Полная версия
KAPİTAL. Siyasi iqtisadın tənqidi
vəzifəsi daşıyan pul kütləsinə. Bu qanun ümumi bir əhəmiyyətə malikdir. Müəyyən müddət ərzində hər bir ölkənin tədavül prosesi, bir tərəfdən, eyni zamanda, məkan etibarı ilə yanaşı baş verən bir çox dağınıq satqı (müvafiq surətdə alqı) əməliyyatlarını, yaxud natamam metamorfozları əhatə edir və burada eyni pul öz yerini bircə dəfə dəyişir, yaxud bircə dəfə dövr edir; digər tərəfdən, həmin proses qismən paralel baş verən, qismən bir-biri ilə çulğaşan, halqaların az və ya çox zəngin olan bir çox metamorfoz sıralarının məcmusunu əhatə edir və burada eyni bir pul az və ya çox əhəmiyyətli miqdar dövr edir. Lakin tədavüldə olan bütün eyni adlı pul vahidləri dövrlərinin ümumi sayı ayrıca bir vahidin dövrlərinin orta sayını, yaxud pul tədavülünün orta sürətini göstərir. Məsələn, gündəlik tədavül prosesinin əvvəlində tədavülə daxil olan pul kütləsi, əlbəttə, eyni zamanda və məkanca bir-biri ilə yanaşı tədavül edən əmtəələrin qiymətləri məbləği ilə müəyyən edilir. Lakin proses daxilində hər bir pul vahidi bütün qalanları üçün, necə deyərlər, məsuliyyət daşıyır. Bunlardan biri öz tədavül sürətini artırırsa, bununla da başqasının tədavül sürətini azaldır, həm də bu axırıncısı tədavül dairəsindən tamamilə çıxa bilər, çünki bu dairə ancaq o qədər qızıl qəbul edə bilər ki, bu miqdar qızıl özünün ayrı-ayrı ünsürlərinin dövrlərinin orta sayına vurulduqda, reallaşması lazım gələn qiymətlərin məbləğinə bərabərdir. Buna görə də pulun dövrlərinin sayı artırsa, tədavüldə olan pulun kütləsi azalır. Pulun dövrlərinin sayı azalırsa, onun kütləsi artır. Tədavül vasitəsi vəzifəsi daşıya bilən pulun kütləsi müəyyən orta tədavül sürəti şəraitində məlum olduğuna görə, tədavülə müəyyən miqdar kağız pul, məsələn, bir funtluq kağız pul buraxmaqla oradan eyni miqdar qızıl soveren götürmək olar, – bu da bütün banklara yaxşıca məlum olan bir fənddir.
Əgər ümumiyyətlə pul tədavülündə ancaq əmtəələrin tədavül prosesi, yəni onların bir-birinə əks metamorfozlar yolu ilə dövranı təzahür edirsə, pulun tədavül sürətində əmtəə formalarının bir-birini əvəz etməsi sürəti, bir metamorfozlar sırasının başqaları ilə arası kəsilmədən çulğaşması, bu maddələr mübadiləsinin sürəti, tədavül dairəsindən əmtəələrin sürətlə qeyb olması və bunları yeni əmtəələrin eyni sürətlə əvəz etməsi təzahür edir. Beləliklə, pul tədavülünün sürətində bir-birinə əks olan və bir-birini tamamlayan fazaların dəyişkən vəhdəti meydana çıxır–əmtəənin istehlak formasının dəyər surətinə çevrilməsi və dəyər surətinin də dönüb istehlak formasına çevrilməsi, yəni hər iki prosesin: satqı ilə alqının vəhdəti meydana çıxır. Əksinə, pul tədavülünün yavaşımasında bu proseslərin bölünüb bir-birinə əks olan iki qütbə ayrılması, yəni formalar çevrilməsinin və, deməli, maddələr mübadiləsinin dayanması özünü göstərir. Əlbəttə, tədavülün özündən görmək olmaz ki, onun dayanması haradan irəli gəlir. Tədavül bu hadisənin mövcud olmasının özünü ancaq aşkara çıxarır. Pul tədavülü yavaşıdıqda, tədavülün ucqarlarındakı bütün nöqtələrdə pulun get-gedə daha gec-gec meydana çıxmağa və qeyb olmağa başlaması faktı, adi baxışa görə, tədavül vasitələrinin kifayət qədər olmaması ilə izah edilir.69
