bannerbanner
Настройки чтения
Размер шрифта
Высота строк
Поля
На страницу:
17 из 55

В «Искусстве медицины» Гален последовательно развивает мысль о необходимости оценивать состояние организма как нормальное или патологическое, исходя из телеологического принципа. Именно качество реализации той функции, которая определена Творцом для той или иной части тела, и есть показатель состояния последней: если функция осуществляется в полной мере, значит, орган здоров, если она нарушена – болен. Причем степень нарушения функции определяет оценку глубины повреждения (стадии заболевания) органа. Выше мы уже отметили особенности рассуждения Галена на эту тему: он как бы намечает шкалу между двумя крайними состояниями – «абсолютного здоровья» и «манифестирующего заболевания». Именно по степени выраженности нарушения функции он отличает, в какой точке этой умозрительной шкалы находится состояние конкретного организма. Сохранность функции позволяет классифицировать состояние тела как здоровое (или ближе к здоровому), расстройство ее – как больное (или заболевающее). В этом подходе, по мнению Галена, и находится ключ к распознаванию болезней внутренних органов (фрагмент 21).

Отсюда следуют базовые подходы к диагностике. Во-первых, «когда источник болезней недоступен чувствам, для его определения большое значение имеют познания в области анатомии, а также исследование функций органов». Во-вторых, исходя из этого, следует внимательно исследовать внешние проявления болезни, осознавая их как проявления процессов патологического изменения работы внутренних органов: Гален рекомендует при постановке диагноза опираться на видимые изменения размера, цвета, положения, жесткости или мягкости и др., учитывая и неявные отклонения, которые, по его мнению, «следует распознавать по нарушению функций, или по выделениям, или по болям, или по неестественной тяжести» (фрагмент 22). Далее Гален иллюстрирует свои рассуждения конкретными примерами. Так, он указывает ряд признаков, позволяющих диагностировать заболевания ряда органов: мозга (безумное поведение пациента, «обман чувств и представлений» и др.), сердца (нарушения дыхания, сердцебиения, пульса и др.), печени (избыток или недостаток жидкостей, изменения питания и выделений, тяжесть и боли в области печени и др.), желудка (изменения аппетита, стула, отрыжка, тошнота, рвота и др.), грудной клетки (нарушение дыхания, кашель, боли и др.), трахеи (нарушения дыхания, голоса, боли в соответствующей области и др.). В конце этих рассуждений он делает вывод о том, что заболевания и других органов диагностируются аналогично («по чувству тяжести, боли, нарушению функции и составу выделений»), а также дает общее клиническое заключение, согласно которому «неестественная тяжесть означает скопление флегмы, раздражение, скирр или опухоль» (фрагмент 22).

Гален развивает свое представление о прогностике заболеваний, используя понятие «предвестники болезни» (фрагмент 24) в отношении слабовыраженных нарушений функций органов, которые указывают на начинающиеся в организме человека патологические процессы. В зависимости от степени их выраженности можно сделать прогноз о вероятности развития серьезной болезни. Как и ранее, здесь Гален также руководствуется телеологическим принципом. Он иллюстрирует это ярким примером расстройства работы органов чувств. Критерием их диагностики является наличие у больного ложных ощущений, не подтверждаемых с помощью эмпирических наблюдений здорового человека: ложные запахи, неестественные шумы и звуки, искаженные зрительные образы.

Процесс постановки диагноза ставит врача перед необходимостью оценить факторы, воздействующие на организм, по отношению к течению болезни и перспективе восстановления здоровья пациента. Здесь мы возвращаемся к важному для системы Галена понятию здоровых, нейтральных и болезненных «причин» (фрагмент 26). Под ними подразумеваются все возможные воздействия, способные влиять на организм, приближая (или отдаляя) его по отношению к состояниям абсолютного здоровья или запущенной болезни. Для лучшего понимания логики Галена мы и предложили умозрительный эксперимент со шкалой, имеющей эти понятия в качестве крайних координат. «Причины», иначе говоря, разнообразные воздействия, как бы подталкивают организм к той или иной крайней точке этой воображаемой шкалы. Подчеркнем, что речь идет не только о внешних воздействиях, но и внутренних факторах, а именно страстях человеческой души, которые могут способствовать развитию болезни и затруднять выздоровление. Гален усиливает понятие «причины», используя выражение «причины изменений», в которых выделяет определенные разновидности. К первой из них он относит «причины, связанные с окружающим воздухом», ко второй – «с покоем или движением всего тела или отдельных его частей», к третьей – «со сном и бодрствованием», к четвертой – «с пищей и питьем», к пятой – «с выделениями или их задержкой», к шестой – «с душевными страстями». По мнению Галена, все эти причины оказывают определенное влияние на тело и «при надлежащем употреблении» способствуют сохранению здоровья, а в случае если «мера не соблюдается» – «оказываются причинами болезней». Гален говорит о том, что одни и те же сущности при разном применении «разных вещей» могут быть как здоровыми, так и болезненными, и указывает на два критерия того, «несет нечто здоровье или ведет к болезни», – «качество и количество приносимого свойства» (фрагмент 27).

