СЎЗ

Жуда катта фош этувчи кучга эга бўлган, ҳаётнинг оғир юки остида эзилиб, адойи тамом бўлган бир кичик одамга нисбатан меҳр ва хайрихоҳлик ҳисси билан суғорилган бу ҳикоя бор-йўғи уч бетдан иборат, холос!

Адабиётимизда ҳали бошқа ҳеч кимга насиб этмаган бу услуб лўндалиги, тил рамзийлиги, сўз билан тасвирлаш маҳорати ёзувчининг кичик жанрдаги асарларигагина эмас, балки унинг қисса ва романларига ҳам хос хусусиятдир. Ўзининг дастлабки «Сароб» романини ёзганида Абдулла Қаҳҳор эндигина 25 баҳорни кўрган навқирон йигит эди. Бу асар 20-йилларда миллатчилик кайфиятига берилиб, йўлини йўқотган ва шу билан ўзининг ажойиб истеъдодини нобуд қил ган ёш ёзувчи тақдири ҳақида ҳикоя қилади. Ўша даврда Абдулла Қаҳҳордек ёш ёзувчи учун бундай мавзуда роман яратишнинг ўзи жуда катта жасорат, айтиш мумкинки, қаҳрамонлик эди. Ўзининг шу илк романи биланоқ Абдулла Қаҳҳор етук сўз санъаткорига хос бўлган фазилатлари ила китобхон ва танқидчилар диққатини ўзига тортди. Бу фазилатлар ёзувчининг «Қўшчинор чироқлари» романи, «Оғриқ тишлар» ва «Тобутдан товуш» сатирик пьесаларида янада ёрқинроқ акс этди. Хўш, адибнинг фазилатлари нималарда кўринар эди? Аввало, бу– кишиларни ташвишлантирган энг ўткир муаммоларни ҳаёт ичидан илғаб ва уларни кенг жамоатчилик ҳукмига ҳавола эта билиш, жонли, инсоний характерлар яратиш маҳорати, қолаверса, ёзувчи мушоҳадасининг дадиллиги ва ўткирлигида эди. Абдулла Қаҳҳор ижодида янада ёрқинроқ намоён бўлган ва маҳорати билан бир вақтда ўса борган тағин бир фазилат – бу унинг ҳақиқий сатирик истеъдодга эга бўлишидир. Афтидан, унинг Гоголь ва Чехов асарларига ёшликка хос ўчлик ва ҳаяжон билан мурожаат этиши бежиз бўлмаган. Бунинг натижаси ўлароқ, у рус адабиётининг мазкур икки даҳоси қаламига мансуб «Ревизор», «Чиновникнинг ўлими», «Хамелеон» ва бошқа кўплаб асарларнинг маҳорат жиҳатидан бетакрор таржима намуналарини қолдирдики, биз улар қошида бир умр таъзим қиламиз. Ёзувчиларимиз ижодида алдамчилик, таниш-билишлик ва пора устидан ҳеч ким Абдулла Қаҳҳорчалик кула олганини, нафрат қила билганини эслолмайди. Турли кўринишдаги таниш-билишликлар, бўҳтончилар, порахўрлар, лаганбардорларни китобхонлар ва асосан томошабинлар ҳукмига ҳавола этар экан, ёзувчи тили ҳеч бир муболағасиз заҳарга айланади.