Beləliklə, hər bir müəyyən zaman ərzində tədavül vasitələri vəzifəsi daşıyan pulun ümumi miqdarı, bir tərəfdən tədavüldə olan bütün əmtəələrin qiymətlərinin məbləği ilə, digər tərəfdən də, bir-birinə əks istiqamətdə olan əmtəə tədavülü proseslərinin çox və ya azsürətli olması ilə müəyyən edilir, bundan da belə bir cəhət asılıdır ki, qiymətlərin ümumi məbləğindən hansı hissəsi eyni pul vahidinin köməyi ilə reallaşa bilər. Lakin əmtəə qiymətlərinin bu məbləğinin özü hər bir ayrıca əmtəə növünün həm kütləsindən, həm də qiymətindən asılıdır. Bu üç amil: qiymətlərin hərəkəti, tədavüldə olan əmtəələrin kütləsi və pulun tədavül sürəti müxtəlif istiqamətlərdə və müxtəlif proporsiyalarda dəyişilə bilər; buna görə də reallaşmalı olan qiymətlər məbləği və, deməli, ondan asılı olan tədavül vasitələri kütləsi də bir çox kombinasiyaya uğraya bilər. Biz burada ancaq, əmtəə qiymətləri tarixində ən mühüm rol oynayan kombinasiyanı qeyd edəcəyik.
Əmtəə qiymətləri sabit qaldıqda, tədavüldəki əmtəələrin kütləsi artırsa və ya pulun tədavül sürəti azalırsa, ya da bu hər iki hal birlikdə baş verirsə, tədavül vasitələri kütləsi arta bilər. Əksinə, əmtəə kütləsi azalırsa və ya pulun tədavül sürəti artırsa, tədavül vasitələri kütləsi azala bilər.
Bütün əmtəə qiymətləri qalxdıqda, tədavüldəki əmtəələrin kütləsi bunların qiymətlərinin artdığı nisbətdə azalırsa və ya pulun tədavül sürəti qiymətlərin artmasına mütənasib olaraq artırsa, həm də tədavüldəki əmtəələrin kütləsi sabit qalırsa, tədavül vasitələri kütləsi sabit qala bilər. Əmtəə kütləsi azalırsa və ya tədavül sürəti qiymətlərdən daha tez artırsa, tədavül vasitələri kütləsi azala bilər.
Bütün əmtəə qiymətləri düşdükdə, əmtəələrin kütləsi bunların qiymətlərinin düşdüyü nisbətdə artırsa və ya pulun tədavül sürəti qiymətlərlə eyni nisbətdə azalırsa, tədavül vasitələri kütləsi sabit qala bilər. Əmtəə kütləsi artırsa və ya tədavül sürəti əmtəə qiymətlərinin düşməsindən daha tez azalırsa, tədavül vasitələri kütləsi arta bilər.
Müxtəlif amillərin variasiyaları bir-birini elə əvəzləyib tamamlaya bilər ki, bunların daim dəyişilməsinə baxmayaraq, reallaşmalı olan əmtəə qiymətlərinin ümumi məbləği sabit qalır, odur ki, tədavüldəki pul kütləsi də sabit qalır. Buna görə də hər bir müəyyən ölkədə tədavüldə olan pulun kütləsi, bilxassə nisbətən uzun dövrlər nəzərdən keçirilərkən, ilk baxışda gözlənilə biləcəyindən xeyli çox sabit bir orta səviyyədə olur və bu orta səviyyədən xeyli az uzaqlaşır; sənaye və ticarət böhranlarının, daha az hallarda isə pulun öz dəyərindəki dəyişilmələrin törətdiyi güclü sarsıntı dövrləri istisna təşkil edir.