Обратив внимание на «предвестников болезней», взяв больного под наблюдение и вовремя поставив диагноз, врач должен своевременно начать эффективное лечение. Разбирая тексты Галена, в которых он комментирует труды Гиппократа, мы неоднократно обращали внимание на основополагающий принцип терапии – лечить противоположное противоположным. Гален афористично подчеркивает: «мастер – природа, а врач – слуга». Именно поэтому для него важно осознавать внутренний механизм развития нарушений (изменение баланса жидкостей и сущностей) и четко понимать, какие «причины» воздействуют на больное тело. Он отдает себе отчет в том, что даже в случае хирургических вмешательств (фрагменты 30–36) врач не способен излечить пациента. Искусство медицины состоит в том, чтобы воздействовать на объективные процессы в организме человека с целью их направления в сторону излечивания (к полюсу «абсолютного здоровья» по нашей умозрительной шкале), а не дальнейшего прогрессирования болезни. Именно так Гален развивает свои идеи: «Цель же заключается в том, чтобы вылечить то, что еще можно вылечить, направив рост в противоположное направление… Наилучший метод лечения подбирается исходя из общего состояния [больного], а также [состояния] пострадавшей части» (фрагмент 37).

Во фрагментах «Искусства медицины», посвященных подходам к лечению заболеваний, Гален особенно тщательно анализирует практические ситуации, связанные с расстройством функционирования печени. По нашему мнению, он намеренно делает акцент именно на заболеваниях этого органа (следует учесть высказанные ранее соображения о значении локализации в ней вожделеющей части души и страстей как фактора развития заболеваний в рамках представления о единстве духовного и телесного). Так, по его мнению, если в печени в местах сужения ее сосудов скопилась жидкость, необходимо добиться ее разжижения, назначив пациенту легкие пищу и питье, после чего удалить ее из органа, а затем и из организма. Однако Гален отмечает, что печень также является и «началом вен» и поэтому «по природе своей питает не только саму себя», но «посылает свою силу» венам. Из этого следует, что нельзя снижать ее тонус расслабляющими вливаниями, так как в этом случае его утратит не только печень, но и все вены организма. По этой причине, заключает Гален, при лечении печени «следует добавлять уплотняющие лекарства». Однако при выборе средства необходимо учитывать, что данный орган расположен глубоко в теле, следовательно, должно быть подобрано такое лекарство, «сила» которого не иссякнет. «Итак, пусть это лекарство удалит из печени все неестественное, и пусть она будет иметь естественную соразмерность соков. Также нам надо посмотреть, не изменилось ли смешение соков в этой части тела из-за качества скопившейся в ней жидкости: если в жидкости преобладала флегма, не стал ли он холоднее, а если желчь – горячее. Вылечив при необходимости и это нарушение смешения, мы должны сделать эту часть тела полностью здоровой. А лечить это надо с помощью противоположного качества… то есть насколько теплее стала часть тела, настолько ее следует охладить. Так что и здесь надо знать, каково естественное благое смешение жидкостей» (фрагмент 39).

Предложенный Галеном пример прекрасно иллюстрирует принцип лечения противоположного противоположным. К этому же относятся и идеи профилактики, поддерживающего и восстанавливающего лечения, высказанные в завершающих фрагментах трактата «Искусства медицины».

Подобное лечение, по мысли Галена, осуществляется, когда по ряду причин невозможно полное выздоровление пациента (например, пожилого и старческого возраста). Привести его организм к состоянию абсолютного здоровья невозможно по определению, можно лишь затормозить перемещение его состояния к полюсу «абсолютной болезни», т. е. смерти (фрагменты 41 и 42). Гален указывает, что существуют три вида профилактики. Первый предназначен для безупречно здорового человека и относится к той части искусства, которая изучает природу здоровья, второй – для просто здорового и относится собственно к профилактике, третий – для больного и относится к лечению, цель которого заключается в изменении соков и их выведении из организма.

Поддерживающее и восстанавливающее лечение, по мнению Галена, необходимо для выздоравливающих и стариков. Он считает, что «здоровыми причинами», позволяющими «исправить» состояние таких пациентов, являются те, «которые доставляют телу быстрое и безопасное насыщение». К ним он относит умеренные движение, питание, питье и сон, а также перечисляет «упражнения», которые следует для этого использовать, – «качания, прогулки, массаж и водные процедуры».

В своих работах Гален неоднократно утверждает, что цель лечения – воздействовать на причину болезни. Текст «Искусства медицины» также предоставляет нам значительное число примеров того, как Гален видел зависимость тактики лечебного вмешательства от причины болезни, определяемой в системе координат динамического взаимовлияния компонентов всех тетрад. Для Галена очевидно наличие причинно-следственной связи между предпосылками, характером течения и способами лечения заболевания. Наблюдение позволяет установить характер заболевания, после чего появляется возможность понять его причину и особенности протекания и в итоге подобрать необходимый способ лечения.

ΠΡΟΣ ΠΑΤΡΟΦΙΛΟΝ ΠΕΡΙ ΣΥΣΤΑΣΕΩΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ[149]