Бугунги кунда Абдулла Қаҳҳорнинг «Оғриқ тишлар» ва «Тобутдан товуш» сатирик комедияларини ўқир эканмиз, ёзувчининг зийраклигига тан бермай иложимиз йўқ. Бундан роса йигирма йил олдиноқ адиб ва граждан Абдулла Қаҳҳор ёзувчиларимиз ичида энг биринчи бўлиб руҳий қашшоқлик, моддий дабдабабозлик кетидан қувиш ва ўз навбатида порахўрлик, танишбилишлик, алдамчилик каби жамиятга ёт бўлган иллатларни келтириб чиқарувчи улкан зарарни бутун борлиғи билан ҳис этган эди. Жамият ҳаётини муҳофаза қилиш масъулиятини ҳис этган ёзувчидаги бундай зийраклик ва гражданлик журъати ҳар кимга ҳам хуш келавермаганлигини бугунги кунда ҳамма билади. Ҳаётдаги барча нопоклик ва ифлосликлар устидан бу қадар қаттиқ кулиб (Абдулла Қаҳҳор қандай кулишни билар эди) ёзилган кичик бир сатирик асарнинг ҳам тақдири баҳслар ва кескин мунозараларга сабаб бўлар эди. Гоҳо эса ранг-баранг бадиий бўёқлар орасида фақат қизилинигина ёқтирадиган, ёзувчининг сатирик образларида ўзининг, юмшоқ қилиб айтганда, унчалик кўнгилга хуш келмайдиган шахси кўриниб кетган баъзи кишиларда тўғридан-тўғри ғазаб ҳиссини уйғотиб юборар эди. Абдулла Қаҳҳор вафотидан кейин ўтган йигирма йиллик муддат ёзувчининг нечоғлиқ ҳақ ва довюрак эканини кўрсатди. Шу ўринда китобхонда, Абдулла Қаҳҳордек ёрқин, ўзига хос носир узоқ давр мобайнида собиқ Иттифоқ китобхони учун унчалик маълум бўлмай келганининг боиси нимада, деган ҳақли савол туғилади. Сўз аввалида Абдулла Қаҳҳорнинг «Синчалак» қиссаси Константин Симонов таржимасида китоб бўлиб чиққандан кейин у собиқ Иттифоқ миқёсида танилди, деб айтиб ўтганим бежиз эмас. Абдулла Қаҳҳордек йирик, бетакрор, ўзига хос ёзувчининг ёрқин асарлари бундай «ҳақсизлик»ка гирифтор этилишининг туб сабаблари нимадан иборат? Аминманки, Абдулла Қаҳҳор истеъдодининг бетакрорлиги, унинг мафтункор нафосати, рамзлилиги ва ғоятда оддийлиги коса тагида нимкоса қабилида ҳар бир жумланинг тагдор нозик қочиримларга бойлиги туб сабабларни ташкил этади. Мана шу барча жозиба ва тил бойлигини бошқа тилда намоён этиш учун муаллифдан қолишмайдиган, балки баъзи жиҳатлари билан ундан ўтиб тушадиган, бунинг устига яна ҳам тепароқ сўз дурдоналарини топа билишдек бебаҳо истеъдодга эга бўлган, бу сўз дурдоналарини бошқа халқлар ва мамлакатлар мулкига айлантириш иштиёқида ёнадиган санъаткор ёзувчи– таржимон топилиши лозим эди.

Константин Михайлович Симонов, маълумки, оз кимсага насиб этадиган ана шундай ноёб истеъдод ва сахий қалб эгаси эди.

1958 йилда Константин Михайлович бир неча йил умргузаронлик қилгани, бир гал Абдулла Қаҳҳор уйидаги меҳмондорчилик пайтида ўзи эътироф қилганидек, «шовқин-суронлардан қочиб, хилватда ишлаш» учун Тошкентга келади. Кейинчалик маълум бўлишича, ўшанда Симонов «Ўликлар ва тириклар» трилогиясининг биринчи китоби устида ишлаётган экан. Тўғриси, «тинч яшаш», аслида, Константин Михайлович учун мутлақо ёт тушунча эди. У республика бўйлаб кўп саёҳатга чиқар, «Правда» газетаси учун очерклар битар, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасига тез-тез ташриф буюриб, адабиётчилар билан учрашар, янгиликлардан хабардор бўлиб, шеърият сирларини чуқурроқ ўрганиб, ўзбек шоирларининг шеърларини таржима қилиш билан шуғулланар эди. Бизлар эса, ёшлар ҳам, кекса адабиётчилар ҳам, баланд бўйли, келишган, кўринишидан ёш (гарчи ўшандаёқ соч-соқоли қордай оппоқ бўлса ҳам), истараси иссиқ бу одамни кўрсак, яйраб кетардик. Эсимда: ўша эллик тўққизинчи йилнинг кузагида ҳақиқий устоз, умрининг кўп йилларини, бутун куч ва қалб қўрини ижодга бағишлаган, буни ўзи ҳам юракдан ҳис этган ижодкорга хос кўтаринки руҳда юрган Абдулла Қаҳҳорнинг чиндан омади чопган эди! Бироқ ўзига нисбатан қаттиқ талабчан бу ажойиб инсоннинг ўша кунлардаги кўтаринки кайфиятига бошқа омил ҳам сабаб бўлганини билдим: «Синчалак» қиссасининг сўзма-сўз таржимасини Константин Михайлович ўқиб чиққан экан! Қисса унга жуда ёқиб қолибди ва бетўхтов рус тилига таржима қилишга киришибди. Константин Симоновни Абдулла Қаҳҳор уйида кўп кўрар эдим. Таржима учун қўлига олган асар матнига бир қадар менсимайгина қараган баъзи таржимонлардан фарқли ўлароқ, Константин Симонов Абдулла Қаҳҳор қиссасининг ҳар бир жумласига, сўзига эҳтиёткорлик билан ёндашиб, муаллиф фикрига диққат билан қулоқ солиб, ҳар бир жумла маъносига чуқур кириб боришдан ташқари, унинг нимага шаъма қилаётганини илғаб олишга, ёзувчининг ўзига хос юморини аниқ беришга ҳаракат қиларди. Константин Симонов ўзининг асарларига, ҳаёти давомида адо этган жамики ишларига қанчалик жиддий ва жонкуярлик билан муносабатда бўлса, таржимага ҳам худди шундай қарар эди. Абдулла Қаҳҳорни таржима қилиш эса, юқорида айтиб ўтганимдек, осон иш эмас эди. «Синчалак» қиссаси, айниқса, бу борада алоҳида аҳамиятга эга.