Tədavül vasitələri miqdarının tədavüldəki əmtəələrin qiymətlərinin məbləği ilə və pul tədavülünün orta sürəti ilə müəyyən edildiyini göstərən qanun70 bu şəkildə də ifadə edilə bilər: əmtəələrin dəyər məbləği məlum olduqda və onların metamorfozlarının orta sürəti məlum olduqda, tədavüldə olan pulun və ya pul materialının miqdarı bu materialın öz dəyərindən asılıdır. Belə bir illüziya vardır ki, guya məsələ məhz əksinədir, guya əmtəə qiymətlərini tədavül vasitələri kütləsi müəyyən edir, tədavül vasitələri kütləsini isə həmin ölkədə olan pul materialı kütləsi müəyyən edir71; bu illüziyanın kökü onun ilk nümayəndələrində belə mənasız bir hipotezdədir ki, əmtəələr tədavül prosesinə qiymətsiz, pul isə dəyərsiz daxil olur və sonra bu prosesdə əmtəə həlməşiyinin müəyyən hissəsi metal qalağının müvafiq hissəsinə mübadilə olunur72.
c) SİKKƏ. DƏYƏR NİŞANIPulun tədavül vasitəsi funksiyasından onun sikkə forması meydana gəlir. Qiymətdə və ya əmtəələrin pul adında fikrən təsəvvür edilən müəyyən çəkili qızıl hissəsi tədavül prosesində bu əmtəələrin qarşısına eyni adlı bir qızıl parçası və ya sikkə şəklində çıxmalıdır. Qiymət miqyasının müəyyən edilməsi kimi, sikkə kəsilməsi də dövlətin əlinə keçir. Qızıl və gümüşün sikkə olaraq geydiyi və dünya bazarına gələrkən yenidən çıxardığı müxtəlif milli libaslarda, daxili və ya milli əmtəə tədavülü dairəsi ilə ümumi dünya bazarı dairəsi arasındakı bölgü meydana çıxır.
Deməli, qızıl sikkəsi ilə qızıl külçəsi bir-birindən ancaq görkəminə görə fərqlənir və qızılı daim bir formadan digərinə çevirmək olar73. Sikkəxanadan çıxan qızılın tutduğu yol onu ən axırda aparıb əritmə putasına çıxarır. Ona görə ki, tədavüldə qızıl sikkələr sürtülüb yeyilir, həm də biri çox, biri az yeyilir. Qızıl sikkənin adı ilə onun qızıl substansiyasının miqdarı, onun nominal məzmunu ilə real məzmunu yavaş-yavaş bir-birinə uyğun gəlməməyə başlayır. Eyni adlı qızıl sikkələr müxtəlif dəyər kəsb edir, çünki indi onların çəkisi müxtəlif olur. Tədavül vasitəsi olan qızıl qiymət miqyası olan qızıldan uzaqlaşır və qiymətlərin reallaşdırdığı əmtəələrin gerçək ekvivalenti olmaqdan çıxır. Bu qarışıqlığın tarixi orta əsrlər və XVIII əsrədək yeni dövr ərzində sikkə işi tarixinin başlıca məzmununu təşkil edir. Tədavül prosesinin təbii meyli sikkənin qızıl varlığını zahiri qızıla çevirməyə, yəni sikkəni öz rəsmi metal məzmununun ancaq simvoluna çevirməyə olan bu təbii meyl hətta ən müasir qanunvericilikdə də qəbul edilmişdir: bu qanunvericilik müəyyən edir ki, metal nə dərəcədə itkiyə uğradıqda qızıl sikkə tədavül üçün yararsız olur, yəni sikkəlikdən çıxır.
Pul tədavülünün özü sikkənin real məzmununu nominal məzmunundan uzaqlaşdırırsa, onun metal varlığını onun funksional varlığından uzaqlaşdırırsa, bunda sikkə funksiyasında metal pulu başqa materialdan olan nişanlarla və ya sadəcə simvollarla əvəz etmək imkanı gizli halda vardır. Qızıl sikkəni gümüş və mis nişanların əvəz etməsi rolu tarixən, bir tərəfdən, qızıl və ya gümüşdən vəzncə tamamilə cüzi sikkələr kəsməyin texniki çətinlikləri ilə izah edilir və digər tərəfdən bununla izah edilir ki, aşağı metallar yüksək metallardan–gümüş qızıldan, mis də gümüşdən–əvvəl dəyər ölçüsü olmuş və deməli, daha nəcib metal onları taxtdan saldığı zaman onlar artıq tədavüldə pul vəzifəsi daşıyırmışlar. Onlar qızılı əmtəə tədavülünün elə sahələrində əvəz edirlər ki, burada sikkə çox böyük sürətlə dövr edir və, deməli, çox böyük sürətlə sürtülüb yeyilir, yəni elə sahələrində əvəz edirlər ki, burada alqı və satqı əməliyyatları çox kiçik miqyasda daim təkrar olunur. Qızılın bu cığırdaşlarının qızılın öz yerini tutmasına mane olmaq üçün bunların qızıl əvəzində hökmən qəbul edilməsindən ötrü qanunla ən aşağı tədiyyə hədləri müəyyən edilir. Müxtəlif növ sikkələrin tədavül etdiyi xüsusi dairələr, əlbəttə, bir-biri ilə çulğaşır. Qızılla yanaşı xırda sikkə qızıl sikkələrdən ən kiçiyinin hissələrini ödəmək üçün meydana çıxır; qızıl daim pərakəndə tədavülə daxil olur və xırda sikkəyə dəyişilmək yolu ilə eyni dərəcədə daimi surətdə oradan kənara atılır74.