1. ᾿Επεί µοι δοκεῖς, ὦ Πατρόφιλε, θεῖόν τι πεπονθέναι πάθος, ὀρεγόµενος ἅπαντα σὺν ἀποδείξει τε καὶ µεθόδῳ µανθάνειν, ὑπηρετῆσαί σου διέγνωκα τῇ προθυµίᾳ, καὶ γράψαι τῶν λόγων ὧν ἤκουσας, ἢ περὶ ὧν ἠπόρεις, ὑποµνήµατά σοι. πῶς δ’ οὐκ ἂν ὑπέστην τὸν ἆθλον τοῦτον, ὁρῶν σε καθευρηκότα µὲν ἀρχήν τινα τῆς ἐπ’ ἀλήθειαν ἀγούσης ὁδοῦ, µόνον δ’ οὐ δυνάµενον αὐτῆς ἐφικέσθαι δι’ ὕψος τε καὶ µῆκος καὶ τραχυτῆτα. τοὺς µὲν γὰρ πολλοὺς ὁρῶ, µηδὲ µετὰ παρακλήσεως ἐπ’ αὐτὴν ἰόντας, ἀλλ’ ὀκνοῦντάς τε, καὶ ἀποτρεποµένους, σὲ δ’ ἐκείνων ἔµπαλιν ἔχοντα· ἀποτρεποµένων γὰρ ἁπάντων, ἄχρι γε τοῦ δεῦρο, καὶ πρὸς ἄλλας ὁδοὺς ἐκτρεπόντων, αὐτήν γε κατιδόντα τὴν ἀλήθειαν, ὡς ἐφ’ ὑψηλοῦ τινος ᾤκισται, καὶ τοῦ κάλλους αὐτῆς ἐραστὴν δριµύτατον γενόµενον, οὔτ’ ὀκνεῖν τὴν ὁδὸν, οὔτ’ ἐπιτρέπειν ἑαυτῷ µόνῳ τὴν πορείαν. ἐν µὲν δὴ τῷ παρόντι, σύστασιν ἰατρικῆς τέχνης ἐπιθυµῶν ἐξευρεῖν ἀληθῆ, µεστὸς ὠδίνων ἦσθα τὴν ψυχήν. ὡς δ’ ἐγὼ ὑποτοπάζω, µικρὸν ὕστερον ἐµπλησθήσῃ µείζονος ὀρέξεως, εἰ θεάσαιο τὸ τῆς ἀλη-θείας φῶς καταλαµπόµενον, ἑτέραν οὐχ εὑρὼν ὁδὸν καλλίονα τῆς νῦν σοι ζητουµένης. ὁρῶ γάρ σε περὶ τὴν τἀληθοῦς εὕρεσιν ἐνθέως διακείµενον, ἐφ’ ἧς ἂν ὕλης φαντάζοιο. λέγοντος οὖν σου, µυρίοις µὲν ὑποβεβληκέναι τὰ ὦτα µαθήσεως ἕνεκα τέχνης ἰατρικῆς, οὔτε δ’, ὅθεν ἄρχεσθαι χρὴ, σὺν ἀποδείξει τε καὶ µεθόδῳ παρ’ οὐδενὸς ἀκηκοέναι, καὶ πολὺ δὴ µᾶλλον οὐδὲ τὴν ἀπὸ τῆς ἀρχῆς ἐπὶ τὸ τέλος ὁδὸν οὐδενὶ ἐπιδεικνύντι σοι συγγεγονέναι, δείξειν ὑπεσχόµην ὃ ποθεῖς, εἰ πρότερον ὑποµείναις καὶ ἐπ’ ἄλλων γυµνάσασθαι τεχνῶν τὸν λόγον. σοῦ δὲ, οὐχ ὅπως ἀποστάντος, οὐδ’ ὀκνήσαντος τὴν πρόσκλησιν, ἀλλ’ ἥδιον ἂν οὕτω φάντος ἢ ἐκείνως ἐπὶ τὸ προκείµενον ἐλθεῖν, εἰ µόνον ἐπαγγείλαιµί σοι τὴν αὐτὴν µέθοδον ἐν ἁπάσαις ἐπιδείξειν ταῖς τέχναις· εἶτ’ ἐµοῦ καὶ τοῦτ’ ἐπαγγειλαµένου, καὶ δεικνύντος ἐπὶ τῆς πρώτης προβληθείσης θεωρίας, ἑώρων σε γανύµενον ἐπὶ τῇ τῆς θεωρίας ἀληθείᾳ. καὶ τοίνυν ἐφεξῆς πολλὰς ὁµοίως διασκεψάµενος, καὶ µάλιστα αὐτῶν τὰς ποιητικὰς, ἐπειδὴ τοῦ γένους ἐστὶ τούτου καὶ ἡ περὶ τὴν ὑγίειαν ἔχουσα, τηνικαῦτα µετέβης ἐπ’ αὐτὴν, ἣν ἐξ ἀρχῆς ὥρµησο, καὶ θεασάµενος, ὡς ἐστὶ κᾀνταῦθα µία τε καὶ ἡ αὐτὴ µέθοδος, ἠξίωσας, ὑπὲρ τοῦ µηδέποτ’ ἐκρυῆναι τῆς µνήµης τὰ λεχθέντα, γραφῆναί τινα αὐτῶν ὑποµνήµατα. κᾀγὼ χαίρων σου τῇ περὶ τὴν ἀλήθειαν σπουδῇ, δύο ταῦτα ξυνέθηκα γράµµατα· τὸ µὲν ἕτερον, ἐν ᾧ χρὴ πρότερον γυµνάσασθαι τὸν τεχνωθῆναι βουλόµενον, ἐπιδεικνύον, ὅπερ οἱ παλαιοὶ φιλόσοφοι λέγουσι, τὸ πάσῃ τέχνῃ τὴν σύστασιν ἀπὸ τῆς κατὰ τὸ τέλος ἐννοίας γίγνεσθαι· διῃρέθη δὲ διὰ τὸ µέγεθος εἰς δύο βιβλία· τὸ δ’ ἕτερον καὶ δεύτερον, οὗ νῦν ἀρχόµεθα, δεικνύον, ὅπως ἡ αὐτὴ καὶ µία µέθοδος, ὥσπερ τὰς ἄλλας ἁπάσας τέχνας, οὕτω καὶ τὴν ἰατρικὴν συνεστήσατο. καὶ δὴ ἀρκτέον ἤδη µοι τοῦ λόγου.