Гап шундаки, мазкур қисса ёзувчи ижодининг негизи ҳисобланади. У ижодкорнинг бошқа ҳамма асарларидан фарқ қилиб туради. Мисол учун қиссанинг бош қаҳрамонлари – колхоз раиси Қаландаров билан «Синчалак» деб лақаб олган ширкат фирқаси Саидани олайлик. Адабиётимизда Қаландаровгача камтарин, ишчан, бошда инсофли, кейинчалик эса шон-шуҳратни кўтара олмай, аста-секин кеккайиб кетган ширкат раислари образи кўплаб яратилган эди. Бир қарашда Қаландаров ҳам ўшандай раислардан бирига ўхшаб кўринади. Лекин бу бир қарашда шундай кўринади. Бир хил андазада ва бир хил бўёқда, кўпроқ қора бўёқда тасвирланадиган ҳалиги раислардан фарқли ўлароқ, Қаландаров ғоят ранг-баранг, нозик ва айтишим мумкинки, кези келганда нафис бўёқларда акс эттирилади.

Катта ақл ва ташкилотчилик салоҳиятига эга, ўзининг бутун ҳаётини ва қалб қўрини ишга бағишлаган, қолоқ колхозни илғор хўжалик даражасига олиб чиққан Қаландаров барибир ўз даврининг фарзанди бўлиб қолаверади. У ҳаётдаги янги эпкинларни деб лақаб қўйган жимжилоқдеккина «қайсар» қиз Саида келтирган ўзгаришларга ғараз билан қарайди. Дарҳақиқат, Саида тажрибакор раис учун кутилмаган тошёнғоқ бўлиб, минг чиранса ҳам уни «чақишга» тиши ўтмайди. Кучли фаросат ва нозик дид эгаси бўлган бу қийиқ қизнинг танқидларини кўтариш бообрў колхоз раиси учун осон кечмайди. Худди шу ўринда Саида характерининг янги-янги қирралари очилади, муштдеккина қайсар бу қиз билан девкелбат колхоз раиси ўртасидаги тўқнашув ҳолларини кулмасдан ўқиш мумкин эмас. Агар Абдулла Қаҳҳор ёрқин ва ғоят ўзига хос юморга эга бўлмаганида, бу саҳна онги қолоқ раис билан тутган жойидан кесадиган парторг ўртасидаги зерикарли айтишувга айланиб қолган бўлур эди. Бироқ Абдулла Қаҳҳорнинг ажойиб юмори, воқелик ичидан мана шу бир-бирига қарама-қарши, жонли характерларни танлай олишдек топқирлиги ўз ишини қилган: ёзувчи том маънодаги реалистик, катта ҳиссий кучга эга қизиқ ва инсоний характерларни яратишга муваффақ бўлган.

Абдулла Қаҳҳор реализми, классиклардан ўрганган бешафқат реализми, унинг сўнгги, тўғрироғи, ўлимидан сал олдин ёзган «Ўтмишдан эртаклар» қиссасида, айниқса, ёрқин намоён бўлди. Қисса ёзувчининг бола хотираси ва қалбида чуқур из қолдирган одамлар ҳақидаги айрим-айрим ҳикоялардан ташкил топган бўлиб, ягона мақсадга– ўзбек халқининг ўтмишда кечирган ҳаётидаги жабру жафоларни очиб беришга қаратилган. Бу ҳикоялар ўзининг шафқатсиз реалистик кучга эга бўлиши билан кишини ҳайратга солади. Қаттол ҳаёт эзиб ташлаган, охир-оқибатда фақат қутурган ит қопиб эмас, балки ҳоким синфининг ғайриинсоний жабр-зулмидан, одамлик қиёфасини йўқотган ялангоёқ ва оч-яланғоч Бабарнинг фожиали тақдирини ёки бўлмаса айтган одамига турмушга чиқишдан бош тортгани учун отаси ўласи қилиб савалаган гўзал қиз Сарвинисонинг ачинарли қисматини олиб кўринг.