Gümüş və mis nişanların metal məzmununu qanun öz istədiyi kimi təyin edir. Tədavüldə onlar qızıl sikkədən daha tez sürtülüb yeyilir. Buna görə də onların sikkə funksiyası felən öz çəkilərindən, yəni heç bir dəyərdən asılı olmur. Qızılın sikkə varlığı onun dəyər substansiyasından tamamilə ayrılır. Bunun sayəsində də nisbətən heç bir dəyəri olmayan şeylər–kağız parçaları qızıl əvəzində sikkə vəzifəsi daşımaq imkanı alır. Metal pul nişanlarında onların xalis simvolik xarakteri hələ müəyyən dərəcəyə qədər gizli qalır. Kağız pulda bu xarakter tamamilə aydın surətdə meydana çıxır. Gördüyümüz kimi, ce n'est que le premier pas qui coute [ancaq birinci addım çətindir].
Biz burada ancaq icbari məzənnəli dövlət kağız pullarını nəzərdə tuturuq. Bunlar bilavasitə metal tədavülündən meydana gəlir. Əksinə, kredit pulları elə şərtlər tələb edir ki, biz sadə əmtəə tədavülü çərçivəsində qaldıqca, bunlar bizə hələ əsla məlum deyildir. Ancaq ötəri qeyd edək ki, əsil mənada kağız pul, pulun tədavül vasitəçi funksiyasından irəli gəldiyi kimi, kredit pullarının da təbii kökünü pulun tədiyyə vasitəsi olmaq funksiyası təşkil edir75.
Üzərində öz pul adları, məsələn, 1 f. st., 5 funt sterlinq və i. a. yazılmış olan kağız pullar tədavül prosesinə dövlət tərəfindən kənardan daxil edilir. Onlar doğrudan da öz eyni adlı qızıl məbləğləri əvəzində tədavül etdiyinə görə, öz hərəkətində ancaq pul tədavülünün özünün qanunlarını əks etdirir. Kağız pulun spesifik tədavül qanunu onun ancaq qızıla nisbətindən, ancaq qızılın nümayəndəsi olmasından irəli gəlir. Bu qanun isə sadəcə ondan ibarətdir ki, buraxılan kağız pulun miqdarı, onun simvolik olaraq təmsil etdiyi qızılın (və ya gümüşün) həqiqətən tədavül edə biləcəyi miqdardan artıq olmamalıdır. Doğrudur, tədavül dairəsinin qəbul edə biləcəyi qızılın miqdarı daim dəyişilərək məlum orta səviyyədən gah yuxarı qalxır, gah da aşağı düşür. Lakin müəyyən ölkənin tədavül vasitələri kütləsi empirik surətdə təyin edilə biləcək müəyyən minimumdan heç zaman aşağı düşmür. Bu minimum kütlənin öz tərkib hissələrini daim dəyişdirməsi, yəni hər dəfə başqa qızıl hissələrindən tərtib olunması, əlbəttə, bu kütlənin həcminə və onun daim tədavül dairəsində olmasına əsla təsir etmir. Buna görə də həmin kütlə kağız simvollarla əvəz edilə bilər. Lakin bu gün biz bütün tədavül kanallarını tamamilə dolacağı dərəcədə kağız pulla doldursaq, sabah əmtəə tədavülündə hər hansı dəyişikliklər üzündən bu kanallar həddən artıq dolmuş ola bilər. Burada hər bir əndazə itib gedir. Lakin kağız pullar öz əndazəsini keçsə, yəni həqiqətən tədavüldə ola biləcək eyni adlı qızıl sikkələrin miqdarını ötüb keçsə, bütün bu pulların etibardan düşməsi təhlükəsi hələ bir yana dursun, onlar indi əmtəə aləmində ancaq, ümumiyyətlə təmsil edə biləcəkləri miqdar qızılın, yəni əmtəə aləminin immanent qanunlarının müəyyən etdiyi miqdar qızılın nümayəndəsi olar. Məsələn, kağız pulların müəyyən kütləsi öz adına görə 2 unsiya qızılı təmsil edib real surətdə isə 1 unsiya qızılı əvəz edirsə, o zaman felən 1 f. st. əvvəlki 1/4 unsiya qızıl əvəzinə 1/8 unsiya qızılın pul adı olur. Alınan nəticə tamamilə ona bənzər ki, öz qiymət ölçüsü funksiyası cəhətdən qızılda dəyişiklik baş versin. Əvvəllər 1 funt sterlinqə bərabər qiymətdə ifadə olunan dəyərlər indi 2 funt sterlinqə bərabər qiymətdə ifadə edilir.