2. ᾿Επειδὴ τῶν τεχνῶν ἔνιαι µὲν ἐν µόνῳ τῷ θεωρῆσαι τὴν φύσιν, ὧν ἐπισκοποῦνται πραγµάτων, ἔχουσι τὸ τέλος, ὡς ἀριθµητικὴ, καὶ ἀστρονοµία, καὶ φυσιολογία· τινὲς δὲ πράττουσι µέν τινας πράξεις, ὡς ὀρχηστική τε καὶ κηρυκτικὴ, δεῖξαι δ’ οὐδὲν ἔργον ἑαυτῶν ἔχουσι τοῦ πράττειν παυσάµεναι· τινὲς δ’ ἔµπαλιν τούτων ἐπιδείκνυνται δηµιουργήµατα, καθάπερ οἰκοδοµική τε καὶ τεκτονική· τινὲς δ’ οὐδὲν αὗται δηµιουργοῦσι, ἔργον δ’ αὐταῖς ἐστι καὶ σπού δασµα, θηράσαι τε καὶ κτήσασθαι τῶν ὄντων τι, καθάπερ ἥ τε ἁλιευτικὴ καὶ κυνηγετικὴ, καὶ συλλήβδην εἰπεῖν, ἡ θηρευτικὴ πᾶσα· πρόκειται δέ σοι συστήσασθαι µεθόδῳ τέχνην ἰατρικὴν, ἐπίσκεψαι πρῶτον, ἐκ ποίου γένους ἐστὶ τῶν τεχνῶν· ἆρά γε τῶν θεωρητικῶν ἐστι µία τις, ἢ τῶν πρακτικῶν, ἢ ποιητική τις, ἢ κτητική. τοῦτο δὲ οὐ χαλεπὴν οὔτε τὴν ζήτησιν οὔτε τὴν εὕρεσιν ἔχει. διὸ γὰρ ὅλως ἐπεθύµησας κτήσασθαι τέχνην τοιαύτην, ἀναµνησθῆναί σε χρή. πρῶτον οὖν σε πάντων αὐτὸ τοῦτο ἠρόµην, ἡνίκα ἡµῖν ἡ ἀρχὴ τοῦ τοιούτου ἐγίγνετο γυµνάσµατος, ἀπεκρίνω δέ µοι, βούλεσθαι τοὺς παρὰ φύσιν ἔχοντας ἀνθρώπους τὸ σῶµα, µάλιστα µὲν, εἰ οἷόν τε, πάνυ εἰς τὴν φύσιν ἐπαναγαγεῖν, εἰ δ’ ἄρα τοῦτ’ ἀδύνατον, ἀλλὰ τοῦ γε διαγινώσκειν ἑκάτερον, ὅσοι τε ἰάσιµοι, καὶ ὅσοι µὴ, κτήσασθαί τινα γνῶσιν. ἐπεὶ δὲ ταύτην ἀρχὴν ἔδωκας τῷ λόγῳ, τῶν ποιητικῶν ἔφην σε τεχνῶν ἀποφαίνειν, ἣν συστήσασθαι ποθεῖς, εἴ γε δὴ δεικνύειν ἔχεις τῆς τέχνης τοὖργον, ἤδη τοῦ πράττειν πεπαυµένος. εἰσὶ δὲ δήπου καὶ ἄλλαι πολλαὶ τέχναι ποιητικαὶ, χαλκευτικὴ, σκυτοτοµικὴ, ναυπηγικὴ, τεκτονικὴ, πλαστικὴ, γραφικὴ, καὶ σχεδὸν ὅσος οὐκ ἄλλος ἀριθµὸς ἑτέρου γένους, αἱ ποιητικαὶ τέχναι παρὰ τοῖς ἀνθρώποις εἰσίν. ἣν οὖν ἐπὶ τῶν τοιούτων τεχνῶν ἔµαθες ἐν τῷ πρὸ τούτου γράµµατι, ταύτην ἤδη σοι µεταφέρειν καιρὸς, ἐφ’ ἣν συστήσασθαι σπεύδεις, ἀρχὴν κᾀνταῦθα τῷ λόγῳ τὴν αὐτὴν τιθέµενος, ἣν ἐπ’ ἐκείνων ἁπασῶν ἐτίθεσο, τὴν ἔννοιαν τοῦ τέλους, ἣν ὁπόθεν ἐκτησάµεθα, λέγειν ἤδη καιρός. πρώτη µὲν ἡµῖν ἐγένετο γνῶσις ἡµῶν τε αὐτῶν ὑγιαινόντων, καὶ τῶν ἄλλων ἀνθρώπων. δευτέρα δ’ ἐπὶ ταύτῃ νοσησάντων, ὅθεν περ καὶ ἡ ἐπιθυµία τοῦ θ’ ὑγιαίνειν εἰσῆλθεν ἡµῖν, καὶ τοῦ συστήσασθαί τινα τέχνην ὑγιαστικήν. ἀλλ’ ἐπεί περ ὑγείαν ἐργάζεσθαι βουλόµεθα τοῦ γένους, ἄν τις εἴη µία τῶν ποιητικῶν τεχνῶν, ἣν συστήσασθαι ποθοῦµεν. οὐσῶν δὲ διφυῶν, ὡς ἐδείχθη, τῶν ποιητικῶν, ἐκ τῶν ἐπανορθουµένων ἂν εἴη τὸ ἤδη γεγονὸς, ἣν ζητοῦµεν, οὐκ ἐκ τῶν δηµιουργουσῶν ὃ µήπω πρόσθεν ἦν. ἔνιαι µὲν γὰρ τῶν τεχνῶν αὐτὰ τὰ πράγµατα δηµιουργοῦσιν, ὥσπερ αἱ κατὰ τὴν ὑφαντικὴν καὶ σκυτοτοµίαν· ἔνιαι δὲ ἐπανορθοῦνται τὰ πονήσαντα, καθάπερ αἵ τε τὰ διεῤῥωγότα τῶν ἱµατίων, καὶ τὰ διεσπασµένα τῶν ὑποδηµάτων συῤῥάπτουσαι.

