциядан чиқмай қолган. Қизчанинг отаси алам устида дўхтирларни уриб, даб-даласини чиқариб ташлаган. Илёс бобо ҳам калтакланган. Милиция чақирилиб, ҳужжат тўпланган. Аммо жабрланувчилар давосидан воз кечганлиги боис ҳужжатлар судга чиқарилмаган. Бу масалага доир тиббий ҳужжатларни ҳам архивдан олдик.

– Яхши, яна нималарни аниқладинглар?

– Ҳозирча шу…

– Энди нима қилмоқчисизлар?

– Рухсат берсангиз, шу икки ҳолат устида ишлаб…

– Рухсат, – гапни қисқа қилди Санжарбек, – ҳар иккала жарроҳлик амалиёти бўйича мавжуд тиббий ҳужжатлар асосида мутахассисларнинг хулосасини олиш лозим. Юқори турувчи идоралардан, ички ишлардан, прокуратура ва суддан масалага дахлдор ҳужжатларни талаб қилиб олиш керак. Худойберди қўли бўшагач, сизларга қўшилади.

– Санжар ака, орадан анча йиллар ўтиб кетган, – журъатсизлик билан гап бошлади анча пайтдан бери жим ўтирган Фозил, – жабрланувчиларнинг қалбидаги жароҳат излари аллақачон битиб кетган бўлса керак. Ўч оладиган одам ўша пайтда – қизиғида оларди-да! Шунча вақт жим юрган одамнинг бирдан қасос олгиси келиб қолганига нима сабаб бўлиши мумкин? Бу ишдан бирор нарса чиқиши даргумон-ов… Вақтни бекорга ўтказмайлик дейман-да!

– Хавотирингиз ўринли, – гуруҳ раҳбари ётиғи билан тушунтиришга ҳаракат қилди, – Жиззахда бир банкирнинг қотиллиги билан боғлиқ ишни тергов қилгандик. Ёшгина қиз ота-онаси учун банкирдан ўч олишни дилига тугади. Аммо институтни битириб, турмуш қургач, бахтли дамлардан сармаст бўлиб, қасос олиш режасидан воз кечади. Банкирни жазолашни Яратганнинг ўзига ҳавола қилиб қўяди. Орадан етти йил вақт ўтиб, фарзандли бўлолмаган аёл турмушдан ажралишга мажбур бўлади. Ҳаётнинг яна бир қақшатгич зарбасига учраган ожиза барча бахтсизликлари бош сабабчиси бўлган банкирдан қонли имтиҳо олишга аҳд қилади ва бу ишни жуда маҳорат билан уддалайди. Қиссадан ҳисса шуки, инсон қалбида қасос ўти сусайиши мумкин, бироқ ҳеч қачон ўчмайди. Кун келиб, хира чўғ яна оловланиб қолиши мумкин… Шу сабабли иккиланишга ҳожат йўқ.

– Тушунарлими? – Жўрабой «айтмаганмидим» дегандай изқуварга маъноли қаради.

– Энди тушунарли бўлди! – бўш келмади изқувар. – Гапиришни ҳам билиш керак-да!

– Жўрабой, Фозилжон, – гуруҳ раҳбари ҳазил-ҳузул билан чиқиб кетаётган йигитларни тўхтатди, – фарзандларидан жудо бўлган ота-оналар ҳақида кўпроқ маълумот тўплаш лозим. Кулфат уларга қандай таъсир қилган, турмуш тарзида қандай ўзгаришлар бўлган, бахтсизликни унутиб, ҳаётга қайтишга сабру бардошлари етганми, айни пайтда ҳаётлари изга тушиб кетганми, кайфиятлари қандай, деган саволларга жавоб топишга ҳаракат қилинглар.