Kağız pul qızılın nişanıdır, yaxud pul nişanıdır. Kağız pulun əmtəə dəyərlərinə nisbəti ondan ibarətdir ki, əmtəə dəyərləri kağızlarda hisslə qavranılacaq simvolik ifadə alan miqdar qızılda ideal surətdə ifadə olunur. Kağız pul ancaq müəyyən miqdar qızılı təmsil etdiyinə görə dəyər nişanıdır, hər bir başqa əmtəə miqdarı kimi, qızıl miqdarı da eyni zamanda dəyər miqdarıdır.76
Nəhayət, sual olunur ki, nəyə görə qızılı onun heç bir öz dəyəri olmayan nişanları əvəz edə bilər? Lakin gördüyümüz kimi, ancaq ona görə əvəz edə bilər ki, qızıl öz sikkə və ya tədavül vasitəsi funksiyasında təcrid olunur, müstəqillik kəsb edir. Doğrudur, bu funksiyanın ayrılması ayrı-ayrı qızıl simgələrə aid deyildir, hərçənd bu hal sürtülüb yeyilmiş sikkələrin yenə də tədavüldə qalmasında özünü göstərir. Qızıl parçaları yalnız həqiqətən tədavül etdiyi müddətdə ancaq sikkə və ya ancaq tədavül vasitəsi olur. Lakin ayrı-ayrı qızıl sikkələrə aid olmayan şey kağız pulun əvəz edə biləcəyi minimum qızıl kütləsinə də aid edilə bilər. Bu kütlə daim tədavül dairəsində olur, arası kəsilmədən tədavül vasitəsi funksiyası daşıyır və buna görə də ancaq bu funksiyanın daşıyıcısı kimi mövcud olur. Deməli, bu kütlənin hərəkəti ancaq ondan ibarətdir ki, Ə–P–Ə şəklində olan əmtəə metamorfozunun bir-birinə əks prosesləri daim bir-birinə çevrilir, həm də burada əmtəənin öz dəyər surəti onun qarşısına ancaq bundan ötrü çıxır ki, dərhal yenidən yox olub getsin. Əmtəənin mübadilə dəyərinin müstəqil ifadəsi burada ancaq ötərgi bir haldır. Bunu dərhal başqa bir əmtəə əvəz edir. Buna görə də pulun əldən-ələ keçdiyi prosesdə pulun xalis simvolik surətdə mövcud olması kifayətdir. Pulun funksional varlığı onun maddi varlığını, necə deyərlər, özünə hopdurur. Əmtəə qiymətlərinin ötərgi obyektivləşdirilmiş inikası olmaq etibarı ilə pul ancaq öz nişanı kimi mövcud olur, buna görə də adi nişanlarla əvəz edilə bilər77. Ancaq gərək pul nişanı özünə obyektiv ictimai əhəmiyyət kəsb etsin, elə kağız simvol icbari məzənnə vasitəsi ilə belə bir əhəmiyyət kəsb edir. Bu dövlət məcburiyyəti ancaq həmin dövlət sərhədləri daxilində, yaxud daxili tədavül dairəsində qüvvədə olur, həm də ancaq burada pul öz tədavül vasitəsi, yaxud sikkə funksiyasında tamamilə əriyib həll olur və deməli, kağız pul şəklində zahirən öz metal substansiyasından təcrid edilmiş halda və xalis funksional surətdə yaşaya bilir.