3. ᾿Εδείχθη δὲ κᾀπὶ τῆς οἰκοδοµικῆς οὕτως ἔχειν. ἔστι γὰρ οὖν δὴ καὶ ταύτῃ ἔργα διττὰ, γένεσίς τε τῆς οὐκ οὔσης οἰκίας, ἐπανόρθωσίς τε τῆς πεπονθυίας. ἐδείχθη µὲν γὰρ πρὸς ἀµφοτέρας τὰς ἐνεργείας ἀναγκαῖον ὂν τῷ δηµιουργικῷ γιγνώσκειν ἅπαντα τῆς οἰκίας τὰ µόρια, τίνα τε κατὰ τὴν οὐσίαν ἐστὶ, καὶ ὁποῖα κατὰ τὴν διάπλασιν, καὶ πηλίκα τε κατὰ τὸ µέγεθος, ὁπόσα τε τὸν ἀριθµὸν, καὶ ὅπως ἀλλήλοις συγκείµενα. καὶ τοίνυν τῷ συνισταµένῳ τὴν περὶ τὸ σῶµα τέχνην, ἣν ἐν τῷ παρόντι συγχωρείτωσαν ἡµῖν οἱ περὶ ὀνόµατα ἐρίζοντες ὀνοµάζειν ἰατρικὴν, ἀναγκαῖον ἔσται γιγνώσκειν ἕκαστον τῶν ἁπλῶν µορίων, ὁποῖόν τι κατὰ τὴν οὐσίαν ἐστὶ καὶ τὴν διάπλασιν, πηλίκον τε τὸ µέγεθος, ἔτι τε τὸν ἀριθµὸν αὐτῶν ἅπαντα, καὶ τὴν πρὸς ἄλληλα σύνθεσιν.ὥσπερ οὖν ὁ τὴν ἤδη γεγενηµένην οἰκίαν, ὁποία τίς ἐστιν, ἀκριβῶς γνῶναι βουλόµενος ἐξ ἀναλύσεως καὶ διαλύσεως ἐπὶ τὴν διάγνωσιν αὐτῆς ἐπεγένετο, κατὰ τὸν αὐτὸν τρόπον ἡµεῖς ἐξ ἀνατοµῆς ἀνθρώπου σῶµα γνωσόµεθα. θεὸς µὲν γὰρ καὶ φύσις, ὡς ὁ πρῶτον οἰκίαν ἐργασάµενος, οὕτω προγιγνώσκουσι τὰ µέρη, τῆς χρείας αὐτοῖς τὸ παράδειγµα γεννώσης· ἡµεῖς δὲ, ὡς ὁ τὴν ἤδη γεγενηµένην οἰκίαν ἱστορῶν. καίτοι καὶ ἡµεῖς εἰ µὴ, καθὼς οἷόν τε, παραπλησίαν θεῷ ποιησαίµεθα τὴν γνῶσιν, ἀδύνατον ἡµῖν ἔσται διαγνῶναι, πότερον ἅπαντα διὰ χρείαν τινὰ γέγονεν, ἢ µάτην ἔνια. καὶ γὰρ ταῦτα ἄµφω δυνατόν ἐστιν ἐπινοεῖν, καὶ πρὸς τούτοις ἔτι πρὸς κακοῦ τινα γεγονέναι. καὶ µέντοι καὶ ἡ γνῶσις ἡ τῶν ἄριστα κατεσκευασµένων σωµάτων ἐντεῦθεν παραγίνεται. ἀλλὰ περὶ µὲν τούτων αὖθις. ἐξ ἀνατοµῆς δὲ τὰ ὁµοιοµερῆ προσαγορευόµενα σώµατα µαθόντες, ὁποῖόν τε τὴν διάπλασιν ἕκαστον αὐτῶν ἐστιν, πηλίκον τε τὸ µέγεθος, ὅσα τε τὰ σύµ παντα, καὶ ὅπως συγκείµενα, τῶν συνθέτων µορίων ἐπιστήµην ἔχοµεν, ἃ δὴ καὶ προσαγορεύοµεν ὀργανικά· τοιοῦτό ἐστι σκέλος, τοιοῦτον χεὶρ, τοιοῦτον δάκτυλος, ὀφθαλµὸς, γλῶττα, πνεύµων, ἧπαρ, ὅσα τ’ ἄλλα τοιαῦτα. καὶ τοίνυν καὶ τὰς ἐνεργείας διττὰς εὑρεῖν ἐστὶ τῶν µορίων, ἑτέρας µὲν τῶν ἁπλῶν τε καὶ ὁµοιοµερῶν, ἑτέρας δὲ τῶν συνθέτων τε καὶ ὀργανικῶν. ἔνεστι γοῦν καὶ τὸ σκέλος ὅλον ἰδεῖν κινούµενον· ἔνεστι δὲ καὶ τῶν ἐν αὐτῷ µυῶν ἕκαστον. καὶ καθ’ ἕκαστόν τε τῶν µυῶν ἐγκάρσιον ὅλως διακοπέντος, κίνησίν τινα διαφθειροµένην τοῦ σκέλους. ἔνεστι δ’ ἱστοροῦντα τὰ κατὰ τὸ σῶµα, καὶ ὅτι τὸ καθῆκον εἰς τὸν µῦν νεῦρον ἐπειδὰν τρωθῇ, πρῶτος µὲν αὐτὸς ὁ µῦς ἀναίσθητός τε καὶ ἀκίνητος γίνεται, σὺν αὐτῷ δὲ καὶ τὸ κινούµενον ἄρθρον. ὅθεν, οἶµαι, καὶ ἀναγκαῖόν ἐστι συνισταµένοις ἡµῖν τὴν τέχνην, οὐ µόνον γνῶναι τὰ µόρια καὶ τὴν σύνθεσιν, ἀλλὰ καὶ τὰς ἐνεργείας αὐτῶν, καὶ ταύτῃ διοίσοµεν οἰκοδοµησάντων. ἐκεῖνοι µὲν γὰρ τὰ µόρια µόνα καὶ τὴν σύνθεσιν ἴσασιν, οὐδὲν γὰρ αὐτῶν ἐνεργεῖ, διότι µηδὲ ζῶόν ἐστιν ἡ οἰκία· ἡµῖν δὲ καὶ τὰς ἐνεργείας ζητητέον ἐστί. ἀρχὴ δὲ κᾀνταῦθα διττὴ ζητήσεως, ἤτοι τῆς ἐνεργείας γνῶσις, καὶ τοῦ µορίου. τῆς ἐνεργείας µὲν, οἷον τοῦ λογίζεσθαι τοῦ µεµνῆσθαι, τοῦ προαιρεῖσθαι. τοῦ µορίου δὲ, οἷον ἐγκεφάλου, καὶ νωτιαίου, καὶ καρδίας. πασῶν οὖν ὧν ἴσµεν ἐνεργειῶν ζητήσωµεν τὰ µόρια, τῶν τε µορίων ἁπάντων τὰς ἐνεργείας. ἡ ζήτησις δὲ πάντως ἡµῖν κᾀνταῦθα διά τινος ἔσται µεθόδου, περὶ ἧς αὖθις σκεψόµεθα.