Йигитлар чиқиб кетгач, Санжарбек қалин жиноят ишини варақлашга тушди: «Худоёрни бир четга суриб, бошқа тахминлар устида жиддийроқ, тизимлироқ ишлаш керакмиди? Хўш, бу одамнинг айбсизлигини исботладик ҳам дейлик, бу терговга нима беради? Қотил топилиб қолармиди? Аммо ҳақиқий қотил қўлга олинса, унинг айбдорлик масаласи ўз-ўзидан барҳам топган бўларди… Хўш, менинг ўрнимда Фахриддин Каримович бўлганда қандай йўл тутган бўларди? Албатта, ишни гумондорнинг қотилликка дахли йўқлигини исботлашдан бошлаган бўларди. Менда қандайдир иккиланиш бор, устоз сира иккиланмаган, дадил қарор қабул қилган бўларди. Устозга ўхшашга ҳаракат қилганим, у кишининг инсоний принципларига риоя этишни шогирдлик бурчим деб қараганим учун Худоёрнинг масаласини бирламчи ўринга қўйиб тургандайман. Фахриддин Каримович эса бу ишни ҳеч қандай мажбуриятларсиз, чин дилдан қиларди. Инсон ҳуқуқларини, адолатни ҳар нарсадан устун қўярди. Шундай инсоннинг ўзи бугун ҳақ-ҳуқуқсиз, адолатсизлик қурбонига айланиб, кўзидан осилиб, қамоқда ётгани нақадар аянчли… Аллоҳ ҳар бир бандасига сабру жамил ато этсин! Ойнинг ўн беши қоронғи бўлса, ўн беши ёруғ… Бизнинг кўчада ҳам байрам бўлиб қолар».

* * *

«Худоёр юки»дан қутулган Худойберди мавжуд барча тахминларни ақл чиғириғидан ўтказар экан, хаёлида қотилликка пул, бойлик сабаб бўлган, деган шубҳа устуворлик касб эта бошлади. Тўғри-да, асосий жиноятлар қонунсиз бойлик орттириш мақсадида содир этилади. Йўқса, қарияларни ўлдириш кимга ҳам керак бўларди? Қариянинг сейфида ўн минг доллардан ортиқроқ пул бўлган. Бундан кимдир хабар топган. Терговчи марҳумнинг қўни-қўшнилари, таниш-билишларини қайтадан сўроқ қилар экан, шу саволларга жавоб топишга ҳаракат қилди. Буни қарангки, омад оёқ остидан чиқди. Отахон билан тўй-маъракаларга бирга юрадиган Юнус бобо терговчининг саволларига жавоб бера туриб, бир гапни айтиб қолди:

– Илёс диёнатли, мард одам эди-ю, аммо дини исломдан бехабар киши эди. Кейинги пайтларда бировларга фоизга пул бериб, бойлик орттириш йўлига ўтиб олди. Ҳой бандаи мўмин, йиғиштир бу одатингни, судхўрлик мусулмончиликда ҳаром қилинган, деб роса гапирдим. Билганидан қолмади. Мана, оқибати, ўлди-кетди.

– Кимларга пул қарз берганди? – эҳтиёткорлик билан сўрашда давом этди терговчи.

– Отни қаерга бойлайин, деса «Тилимга боғла, тилимга», деган ривоятни эшитганмисиз? – қариянинг қисиқ кўзлари каттароқ очилди. – Айтмайман, дегандим, ичимга сиғдиролмадим, бехосдан оғзимдан чиқиб кетди. Энди «Кимдан?» «Нимадан?» деб куйдирасизлар. Кейин у бечораларни ҳам чақириб, бошини қотирасизлар. Эшитганлар нима деб ўйлайди, болам!

– Отахон, гап қотиллик ҳақида кетяпти, – терговчи ётиғи билан тушунтиришга уринди. – Сиз марҳумнинг энг яқин ошнаси бўлгансиз. Жиноятчилар очиқда маза қилиб юрса-ю, сиз тилингизни тийиб, жим турсангиз виждонингиз қийналмайдими? Дўстингиз гўрида тик турмайдими?

– Гапларинг тўғри, болам, – тан берди гувоҳ, – одамларнинг сассиқ гапи ҳам ёмон-да! Майли, гапирса гапирар, ишларингга нафимиз тегса бўлди-да! Раҳматли бунақа ишларини ҳеч кимга сездирмасди, уйидагилардан ҳам, таниш-билишлардан ҳам сир сақлаб юрарди. Менга ҳам унча-мунча сир бой бермасди. Бир сафар муаммога учраб қолиб, сиқилганидан юрагини очиб қолганди…

– Хўш, хўш, қанақа муоммога учраган экан? – терговчининг бутун вужуди қулоққа айланди.