3. PUL
Dəyər ölçüsü vəzifəsi daşıyan, buna görə də həmçinin, bilavasitə və ya öz əvəzləyiciləri vasitəsi ilə, tədavül vasitəsi vəzifəsi daşıyan əmtəə puldur. Buna görə də qızıl (və ya gümüş) puldur. Qızıl, bir tərəfdən, o hallarda pul vəzifəsi daşıyır ki, öz qızıl (və ya gümüş) cismində, pul əmtəəsi kimi meydana çıxmalı olsun, yəni o yerdə ki, sırf ideal surətdə, – dəyər ölçüsü funksiyasında olduğu kimi, –və öz təmsilçiləri tərəfindən əvəz edilə bilən bir şey kimi, – tədavül vasitəsi funksiyasında olduğu kimi, – meydana çıxmasın. Digər tərəfdən, qızıl (və ya gümüş) o hallarda pul vəzifəsi daşıyır ki, ancaq istehlak dəyərləri kimi meydana çıxan bütün başqa əmtəələrin əksinə olaraq, qızılın (və ya gümüşün) funksiyası, – onun bu funksiyanı özününmü, öz cismi vasitəsi ilə, yoxsa öz əvəzləyiciləri vasitəsi ilə daşımasından asılı olmadan, – onun yeganə dəyər surəti, yaxud mübadilə dəyərinin yeganə adekvat varlığı olmaq rolunu təsbit etsin.
a) DƏFİNƏ YARANMASIBir-birinə əks olan iki əmtəə metamorfozunun fasiləsiz dövranı, yaxud satqı və alqı əməliyyatlarının daim bir-birinin yerini tutması, pulun aramsız tədavülündə, yaxud pulun tədavüldə perpetuum mobile [daim hərəkət edən mexanizm (mühərrik)] funksiyası daşımasında meydana çıxır. Metamorfozlar sırası qırıldıqda və satqının ardınca daha bilavasitə alqı gəlmədikdə, pul dərhal hərəkətdən qalır, yaxud, Buagilber demişkən, meuble-dən [mütəhərrikdən] immeuble-yə [qeyri-mütəhərriyə], sikkədən pula çevrilir.
Əmtəə tədavülünün hələ lap ilk rüşeym halından başlayaraq birinci metamorfozunun məhsulunu–əmtəənin çevrilmiş formasını, yaxud onun qızıl sürfəsini əldə saxlamaq zərurəti və buna qızğın arzu doğur78. Əmtəəni ona görə satmırlar ki, başqa əmtəələr alsınlar, ona görə satırlar ki, əmtəə formasını pul forması ilə əvəz etsinlər. Maddələr mübadiləsində sadə vasitəçi halqa olan bu forma dəyişilməsi dönüb müstəqil bir məqsəd olur. Əmtəənin özgəninkiləşdirilmiş forması əmtəənin tamamilə özgəninkiləşdirilən forması olmaq və ya əmtəənin ancaq ötərgi pul forması olmaq yolunda maneələrə rast gəlir. Bunun nəticəsində pul hərəkətsiz qalıb dəfinə şəkli alır, əmtəə satıcısı isə dəfinə toplayan olur.