4. Νυνὶ δ’, ὅτι διττὴ µὲν ἡ τῶν µορίων ἐστὶ φύσις, διττὴ δὲ καὶ ἡ τῶν ἐνεργειῶν, ἤδη λέλεκται, καὶ αὖθις ἀκριβέστερον λεγέσθω. τοῦ σύµπαντος σκέλους ἐνέργεια βάδισίς ἐστι. γίνεται δὲ, τῶν ἐν αὐτῇ διαρθρώσεων ἐναλλὰξ ἀλλήλων ἐκτεινοµένων τε καὶ συγκαµπτοµένων, οἷον αὐτίκα κατὰ γόνυ τῶν µὲν ἔµπροσθεν µυῶν ὑπερβαινόντων τὴν ἐπιγονατίδα, καὶ διὰ τενόντων εἰς τὸ τῆς κνήµης ὀστοῦν ἐµφυοµένων, ἐπειδὰν ἐκεῖ ἐπισπάσωνται τὴν κνήµην, ἡ ἔκτασις γίνεται τοῦ σκέλους· τῶν δ’ ἐντὸς ὁµοίως ἐνεργησάντων ἡ κάµψις. οὕτω καὶ κατ’ ἰσχίον καὶ πόδα καµπτοµένης ἢ ἐκτεινοµένης τῆς διαρθρώσεως, αἱ κινήσεις γίνονται. φαίνεται µὲν οὖν ὁ µῦς ἐναργῶς, ὅταν τοῦ περικειµένου δέρµατος γυµνωθῇ, συναγόµενός τε καὶ ἀνασπώµενος, ὡς ἐπὶ τὴν ἑαυτοῦ κεφαλήν. οὐ µὴν τὸ καθῆκον εἰς αὐτὸν νεῦρον αἰσθητήν τινα κίνησιν κινούµενον φαίνεται, ἀλλ’ ἔοικεν ὁδὸς εἶναι τοῦτο τῆς ἐξ ἐγκεφάλου κατιούσης δυνάµεως. αὐτὸς δ’ ὁ ἐγκέφαλος ὅτι µὲν ἀρχὴ τοῖς νεύροις ἅπασι τῆς τοιαύτης δυνάµεώς ἐστιν, ἐναργῶς ἐµάθοµεν ἐκ τοῦ διαιρεθέντος ὁτουοῦν νεύρου, ἐν µὲν τοῖς ἄνω µέρεσιν, ὃ συνεχές ἐστιν ἐγκεφάλῳ, διασώζειν τὰς ἐνεργείας, ἀπολλύναι δ’ ἐν τοῖς κάτω. πότερον δ’, ὥσπερ αὐτὸς τοῖς νεύροις, οὕτω ἐκείνῳ πάλιν ἕτερόν τι µόριον ἐπιπέµπει τὰς δυνάµεις, ἢ πηγή τις αὐτῶν ἐστιν, ἔτ’ ἄδηλον·ἡ γὰρ τοιαύτη σκέψις ὑπὲρ ἡγεµονικῆς ψυχῆς ἐστιν. ἀλλ’ ἐπανίωµεν, ὅθεν ὁ λόγος ἀπετράπετο. βάδισις µὲν ἡ ἐνέργεια τοῦ σκέλους παντός. ἐξηγεῖται δ’ αὐτῆς τῶν ἐν τοῖς σκέλεσι µορίων τὸ µυῶδες γένος. ὀστᾶ δὲ, καὶ χόνδροι, καὶ πιµελὴ, καὶ ἀδὴν, καὶ ἀρτηρία, καὶ δέρµα, καὶ φλέβες, ὑµένες τε καὶ σύνδεσµοι, τὴν ἀρχὴν τῆς κινήσεως ἔχουσιν ἐκ τῶν µυῶν. πρῶτα µὲν γὰρ ὑπ’ αὐτῶν κινεῖται τὰ ὀστᾶ, τὰ δ’ ἄλλα πάντα τῷ παρακεῖσθαι τοῖς ὀστοῖς ἐν κύκλῳ, σὺν ἐκείνοις κινεῖται. ἡ µὲν οὖν τοῦ ποδὸς κίνησις ἐνέργεια τοῦ µυὸς ἐστίν· ἡ δὲ ὅλου τοῦ σκέλους οὐκ ἔστιν ἁπάντων ἐνέργεια τῶν µορίων αὐτοῦ. καὶ διὰ τοῦτο διττὸν ἔφαµεν εἶναι τῶν ἐνεργειῶν τὸ γένος· ἓν µὲν τὸ πρῶτον καὶ κυριώτατον, ἑκάστου τῶν ἁπλῶν µορίων ἐνεργοῦντος, ἕτερον δὲ κατὰ συµβεβηκὸς, ἢ δευτέρως, ἢ οὐ πρώτως, ἢ ὅπως ἄν τις τῶν ὅλων ὀργάνων ὀνοµάζειν ἐθέλῃ.