Ёзувчи хотираларидан иборат мазкур иккала ҳикоя ҳам ўтмишни шу қадар ўткир реалистик ва шу билан бир вақтда қайғули бўёқларда тасвирлаб, китобхон кўз олдида гавдалантира олганки, эндиликда таниқли, бироқ ўшанда анча ёш бўлган бир танқидчи беихтиёр эътироз билдириб, шундай деганда:

«– Наҳотки, одамларнинг қисмати шунчалик оғир, даҳшатли бўлган бўлса? Бунга ишониш қийин, устоз!

Бунга Абдулла Қаҳҳор шундай жавоб берган эди:

– Мен ўз кўзим билан кўрганимни ёздим, холос. Мен бор ҳақиқатни аслида қандай бўлса шундайлигича қоғозга туширдим. Агар бу сиз ёшларга эриш туюлаётган бўлса, начора, келинг, сизларнинг ҳам кўнглингиз қолмасин, менинг бу бошдан-оёқ аччиқ ҳақиқатга тўла асаримни эртак, деб атай қолайлик!»

Аёвсиз реалистик қиссанинг «Ўтмишдан эртаклар» деб номланиши шу тариқа юзага келганди. Дарвоқе, бу ҳақда қиссага ёзилган сўзбошида Абдулла Қаҳҳорнинг ўзи эслатиб ҳам ўтади.

Абдулла Қаҳҳор ижодда ана шундай санъаткор эди. Ҳаётда қандай одам бўлган?

Соч-соқоли оқ, юзидан алломалик нури балқиб турган хушрўй бу инсон бир қарашда қаттиққўл, сиёсатли одамга ўхшаб кўринарди. Ўша пайтдаги адабий муҳитда кенг урф бўлган «Абдулла Қаҳҳор нима деркин?» деган ибора бизнинг авлодимизга мансуб ёзувчиларни шошма-шошарликдан, ўз ишига бепарволик билан ёндашишдан огоҳлантириб, қўлёзмаларимизни қайта-қайта кўчиришимизга мажбур қилар эди. Ҳақиқатда эса у ғоят зийрак, кўнгли очиқ, адабиётга кириб келаётган ёрқин ва истеъдодли ёшларни астойдил қўллабқувватлайдиган инсон эди.

ЗАМОНДОШЛАРИМ

БУЮКЛАР ОДДИЙ БЎЛАДИЛАР

Бундоқ ўйлаб қарасам, ХХ асрнинг энг буюк адибларидан бири деб тан олинган Чингиз Айтматов билан яқиндан танишганимизга 30-35 йил бўлибди. Чингиз ўша маҳалдаёқ «Жамила» қиссаси учун собиқ СССРнинг энг юксак мукофотига сазовор бўлган, шуҳрати кун сайин ортиб бораётган ёзувчи эди.

Олтмишинчи йилларнинг ўрталари. Бир кун уйимга Пиримқул келди.

– Тошкентга Чингиз келган, – деди Пиримқул. У «Тошкент» меҳмонхонасига тушган. Мен уни соат иккига уйга таклиф қилдим. Сен машинангда уйимга олиб келсанг, танийсан-ку уни?

– Ҳа, узоқдан кўрганман, – дедим мен.

Соат иккига етиб бордим. У ҳам роппа-роса иккида меҳмонхонадан чиқди. Баланд бўйли, хушқомат, хушсурат (Худо бераман деса, ҳар жиҳатдан бераркан).

Бориб кўришдим, ўзимни таништирдим.

– Ҳа, ҳа эшитганман, эшитганман, – деди у. – Кетдик бўлмаса, Адилжан (кейин билсам, яқиняқинларгача у мени ўзидан ёш деб ўйларкан). Шушу «Адилжан» деб атайдиган бўлди.

Ўша куни Пиримқулнинг уйида бир неча соат суҳбатлашиб ўтирдиг-ов! (Пиримқул Чингиз билан Москвада, собиқ СССР Ёзувчилар уюшмасида ишлаб юрган пайтларидаёқ танишган, ҳатто меҳмонга ҳам чақирган экан.)