Əmtəə tədavülünün məhz ilk dövründə istehlak dəyərlərinin ancaq artıq hissəsi pula çevrilir. Beləliklə, qızıl və gümüş özlüyündə artıqlığın və ya sərvətin ictimai ifadəsi olur. Dəfinə toplanmasının bu bəsit forması elə xalqlar arasında əbədiləşir ki, orada öz istehlakı üçün nəzərdə tutulan ənənəvi istehsal üsuluna müvafiq surətdə möhkəm qərarlaşmış tələbat dairəsi olur. Biz bunu, məsələn, asiyalılar, xüsusən hindlilər arasında görürük. Əmtəə qiymətlərinin həmin ölkədəki qızıl və gümüş kütləsi ilə müəyyən olunduğunu zənn edən Vanderlint özünə belə bir sual verir ki, nəyə görə Hindistan malları bu qədər ucuzdur? Cavabı: ona görə ki, hindlilər öz pullarını yerə basdırırlar. O deyir ki, 1602-ci ildən 1734-cü ilədək hindlilər əvvəllər Amerikadan Avropaya gətirilmiş 150 milyon f. st. məbləğində gümüşü basdırmışlar79
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
1
Karl Marks, “Siyasi iqtisadın tənqidinə dair”. Berlin 1859
2
“Arzu tələbatdan doğur, arzu ruhun iştahasıdır və acmaq bədənə xas olduğu kimi o da ruha bir o qədər xasdır… şeylərin çox hissəsinin ona görə dəyəri vardır ki, ruhun tələbatını ödəyir” Nicholas Barbon
3
“Şeylərin öz daxili xassəsi vardır” (bu istehlak dəyərinə Barbonun verdiyi xüsusi addır) və bu xassə hər yerdə dəyişməz qalır; məsələn maqnitin cəzb etmək qabiliyyəti
4
Hər hansı bir şeyin təbii dəyəri (natural worth) insan həyatının tələbatını ödəmək və ya rahatlığına xidmət etmək qabiliyyətindədir. John Locre. "Some Considerations of the Consequences of the Lowering of Interest. 1691, in. "Works", London. 1777, v. II, p. 28) XVIII əsrdə ingilis müəlliflərində istehlak dəyərini bildirmək üçün "worth" sözünü və mübadilə dəyərini bildirmək üçün "value" sözünü işlətdiklərinə biz tez-tez rast gəlirik; bu ingilis dilinin ruhuna tamamilə uyğundur, çünki ingilis dili bilavasitə mövcud olan şeyləri german mənşəli sözlərlə, fikrən düşünülən şeyləri isə roman mənşəli sözlərlə əvəz etməyi sevir.
5
Burjua cəmiyyətində belə bir fictio juris (yuridik fiksiya) hökm sürür ki, guya əmtəə alıcısı olan hər bir adam əmtəəşünaslıq sahəsində ensiklopedik biliyə malikdir.
6
"Dəyər bir şeyin başqa şeyə, müəyyən miqdar bir məhsulun müəyyən miqdar başqa məhsula mübadilə olunduğu nisbətdir". (Le Trosne. De I'lnteret Social", "Physiocrates", ed. Daire. Paris, 1846, p. 889)
7
"Heç bir şeyin daxili dəyəri ola bilməz". (N. Barbon. Sitat gətirilən əsər, səh. 6.) yaxud Batlerin dediyi kimi: The value of a thing, Is justas much as it will bring. (Şeydən nə qədər vüsul olsa, dəyəri tam o qədərdir.)
8
depozit
9
2-ci nəşrə qeyd. „Onlar" (istehlak şeyləri) „bir-birinə mübadilə edildiyi zaman onların dəyəri onların istehsalı üçün zəruri olan və adətən sərf edilən əməyin miqdarı ilə müəyyən olunur“. Keçən əsrdə anonim müəllif tərəfindən yazılan bu gözəl əsərin nəşr edildiyi vaxt göstərilməmişdir. Lakin onun məzmunundan görünür ki, II Georqun zamanında, təxminən 1739-cu və ya 1740-cı ildə çapdan çıxmışdır.
10
„Eyni qəbildən olan bütün məhsullar əslində bir kütlə təşkil edir ki, bunun da qiyməti. ayrı-ayrı hallardakı xüsusi şəraitdən asılı olmayaraq, bütövlükdə müəyyən olunur“ (Le Trosne, sitat gətirilən əsər, səh. 893).
11
Karl Marks. .Siyasi iqtisadın tənqidinə dair“. Berlin, 1859, səh. 6 [bax: K. Marks və F. Engels. Əsərləri. İkinci nəşri, 13-cü cild, səh. 16].
12
{4-cü nəşrə qeyd. Mötərizəyə alınmış sözləri mən ona görə əlavə etdim ki, bu sözlər olmadıqda, çox zaman belə bir anlaşılmazlıq əmələ gəlirdi; guya Marksın fikrincə, hər bir məhsul onu istehsal edən şəxs tərəfindən deyil, başqası tərəfindən istehlak edildikdə, əmtəə olur. F. E,}
13
Karl Marks. „Siyasi iqtisadın tənqidinə dair“. Berlin, 1859, səh. 12, 13 və başqaları [bax: K, Marks və F. Engels. Əsərləri. İkinci nəşri, 13-cü cild, səh. 21, 22 və başqaları].