5. ᾿Επεὶ δὲ τοῦτο ἡµῖν διώρισται, µετὰ τοῦτο ζητητέον ἐστὶν, ἐκ τίνων µὲν ἡ τῶν ὀργανικῶν µορίων, ἐκ τίνων δὲ ἡ τῶν ἁπλῶν ἐνέργεια συµπληροῦται. καὶ πρῶτόν γε ἀπὸ τῶν ὀργανικῶν ἀρκτέον, ἐπειδὴ σκέλους ἐµνηµονεύσαµεν. εἰ µὴ τοίνυν ᾖ τὰ ὀστᾶ τηλικαῦτά τε καὶ τοσαῦτα, καὶ ὡδί πως διαπεπλασµένα, καὶ ὡδί πως συνταττόµενα, τῶν µυῶν ἡ κίνησις οὐδὲν ἀνύσει. χρὴ γὰρ ἐν ταῖς διαρθρώσεσι τὸ µὲν ὑποδέχεσθαι τῶν ὀστῶν, τὸ δὲ ἐµβαίνειν, τοὺς συνδέσµους δ’ ἔξωθεν ἐν κύκλῳ περιβεβλῆσθαι, σφίγγοντας αὐτῶν τὴν σύνταξιν, ὅπως µὴ παραλλάττῃ· οὐ µὴν οὕτως συντόνους τε καὶ σκληροὺς, ὡς ἀντιπράττειν ταῖς κινήσεσι, οὐ µὴν οὐδ’ οὕτω χαλαροὺς, ὡς παραλλάττειν ἐπιτρέπειν τὰ διαρθρούµενα. φαίνονται τοίνυν καὶ οἱ σύνδεσµοι δεόµενοι µεγέθους τέ τινος, καὶ διαπλάσεως, καὶ ἀριθµοῦ, καὶ συνθέσεως. ἐάν τε γὰρ ἐλάττους ἢ µείζους γίνωνται, ἐάν τε πλείους ἢ ὀλιγώτεροι τοῦ δέοντος, ἄν τ’ ἐν ἑτέρῳ σχήµατι, καὶ καθ’ ἕτερον ἐµφυόµενοι χωρίον, οὐκ ἔτ’ ἄµεµπτος ἡ τῆς διαρθρώσεως γίνεται κίνησις. ὥσπερ οὖν ἐπὶ συνδέσµων τε καὶ ὀστῶν καὶ µυῶν εἴρηται νῦν, οὕτως ἐπὶ πάντων προσήκει διασκέψασθαι, τῆς ἐνεργείας τε πέρι καὶ τῆς χρείας. εἰ µὲν γὰρ εὑρίσκοντο µόριον µηδὲν ἀργὸν ἐνεργείας ἢ χρείας, ἀλλὰ κατὰ τὴν οὐσίαν τὴν ἑαυτοῦ καὶ τὸ µέγεθος, ἔτι τε τὴν διάπλασίν τε καὶ τὴν σύνταξιν ἄριστα κατεσκευασµένον, οἷόν περ ἐστὶ, φυλακτέον αὐτό·διηµαρτηµένον δὲ κατά τι, πρὸς τὸ βέλτιον ἀκτέον. ὅπερ οὐχ οἷόν τε ποιῆσαι, πρὶν τὴν ἐνέργειαν καὶ τὴν χρείαν καὶ τὴν κατασκευὴν ἑκάστου γνῶναι τῶν µορίων. ζητητέον οὖν αὐτὰ, καὶ οὐκ ἀποκνητέον, εἰ µέλλοιµεν ἕξειν ἐπιστήµην ὑγιεινοῦ καὶ νοσεροῦ σώµατος.