Зимдан кузатиб ўтирибман: жуда оддий. Буюкликдан, калондимоғдан нишона ҳам йўқ, деярли ичмайди, фақат Пиримқул қадаҳ кўтаргандагина бир қултум-бир қултум ҳўплаб қўяди. Мақтовга тоби йўқроқ. Биз бир-биримиздан ошириб шаънига қадаҳ айтсак, «Қўйинглар», – деб гапни бошқа ёққа буради. Лекин иштаҳаси яхши. Суҳбат ниҳоятда ширин. Жуда катта интеллект соҳиби экани шундоқ кўриниб турибди. Ўша куни у бизга жуда кўп нарсаларни гапириб берди. Ҳатто у пайтлар давлат сири деб айтиладиган Кремль деворлари ичидагина бўладиган ғалати-ғалати ҳангомаларни ҳам гапириб берди. Хуллас, биринчи учрашув менда ниҳоятда чуқур таассурот қолдирди.

Кексайганда кишини ёлғон гапиргиси келмайди, ўша пайларда мени ҳам «Икки муҳаббат», «Муқаддас», «Тилла узук», «Матлуба» каби қиссаларим чоп этилиб ва китобхонлардан бир қоп хат олиб, (Пиримқулнинг ҳам «Уч илдиз» романи довруқ қозониб) бир оз талтайиб юрган кезларимиз эди. Шу сабабдан бўлса керак, осий банда мен илк бор «Жамила»ни ўқиганимда сал чирансам, бу қиссани мен ҳам ёза олардим, деган ўйга ҳам боргандим. Сал ўтмай, Чингизнинг «Оқ кема» ва «Алвидо, Гулсари» деган қиссалари чоп этилди-ю, у бас келолмайдиган ноёб истеъдод эканлигига дил-дилимдан иқрор бўлдим.

1973 йили менинг «Улуғбегим» нашр қилинди. Кўп ўтмай роман рус тилига таржима қилиниб, «Дружба народов» журналида босилди, чет эллардан илк шартномалар кела бошлади. Кунлардан бирида кечқурун ишдан қайтсам, умр йўлдошим Марямхон кулиб қарши олди:

– Сизга хушхабар бор. Суюнчи беринг.

У қўлини орқасига қилиб, кулимсираб турарди. Бундоқ қарасам қўлида узун конверт. Шартта юлиб олдим.

Марямхоннинг хушхабар дегани Чингиздан келган хат экан.

Бир соат қандай ўтиб кетганини билмайман. Бошда айтганимдек, ниҳоятда суҳбати ширин, дунё ва ҳаёт тўғрисида теран мушоҳада юритувчи доно инсон, Чингиз бу сафар ҳам жуда кўп қизиқ ҳангомаларни гапириб берди. Ўшанда мен биринчи марта ундан Андрей Сахаров тўғрисида эшитдим.

– Водород бомбасини ихтиро қилгани учун ҳукуматнинг барча мукофотларини олган бу инсон,деди Чингиз, – барча мукофотлари, шоҳона уйлари-ю, кўркам дачаларидан воз кечган, ҳатто ўзи яратган водород бомбасини қоралаб чиққан. Ҳозир Москвадан ҳайдалиб, Волга бўйидаги бир шаҳарчада ғарибона ҳаёт кечирмоқда. Қара, табиат нақадар буюк инсонларни яратишга қодир экан!

Роппа-роса соат ўн бирда Чингиз кетишга ижозат сўради. Мен: – Яна бир оз ўтир, суҳбатингга тўймай қолдик-ку, – деб илтижо қилдим.

– Йўқ, Адил, – деди Чингиз. – Мен Таласдаги туғилиб, катта бўлган аилим (қишлоғим дегани) Шекерга барвақт етиб боришим лозим. Дунёнинг икир-чикир ишлари билан бўлиб, бир-икки йилдан бери у ерга боролмагандим. Дунёдан ўтган одамлар бор, уларнинг хонадонларига бориб фотиҳа ўқишим, кўнгил сўрашим керак. Кейин бир қур бирга ўсган тенгдошларимга ваъда бериб қўйганман, борсам, албатта, учрашамиз, ёшлигимизни эслаймиз, деб.