14
Uzunətəkli kişi pencəyi
15
Kainatdakı bütün hadisələr, istər insan əli ilə, istərsə də təbiətin ümumi qanunları ilə yaradılmış olsun bizə materiyanın həqiqətən xəlq edilməsi ideyasını vermir, onun ancaq şəklinin dəyişilməsi ideyasını verir. İstehsal ideyasını təhlil edərkən insan zəkasının aşkara çıxardığı yeganə ünsürlər birləşmə və bölünmədən ibarətdir. İstər torpaq, hava və suyun tarlalarda buğdaya çevrildiyi halda, istərsə həşəratın lyablı ifrazatının insan əli ilə ipəyə çevrildiyi və ya ayrı-ayrı metal parçalarının birləşib saat mexanizmi əmələ gətirdiyi halda eyni dərəcədə dəyər (istehlak dəyəri nəzərdə tutulmalıdır, hərçənd burada fiziokratlarla mübahisə edərkən Berri özü hansı növ dəyərdən danışdığını ağıllı-başlı bilmir) və sərvət istehsal olunur.
16
Vurma əməli (riyaz. köhn.) burada sədə əməklərin hasili (red.)
17
Birləşmək, tamamlanmaq (köhn.)
18
Oxucu nəzərdə tutmalıdır ki, burada əməkhaqqından, yaxud fəhlənin, məsələn bir iş günü üçün aldığı dəyərdən deyil, əmtəələrin dəyərindən bəhs edilir ki, bunda fəhlənin iş günü maddiləşir. Şərhimizin bu mərhələsində əməkhaqqı kateqoriyası bizim üçün hələ ümumiyyətlə mövcud deyıldir.
19
скопление
20
Hər zaman bütün əmtəələrin dəyərlərinə qiymət vermək və onları bir-biri ilə müqayisə etmək üçün yalnız əməyin qəti və real bir ölçü olduğunu sübut etməkdən ötrü A. Smit yazır: „Bərabər miqdar əmək hər zaman və hər yerdə fəhlə üçün eyni dəyərdə olmalıdır. Normal sağlamlıq və qüvvətə malik olub normal işləyə bilən və bacarığı orta dərəcədə olan bir fəhlə həmişə öz rahatlıq, sərbəstlik və səadətinin eyni bir hissəsini verməlidir“. A. Smit burada (hər yerdə yox), bir tərəfdən dəyəri əmtəənin istehsalına sərf olunan miqdarı ilə təyin etməyi əmtəə dəyərlərini əməyin öz dəyəri ilə təyin etməklə qarışdırır və buna görə də sübut etməyə çalışır ki, bərabər miqdarda əmək həmişə eyni dəyərə malik olur. Digər tərəfdən, o hiss edir ki, əmək əmtəələrin dəyərində ifadə olunduğuna görə, ancaq iş qüvvəsinin sərf olunması deməkdir, lakin o, iş qüvvəsinin bu məsrəfini yenə də ancaq rahatlıq, azadlıq və səadətin qurban verilməsi kimi təsvir edir, bu məsrəfin həmçinin normal həyat fəaliyyəti olduğunu görmür. Doğrudur, onun gözləri qarşısında müasir muzdlu fəhlə də dururdu. – A. S. Smitin 9-cu qeyddə sitat gətirilən anonim sələfi bu məsələdə ondan xeyli dürüst fikir yeridir: "Birinci müəyyən bir istehlak şeyi hazırlamaq üçün bir həftə vaxt sərf etmişdir.. və ona bunun müqabilində başqa bir şey təklif edən şəxs lap yaxşı qiymətləndirə bilər ki, birinci şey üçün lazım ekvivalent nədən ibarətdir, bundan ötrü o hesablamalıdır ki, özünün təklif etdiyi şeyin nə qədarinə eyni miqdar əmək [labour] və vaxt sərf etmişdir. Burada məsələ ondan ibarətdir ki, məlum şeyin istehsalına bir şəxsin müəyyən vaxt ərzində sərf etdiyi əmək başqa bir şeyin istehsalına başqa bir şəxsin eyni vaxt ərzində sərf etdiyi əməyə mübadilə olunur“. İngilis dilinin belə bir üstünlüyü vardır ki, əməyin iki müxtəlif cəhətini ifadə etmək üçün bu dildə iki müxtəlif söz mövcuddur. Keyfiyyətcə müəyyən olub istehlak dəyərləri yaradan əmək labour-un əksinə olaraq work adlanır; dəyər yaradan və ancaq miqdarca ölçülən əmək isə work-un əksinə olaraq labour adlanir.