– Ўтган йили тирамода боёвутлик Расулми, Жалилми деган тадбиркор йигитга беш минг кўкидан фоизга пул берган экан. Бошида келишилган фоизларни тўлаб турган тадбиркор касодга учраб қолганми, ишқилиб, қарзини вақтида қайтаролмай қолган. Раҳматли ичи тор одам эмасми, роса хуноби ошиб юрди. Камига, бояқиш қамалиб қолганини айтмайсизми… Ўшанда шўрлик дарди ичига сиғмай, менга ёрилиб қолганди-да!

– Кейин нима бўлди? Қарзини қайтариб олдими?

– Қаердан қайтаради? Қарзни олган баччағар ўн йилга қамалган бўлса! Илёс нима қиларини билмай, Жалилнинг хотини, укаларининг олдига роса қатнади. Улар ҳам нима қилсин, «Кечирасиз, биз ҳеч нарсани билмаймиз, қўл қўлни танийди, қамоқдан чиқса, ўзидан сўрарсиз», дейишибди. Шумшайиб қайтиб келди. Пулга тошдай қаттиқ одам эмасми, бечора ўлиб қолай деди. Ориқлаб-тирриқлаб, буришиб-тиришиб кетди. Орқасидан қайси гўрдаги қамохонага ҳам бориб келди. Ҳарҳолда Жалил «Бор ишингни қил, ҳайда эшагингни», демапти, мард кетибди: «Худо хоҳласа яқинда қамоқдан чақаман, уйимни сотиб бўлса ҳам пулингизни қайтараман», дебди. Шундан кейин сал ўзига кеп, одамбашара бўп қолди.

– Жалил қамоқдан чиқдими? Қарзни қайтардими?

– Бу ёғидан хабарим йўқ, – деди мўйсафид соқолини силаб, – тобим қочиб, охирги пайтларда ошнам билан кўришолмай қолдик. Кейин манави ишлар бўп кетди…

– Жалилнинг турар жойи, фамилиясини биласизми?

– Йўқ билмайман. Ўзининг она тўпидан, тоғанома3 бўлади, дегандай бўлганди.

– Илёс бобо яна кимларга қарз берган? – терговчи навбатдаги саволни берди.

– Тағин… ўзимизнинг маҳалладаги Тиркаш чўтирнинг боласига ҳам берганидан хабарим бор, – деди чол ўйланиб туриб, – лекин у сал судраб, жанжал билан бўлса-да, қайтариб берганди. Одамларга ҳам ҳайронсан. Қарз олаётганда мард кетиб, бераётганда номардга айланиб қолишади. Яхшиям Тиркаш чўтир диёнатли, инсофли одам. Мол-ҳолини сотиб бўлса-да, боласининг қарзини узди.

– Йигитнинг исмини биласизми?

– Эй болам, оти ёдимда қолибдими? Баъзида ўз невараларимнинг отини эсдан чиқариб қўяман-ку!

– Уларга неча фоизда, қанча қарз берганди?

– Адашмасам, уч минг доллар, ойига ўн фоиз қўшимчаси билан.

– Уч мингдан ўн фоиз дегани уч юз доллар бўлади, – ўзича ҳисоблашга тушди терговчи, – уч ойда тўққиз юз, қарийб минг долларни ташкил қилади. Ошнангиз бу пулларни нимага сарфларди? Унинг бирор бир берадиган жойи бормиди?

– Бировдан овуштаси бор-йўқлигини билмайман. Бу ёғи менга қоронғи, – чол негадир кўзини олиб қочди. – Пул кимга ортиқчалик қилган, рўзғор деган ғор бор, қанча ташисанг ҳам ютиб кетаверади.

– Оиласи санжобгина бўлган, бекорга пул сарфламаган, ҳашамга берилмаган одам бўлса…

– Гапингиз тўғри, раҳматлининг чўнтагидан бир сўм «йиғлаб» чиқарди. Лекин ўзига яраша эҳтиёжлари бўлгандир-да!