6. ᾿Επειδὴ δὲ κατὰ τοῦτο γέγονεν ὁ λόγος, ἀναµνησθῆναι χρὴ τῆς µεθόδου τὴν δύναµιν. οὔτε γὰρ οἰκίας, οὔτε νεὼς, οὔτε σκίµποδος, οὔτε ἄλλου τῶν ἁπάντων οὐδενὸς, ἑτέρως ἄν τις ἐξετάσειε τὴν κατασκευὴν, εἴτ’ ἄµεµπτός ἐστιν, εἴτε µεµπτὴ, χωρὶς τοῦ τὰ συνθετικὰ διασκέψασθαι µόρια, πόσα τε τὸν ἀριθµόν ἐστι, καὶ πηλίκον ἕκαστον, ὅπως τε διαπέπλεκται, καὶ ὅπως κεῖται·ἀλλ’ ἐν τούτοις ἐστιν ἥ τ’ ἀρετὴ καὶ ἡ κακία τῶν συνθέτων ἁπάντων σωµάτων. ἐν αὐτοῖς δὲ τούτοις ἐδείκνυτο καὶ τὰ πάθη τῆς οἰκίας εἶναι, καὶ τῆς νεὼς, ἤτοι µεγέθει, καὶ διαπλάσει, καὶ ἀριθµῷ, καὶ θέσει τῶν µορίων, εἴπερ γε καὶ ἡ ἀρετὴ καὶ ἡ κακία. σκίµποδος δὲ οὐκ ἐν τούτοις· ἱµατίων δὲ ἄρα ἐν ἄλλοις τισίν· ὑποδήµατος δὲ οὐκ ἐν τοῖς αὐτοῖς. ἐν ἅπασιν οὖν τοῖς ὀργανικοῖς σώµασιν, οἷς οὐσία κατὰ σύνθεσιν, ἐν τέτταρσι γένεσι ἡ ἀρετὴ, καὶ ἡ κακία, καὶ τὸ πάθος ἐστίν. εἰ δὲ καὶ κατὰ φύσιν ἕνωσιν λαµβάνοι τὰ µόρια, πέµπτον τι γένος τοῦθ’ ὑπάρξει τοῖς τοιούτοις σώµασιν, ὥστε τὸν µὲν ἄριστον ἀρίστας ἔχειν τὰς ἐνεργείας, τὸν δὲ µοχθηρότατον χειρίστας. εἰ δὲ καὶ λυθείη τις σύµφυσις, οὐ µεµπτὴ µόνον ἡ τοιαύτη διάθεσις, ἀλλ’ ἤδη καὶ νόσηµά ἐστι. καλείσθω δ’ ἕνεκα σαφοῦς διδασκαλίας τὸ τοιοῦτον γένος ἑνώσεως λύσις, οὐδὲν διαφέρον, εἰ καὶ συνεχείας τις εἴποι λύσιν. ἀλλ’ ὅτι γε καὶ τοῖς ὁµοιοµερέσιν ἐγγίγνεται τὸ πάθος τοῦτο, γιγνώσκεσθαι χρή. καὶ γὰρ ὀστοῦ, καὶ νεύρου, καὶ φλεβὸς, καὶ ἀρτηρίας, καὶ σαρκὸς ἐν τῷ νύττεσθαί τε καὶ διαβιβρώσκεσθαι, καὶ τέµνεσθαι, καὶ διασπᾶσθαι, καὶ ῥήγνυσθαι, διαφθείρεται τὸ συνεχές. ἀλλ’ ἐν µὲν ὀστῷ κάταγµα καλεῖται τὸ πάθος· ῥῆγµα δὲ ἐν τοῖς σαρκώδεσι µορίοις τῶν µυῶν ἐκ διατάσεως γιγνόµενον. αἱ δ’ ἶνες ὅταν ὁµοίως ταθεῖσαι ῥαγῶσι, σπάσµα καλεῖται τὸ πάθος. ὡσαύτως δὲ τῷ ῥήγµατι τὸ τραῦµα συνεχείας ἐστὶν ἐν σαρκὶ λύσις, οὐκ ἐκ διατάσεως, ἀλλ’ ἐντοµῆς. εἰ δ’ ὀξὺ καὶ λεπτὸν εἴη τὸ τιτρῶσκον, ὀνοµάζεται νύγµα καὶ νύξις·εἰ δὲ βαρὺ, θλάσµα καὶ θλάσις. τῶν δ’ ἐξ ἀναβρώσεως, ὅσα µὲν ἐν ὀστῷ γίγνεται, τερηδών· ὅσα δὲ ἐν τοῖς ἄλλοις, ἕλκος. ἀλλ’ ὀνοµάζειν µὲν ἐξέστω καὶ ἄλλως. αἱ διαφοραὶ δὲ αἱ σύµπασαι τοιαῦταί εἰσι καὶ τοσαῦται τοῦ πέµπτου γένους τῶν νοσηµάτων, ὅταν ἐν τοῖς πρώτοις συνίστηται µέρεσιν. ἐν ὀργανικοῖς δὲ, ὡς εἴρηται, κατὰ τὰς τῶν ἑτερογενῶν γίγνεται συµφύσεις, καὶ καλεῖται πάντα ἀποσπάσµατα. διαιρεθέντος µέντοι τινὸς ὅλου τῶν ὁµοιοµερῶν, εἴη µὲν ἂν καὶ αὐτοῦ τοῦ διηρηµένου τὸ πάθος, εἴη δ’ ἂν καὶ τοῦ σύµπαντος ὀργάνου, ποτὲ µὲν κατὰ συµβεβηκὸς, ὡς ἐπειδὰν ἤτοι µῦς, ἤ τι τοιοῦτον ἕτερον πάθῃ, ποτὲ δὲ καὶ πρῶτον, ἐπειδὰν σύνδεσµος. ὥσπερ οὖν ἐφ’ ἑνὸς γένους νοσήµατος, ἐν ᾧ τὸ συνεχὲς τῶν µορίων βλάπτεται, τὰς διαφο ρὰς ἐγὼ νῦν ἐπῆλθον, οὕτω καὶ σὺ πειράθητι τῶν ἄλλων τεττάρων γενῶν, ὡσαύτως διελθεῖν. ἀναµιµνήσκειν γὰρ αὐτῶν ἐν τῷδε τῷ λόγῳ περιττὸν ἐδόκει µοι, γεγραµµένων γε ἁπάντων ἀκριβῶς ἐν τῷ περὶ τῆς τῶν νοσηµάτων διαφορᾶς.

На страницу:
17 из 55