Чингиз шундай деб мийиғида бир кулиб қўйди:

– Улар ўта бахтли одамлар, Адил. – Бир қўйнинг гўштини қозонга солишади. Кейин сен билан мен ҳам майдалаб ўтирган нарсани косаларга тўлдириб, бир кўтаришда оладилар-у калла гўштларидан уриб, бир-бирини аския қилишади. Гурунглашади, қаҳ-қаҳ отиб кулишади, яйрашади. Улар ўзларича бахтли одамлар. Биз энди улардай бўлолмаймиз. Ётсак ҳам, турсак ҳам, элни ўйлаймиз, халқимизнинг келажаги қандай бўларкин, унинг келажаги борми, йўқми, тилимиз, урф-одатларимиз нима бўларкин, улар сақланиб қолармикин ё суйган халқимиз ассимиляция бўп қолармикан, деб ташвиш чекамиз. Мен уларга бу гапларни айтсам, тенгдошларим устимдан кулишади.

– Ай, Чингиз, Худодан қўрқсанг-чи, – дейишади улар. – Чопонинг ёқасидан белинггача орден, медаль. Олмаган мукофотинг қолмади. Тағин недан нолийсан? – деб таажжубга тушишади. Лекин мен уларни яхши кўраман, соғинаман. Сабаби – энг ёруғ, энг бахтли кунларим шулар билан ўтган. Хўп, зиёфатинг учун раҳмат, энди менга рухсат.

Мен уни Қозоғистон чегарасигача кузатиб қўйиб, орқамга қайтдим. Йўл-йўлакай у айтган гаплар ҳақида ўйлаб кетдим. Ўзимдан ўзим: «Сен ҳам туғилган элингга бориб турасанми, борганингда оламдан ўтганларни йўқлаб, руҳини шод этасанми, оила аъзоларидан кўнгил сўрайсанми?» Бу саволлар узоқ вақт хаёлимдан чиқмай, виждонимни қийнаб юрди.

Кунлардан бир кун журналларимиздан биридан телефон қилишди. Чингиз Айтматов қишлоқнинг энг гўзал ва сўлим масканида (ота-боболаримиз «Шакарбулоқ» деб ном беришган) эллик ёшини нишонлаётган экан. Сиз у киши билан мулоқотда бўлган эмишсиз, шулар ҳақида ўртача ҳажмда бир мақола ёзиб берсангиз.

Мен рози бўлдим ва очеркимда мана шу гапларнинг ҳаммасини батафсил гапириб бердим. Орадан бир-икки ой ўтди. Журнал босмадан чиқди. Лекин не кўз билан кўрайки, Чингиз гапириб берган энг қимматли тафсилотларнинг ҳаммаси олиб ташланган эди. Оқибатда очерк пати ва думи кесилган қушга ўхшаб қолибди.

Кейин билсам, ҳушёр муҳаррирга Чингизнинг қишлоғимга бориб, оламдан ўтганларга фотиҳа ўқийман, жўраларим билан ётиб дардлашаман, деган гаплари ёқмаган, «Чингиз Айтматов улуғ ёзувчи, у бундай гапларни гапириши мумкин эмас», деган эмиш.

Мен узоқ вақт бу пати юлинган қушчага кўзи тушмадимикан, шояд кўзи тушмаган бўлса, деб уялиб юрдим.

Ўша йили кузда Шакарда ёзувчининг кичик юбилейи бўлиб ўтди (каттаси қишда, Бишкекда нишонланди). Шакарда ўтган бу юбилейга таклиф қилинган меҳмонлар орасида мен ҳам бор эдим (мендан ташқари бу тантаналарга ўзбек ёзувчиларидан Асил Рашидов билан Шукрулло ака, ёзувчилардан ташқари зиёлиларимиздан машҳур олим Шабот Хўжаев билан Зиёд Есенбоев ҳам чақирилган эди).

Мен Шакар қишлоғини кўришни кўпдан орзу қилиб юрардим, чунки қайси бир донишманднинг «Адиб ижодининг туб илдизларини билмоқчи бўлсанг, у туғилган юртга бориб кўр», деган насиҳати доим эсимда турарди. Лекин энг муҳими– мен туғилиб, вояга етган кўркам қишлоқ – Қарноқнинг шундай ёнбағрида ҳам Шакарбулоқ деган сердарахт, сербулоқ жой бўлар, биз қишлоқ болалари даштда машоқ териб, тилимиз ва томоқларимиз қуриб тушганимизда бу тиниқ булоқлардан дўппилаб сув ичар, жазирама даштдан кейин Шакарбулоқ бизга бамисоли жаннат бўлиб туюларди.

Энди бу ўхшашликни қаранг: Чингиз туғилган қишлоқ Шакар деб аталиб, қудратли Манас тоғининг шундай этагида жойлашган экан. Бошига оппоқ симобий салла ўралган бу тоғ исми-жисмига монанд дегандай ҳам юксак, ҳам улуғвор, ҳам мафтункор бир чўққи экан. Шакар ҳам ўз номига муносиб, мажнунтол ва осмонга мағрур қўл чўзган сарвлар, оқ тераклар билан ўралган, дарахтлар тагидаги эса, хиёл лоф қилиб айтганда, бир дарё оқиб ётаркан. Ҳақиқатан, донишманд айтганидек, мен бу бетакрор гўзал манзарани кўрганимда, Чингиз ижодининг шоирона ва мафтункор жиҳатларини бутун, тўлалигича илғаб олгандай бўлдим.

Шакарга кираверишдаги катта оломон орасида бошларини оппоқ удана билан ўраб олган юз чоғли кекса аёллар Чингизни қуршаб олишди, бири кулиб, бири кўзига ёш олиб, ёзувчининг пешонасидан, бири у юзи, бу юзидан ўпар, бу манзарадан беҳад хурсанд бўлган адиб ҳам уларнинг елкаларидан қучиб кўришар, ҳол-аҳвол сўрашар, улар сиймосида худди ўз онайизорини кўргандай ҳаяжондан энтикар эди.

Кейинчалик мен ундан кампирларни кимлигини сўраб-суриштирсам, Чингиз: «Э-э, нимасини айтасан, – деди сезилар-сезилмас уф тортиб. – Улар нималарни кўрмаган, бошларидан нималарни кечирмаган. Ўттизинчи йилларнинг очлигини ҳам, сургун-қувғинларни ҳам, ўттиз еттинчи йил фожиаларию уруш йиларидаги заҳматларни ҳам барчасини кўрган муштипар аёллар, кампирлар. Кўпчилиги отам-онамни кўрган, оғир йилларда пешанамни силаб, бир бурда зоғора нон, бир коса айронларини аямаган.

Анча кейин, агар янглишмасам, Иссиқкўл форумини ўн йиллиги нишонланаётган кунлари қирғиз дўстларимиз бизга юзини ажин қоплаган, миттигина, аммо юриш-туришлари, гап-сўзлари тийрак бир кампирни кўрсатиб: бу аёл «Момо ер» қиссасининг қаҳрамони, деб таништиришди. Шунда Чингизни қуршаб олиб, пешанаси, у юзи, бу юзидан ўпган кампирларни эсладим.

Ҳа, ҳаёт бамисоли бир дарё, у оқиб ўтаверади, биров ундан баҳраманд бўлиб, боғ-роғ яратар экан, биров, сабаби лоқайдлик ва дангасалик, қуруқ қолавераркан, деганларича бор экан. Мана, Чингизнинг Шакарда ўтган унутилмас тўйига ҳам йигирма йил бўлибди. Одатда, элликдан ошгандан кейин ижодкорнинг истеъдоди сўна бошлайди, қалами ҳам, ақл-заковати ҳам сусая бошлайди, деган гаплар бор. Ўйлайманки, бу назария Чингиз Айтматов ижодига сира ҳам тўғри келмайди. У ўзини дунёни лол қолдирган «Асрга татигулик кун» ва «Кунда» романларини элликдан ошганидан кейин ёзди.

«Кунда» ва айниқса, «Асрга татигулик кун» уни бугун жаҳон адабиётининг энг ғаройиб ёзувчиси Габриэль Гарсияга тенг миқёсга олиб чиқди. Чингиз яратган Манқурт образи, тўғрироғи, бу сўз китобхонларни ларзага солиб, сотқинлик тимсоли сифатида жаҳон тилларига кириб кетди. Шу жиҳатдан олиб қараганда, Чингиз менга Ҳимолай тоғларининг Жамолунгма чўққисини забт этишга киришган альпинистни эслатади. Фарқи фақат шундаки, Жамолунгмани забт этишга аҳд этган ўнлаб, балки юзлаб шерюрак альпинистлар бу чўққини забт этолмай, фожиавий ҳалок бўлдилар. Чингиз ҳақида эса бугун бир буюк ҳақиқатни ҳеч иккиланмай айта олиш мумкинки, у санъат соҳасидаги бу чўққини забт этди. Эндиликда у ҳеч иш қилмай эришган улуғ зафарларининг гаштини суриб, роҳату фароғатда яшайвериши мумкин эди. Лекин бу кайфият унга батамом ёт. Айни замонда ҳозир қанақа асар ёзяпсиз, деган саволни кўп хушлайвермайди. «Ҳа энди бир асарни қоралаяпман. Аммо ундан нима чиқади, ўзим ҳам билмайман»,– деб қўя қолади.

Умид қиламанки, жаҳон адабиёти мухлислари билишса керак, бундан уч йил муқаддам Марказий Осиё халқлари энг йирик фан ва маданият, адабиёт ва санъат арбоблари Тошкентда йиғилиб, уларнинг дўстлик ва биродарлик ришталарини мустаҳкамлашга хизмат қилувчи бир ташкилотАссамблея тузишга қарор қабул қилишди. Шу муносабат билан чақирилган катта қурултойда Чингиз Ассамблея Президенти, мен эса унинг биринчи вице-президенти (муовини) этиб сайландик.

Тўғри, Ассамблея ўз олдига қўйилган масъулиятли вазифаларни яхши бажаряпти, ишлар юришиб кетди, дейишга афсуски тилим бормайди. Юксак савия, катта қувонч ва аҳиллик билан ўтган қурултойдан кейин ҳаёт олдимизга жуда кўп қийинчиликларни рўпара қилди. Бу қийинчиликлар ҳам сиёсат, ҳам молия, ҳам майда-чуйда одамларнинг нафсонияти, масаланинг моҳиятига тушунмаслиги ва бу одамларнинг буюк устозимиз Мухтор Авезов ва Ойбек, Собит Муқонов ва Ғафур Ғулом каби устозларимиз васиятларини туркий халқлар маданият арбобларининг дўстлиги ва биродарлигини мустаҳкамлаш ҳақидаги орзуларини писанд этмасликларига бориб тақалади. Лекин шахсан Чингиз Ассамблеяни чин дилдан севади, унинг олдида турган қийинчиликларни бартараф этишга вақтини аямайди. У Ўзбекистонни жуда яхши кўради, тез-тез бўлмаса-да, ҳар қалай йилда бир неча марта келиб туради. Узоқда, Бельгияда яшаса ҳам тез-тез сим қоқиб, ҳол-аҳволимизни суриштиради, маслаҳатлар беради.

Шу йили май ойида Чингиз Тошкентга келди. У Ўзбекистонда ўтган қирғиз кунларида иштирок этди. Бир неча кун Ассамблея ишлари билан шуғулланди, ТошДУ ва Тошкент давлат техника университети талабалари ва олимлари билан учрашди. Ҳеч муболағасиз айтиш мумкинки, бу учрашувлар ёшлар учун қувончли байрамга айланди.

Чингиз Айтматов таваллудининг 70 йиллигига бағишланган бу учрашувлар барча учун, айниқса ёшлар учун унутилмас бир байрамга айланди. Сўнгра биз бу байрамни давом эттириш учун Қозоғистоннинг Чимкент вилоятига йўл олдик. У ерда ўтган жуда кўп учрашувлар вақтида содир бўлган жуда кўп қизиқ воқеалар орасида икки нарса ёдимда михланиб қолди.

Сафарнинг иккинчи куни биз Ўтрорда бўлдик. Минг афсуски, ҳозирги Ўтрорни Чингизхон қўшинларига биринчилардан бўлиб кўкрагини тутиб берган ва олти ой таслим бўлмаган қадимий Ўтрорнинг ғарибгина бир сояси дейиш мумкин. Лекин ҳозирги шаҳарчада ўша буюк ва мағрур Ўтрор ҳақида, Чингизхон лашкарлари билан мардона курашган шерюрак ўғлонлари тўғрисида озгина бўлса-да тасаввур берувчи катта музей бор. Биз музейни бориб кўрдик. Кейин шаҳар марказидаги санъат саройида учрашув бўлди. Учрашувдан кейин ташқарига чиқсак, музей олдидаги майдонда беш-олтита нортуялар чўккалаб ётипти.

Азиз китобхон мени кечиргай, мавзудан жиндай четлаб кетдим, чоғи. Айтмоқчи бўлган гапим шуки, бир неча йил давомида бу улуғ ёзувчи билан ёнма-ён туриб ишлаш Оллоҳнинг менга кўрсатган улуғ бир инояти, деб биламан. Шу иноят сабаб, мен уни яқиндан кузатиш имкониятига эга бўлдим, орамиздаги илиқлик янада кучайди, самимиятимизга самимият қўшилди.

Узоқдан кўплар, табиий, ўта мағрур одам, улуғ ёзувчи, унга яқинлашиш жуда қийин, деб ўйлашади. Аслида эса, у ҳаётда жуда содда, ҳатто болатабиат бир инсон.